Widok Rodzina w rozłące migracyjnej - eksploracja zjawiska i możliwe formy wsparcia

JÓZEF M£YÑSKI

Uniwersytet Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego Wydzia³ Studiów nad Rodzin¹

Rodzina w roz³¹ce migracyjnej – eksploracja zjawiska

i mo¿liwe formy wsparcia

The Family in Migration-Induced Separation – Exploration of the Phenomenon and Possible Forms of Support Rodzina, to nie tylko podstawowa i pierwotna komórka spo³eczeñstwa, ale tak¿e grupa utrzymuj¹ca jego biologiczn¹ ci¹g³oœæ. Nie ma bowiem spo³eczeñ-stwa bez rodziny i rodziny bez spo³eczeñspo³eczeñ-stwa. Te dwa byty wewnêtrznie siê uzu-pe³niaj¹ i tworz¹ organizm maj¹cy na celu w³aœciwe funkcjonowanie rodziny w spo³eczeñstwie1_{. Istnieje ona od najwa¿niejszych czasów i jako jedyna grupa}

rozrodcza rozmna¿a siê nie przez przyjmowanie cz³onków z zewn¹trz, ale przez zrodzenie dzieci. Ponadto rodzina jest najwa¿niejsz¹ instytucj¹ przekazuj¹c¹ pod-stawowy zr¹b dziedzictwa kulturowego szerszych zbiorowoœci.

W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji rodziny. Podstawy definicyj-ne uzale¿niodefinicyj-ne s¹ od przyjêtego kryterium nauki. Jan Pawe³ II definiuje rodzinê jako wspólnotê osób, z³o¿on¹ i o¿ywion¹ przez mi³oœæ, której celem jest wszech-stronny rozwój osobowy jednostek tworz¹cych ma³¿eñstwo i rodzinê2_.

Najbar-dziej jednak znamienn¹ wydaje siê byæ definicja podana przez F. Adamskiego, którego zdaniem:

[…] rodzina stanowi zjednoczenie duchowe szczup³ego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej opieki i pomocy, oparte na wierze w prawdziw¹ lub domnieman¹ ³¹cznoœæ biologiczn¹, tradycje rodzinn¹ i spo³eczn¹3_.

T

M

TOM 9, 2011

1 _{Komplementarnoœæ ow¹ dobrze t³umaczy K. Marks, podkreœlaj¹c, i¿ „tyle jest warte}

spo³e-czeñstwo ile jest warta rodzina”. K. Marks, Ideologia niemiecka, w: K. Marks, F. Engels, Dzie³a, t. 3, Warszawa 1961, s. 32.

2 _{Zob. L. Dyczewski, Rodzina i spo³eczeñstwo, „Roczniki Nauk Spo³ecznych” 1 (1991-1992),}

s. 86.

Zazwyczaj dom rodzinny kojarzy nam siê z miejscem pe³nym mi³oœci, ciep³a, wsparcia, daj¹cym poczucie bezpieczeñstwa. Miejscem, do którego zawsze chêt-nie siê wraca, w którym cz³onkowie rodziny, przebywaj¹c na co dzieñ, dziel¹ siê ze sob¹ swoimi troskami i pomagaj¹ sobie wzajemnie w rozwi¹zywaniu codzien-nych problemów. Ale czy na pewno tak jest w ka¿dej rodzinie?. Jak siê wydaje du¿a czêœæ rodzin w czasie globalizacji, w jakim przysz³o im prowadziæ egzysten-cjê, nie tylko nie radzi sobie z w³asnymi problemami ad intra, ale nade wszystko z problemami ad exstra. Wœród tych nale¿y wskazaæ migracje jako zjawisko zwy-ciêstwa ekonomicznego i zarazem tragedii, dramatów niektórych rodzin..

Wspó³czeœnie rodzina spotyka siê z wieloma zagro¿eniami, zaburzeniami i pokusami, które uniemo¿liwiaj¹ jej wype³nianie podstawowych funkcji. Nieste-ty, jak stwierdza Jan Pawe³ II w adhortacji Familiaris consortio

[…] rodzina w czasach dzisiejszych znajduje siê pod wp³ywem rozleg³ych, g³êbokich i szybkich przemian spo³ecznych i kulturowych. Wiele rodzin prze¿ywa ten stan rze-czy dochowuj¹c wiernoœci tym wartoœciom, które stanowi¹ fundament instytucji ro-dzinnej. Inne stanê³y niepewne i zagubione wobec swych zadañ, a nawet niekiedy zw¹tpi³y i niemal zatraci³y œwiadomoœæ ostatecznego znaczenia i prawdy ¿ycia ma³-¿eñskiego i rodzinnego. Inne jeszcze, na skutek doznawanych niesprawiedliwoœci, napotykaj¹ na przeszkody w korzystaniu ze swoich podstawowych praw (FC, 1). Poniek¹d s¹ to owoce transformacji ustrojowej.

Oprócz fali rozwodów i uzale¿nieñ spotykamy siê coraz czêœciej ze zjawi-skiem migracji, przewa¿nie zarobkowej. Owo zjawisko poci¹ga za sob¹ bardzo powa¿ne konsekwencje rodzinne, spo³eczne i ekonomiczne dla ca³ego kraju. W tym kontekœcie warto dokonaæ analizy migracji wskazuj¹c na jej motywy, przyczyny, diagnozê, niekorzystne konsekwencje oraz formy przeciwdzia³ania jej skutkom.

1. MIGRACJA – KWESTIE DEFINICYJNE

Jan Pawe³ II w swojej encyklice spo³ecznej Laborem exercens w roku 1981 zapisa³, ¿e migracja to zjawisko stare, które jednak wci¹¿ siê odnawia, co wiêcej nale¿y ona do natury ¿ycia spo³ecznego. Znane jest bowiem ³aciñskie przys³o-wie: migrare humanum est, to znaczy „przemieszczaæ siê (migrowaæ) to w³aœci-woœæ ludzka4_{. Zdefiniowanie migracji nie jest ³atwym zabiegiem teoretycznym.}

Owe trudnoœci definicyjne wynikaj¹ z jej charakteru interdyscyplinarnego5_.

4 _{J. M³yñski, W. Szewczyk, Migracje zarobkowe Polaków. Badania i refleksje, Tarnów 2010,}

s. 15.

5 _{Ze wzglêdu na interdyscyplinarnoœæ analiz, z³o¿onoœæ zjawiska migracji nie ma jednolitej}

W ujêciu encyklopedycznym migracja to proces przemieszczeñ przestrzennych ludnoœci, którego celem jest zmiana miejsca pobytu na sta³e lub na jakiœ okres6_.

W encyklopedii socjologicznej to „wzglêdnie trwa³a zmiana miejsca pobytu jed-nostek i grup w ramach okreœlonej przestrzeni”7_{. Natomiast w s³owniku}

oxwordz-kim zjawisko to interpretuje siê jako

[…] mniej lub bardziej sta³y ruch jednostek lub grup przekraczaj¹cych granice sym-boliczne lub polityczne do nowych obszarów zamieszkania oraz nowych wspólnot8_. Najczêœciej przez ten termin rozumie siê szeroko pojêty proces przemiesz-czania siê jednostek w okreœlonym czasie, w dowolnie przyjêtych przez nich celach, z zachowaniem regulacji prawnych9_{. Podobnie termin ten interpretuje}

K. Slany, dla której migracja to

[…] wzglêdnie sta³a zmiana miejsca zamieszkania dokonuj¹ca siê w przestrzeni geo-graficznej. Ale ³¹czy siê z ni¹ równie¿ zmiana usytuowania spo³ecznego, „rozdziele-nie”, czyli sytuacja, w której osoba uczestnicz¹ca w migracji, jest zmuszona (wybie-ra) rozstanie z cz³onkami rodziny, znajomymi, w wiêkszej skali – cz³onkami grupy etnicznej, narodu, co w szerszym sensie wi¹¿e siê ze zmian¹ otaczaj¹cych stosunków spo³ecznych (zmian¹ otoczenia instytucjonalnego)10_.

ró¿norodnych podejœæ mo¿na wyodrêbniæ cztery podstawowe perspektywy analizy migracji. Por. M. Okólski, Demografia. Podstawowe pojêcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, War-szawa 2006, s. 84. Po pierwsze, s¹ one traktowane jako istotny komponent (obok rozrodczoœci i umieralnoœci) zmian demograficznych w kategoriach iloœciowych i strukturalnych. Po drugie, mi-gracje uwa¿a siê za przejaw spo³eczno-ekonomicznej adaptacji jednostek i grup spo³ecznych do zmieniaj¹cych siê warunków egzystencji. Po trzecie, ruchy wêdrówkowe s¹ zjawiskami nale¿¹cy-mi do zbioru zdarzeñ sk³adaj¹cych siê na przebieg ¿ycia, nie tyle s¹ odpowiedzi¹ na brak równo-wagi w œrodowisku cz³owieka, ile konsekwencj¹ codziennych doœwiadczeñ ludzi przechodz¹cych przez kolejne fazy ¿ycia. Po czwarte, migracje stanowi¹ przejaw racjonalnych zachowañ jednostek, których celem jest maksymalizacja w³asnego dobrobytu. Migracje to jedne z podstawowych form mobilnoœci przestrzennej. D. NiedŸwiedzki, Migracje i to¿samoœæ. Od teorii do analizy przypadku, Kraków 20010, s. 20.

6 _{Encyklopedia PWN, Warszawa 1999, s. 653.} 7 _{Encyklopedia socjologii, Warszawa 1998, s. 244.}

8 _{K. Olechnicki, P. Za³êcki, S³ownik socjologiczny, Toruñ 2004, s. 195.}

9 _{Por. A. Rajkiewicz, Polityka spo³eczna wobec procesów migracyjnych, w: Polityka}

spo³ecz-na, red. A. Rajkiewicz, Warszawa 2008, s. 303.

10 _{P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Warszawa 2005, s. 18. Wraz}

ze zmian¹ przestrzeni geograficznej obserwowana jest zmiana usytuowania osób migruj¹cych w struk-turze spo³ecznej. £¹czy siê to z utrat¹ dotychczasowych kontaktów, os³abieniem lub utrat¹ dotych-czasowych wiêzi, zerwaniem znajomoœci, zmian¹ pozycji spo³ecznej. Z drugiej strony mamy do czy-nienia z barierami, dystansem, jaki towarzyszy w nowym miejscu ¿ycia, brakiem, ale i koniecznoœci¹ nawi¹zywania nowych relacji spo³ecznych, poszukiwaniem satysfakcjonuj¹cego miejsca i akceptacji w nowym œrodowisku spo³ecznym. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku zmiana w strukturze spo³ecznej jest procesem ci¹g³ym i d³ugotrwa³ym. Ale te¿ zmiana, w zale¿noœci od rodzaju i poli-tyczno-prawnych warunków migracji, mo¿e albo sprzyjaæ nowym, bardziej atrakcyjnym lub bezpiecz-nym warunkom ¿ycia i szansom na jego poprawê, albo prowadziæ do marginalizacji i wykluczenia spo³ecznego. Z. Kawczyñska-Butrym, Migracje, Wybrane zagadnienia, Lublin, 2009, s. 12.

Reasumuj¹c, pojecie to mo¿na racjonalizowaæ w¹sko i szeroko. Rozumienie szerokie, to przemieszczanie siê ludnoœci w ogóle. W znaczeniu w¹skim, to prze-mieszczanie siê ludnoœci w konkretnym celu i czasie.

2. PRZYCZYNY I MOTYWY MIGRACJI

W literaturze napotykamy na ró¿ne teorie interpretuj¹ce ruchy migracyjne. Jedne podkreœlaj¹ jedynie czynniki indywidualne, inne zaœ k³ad¹ nacisk na pew-ne czynniki zewnêtrzpew-ne, jakby wypychaj¹ce, zmuszaj¹ce do migracji. Jak siê wydaje decyzje migracyjne s¹ z³o¿onym procesem i doœæ czêsto o ich kierunku decyduj¹ jednostki w sposób indywidualny

Do podstawowych przyczyn migracji zalicza siê nastêpuj¹ce kwestie: praca; p³aca; ucieczka; m¹dre marzenia m³odych (zob. schemat 1).

Schemat 1. Przyczyny migracji

Praca, jak wiemy, stanowi integraln¹ czeœæ ¿ycia ka¿dego doros³ego cz³owie-ka. Umo¿liwia mu zaspokajanie ró¿nego typu potrzeb, od najbardziej podstawo-wych, zwi¹zanych z zapewnieniem egzystencji i warunków bytopodstawo-wych, do potrzeb wy¿szego rzêdu (potrzeba przynale¿noœci, akceptacji, samorealizacji). Aktyw-noœæ zawodowa wp³ywa na rozwój okreœlonych zainteresowañ, umiejêtnoœci

i wiedzy. Praca jest tak¿e pewnego rodzaju powo³aniem. Podjêcie pracy z takich pobudek sprzyja wykonywaniu jej z zami³owaniem. Nie zawsze jednak wybór zawodu i miejsca pracy zale¿y od naszej decyzji, ale te¿ od aktualnej sytuacji ¿yciowej. W tym kontekœcie nale¿a³oby zwróciæ uwagê na problem bezrobocia. Bezrobocie jest pierwsz¹ przyczyn¹ poszukiwania pracy poza granicami nasze-go pañstwa. Powodem jest z³a sytuacja rynku pracy w Polsce: od jakiegoœ czasu prze¿ywa on powa¿ne problemy uwarunkowane ró¿nymi czynnikami. Czynniki te interpretowane spo³ecznie, politycznie i ekonomicznie dowodz¹ trudnej sytuacji ludzi, którzy staraj¹ siê znaleŸæ pracê na miejscu lub wzglêdnie niedaleko od miej-sca zamieszkania. Jednak¿e obecnie znalezienie pracy staje siê coraz trudniejsze. Dlatego te¿ odpowiedzialne instytucje organizuj¹ szkolenia w ró¿nych dziedzinach, aby w ten sposób dokonaæ przekwalifikowania osób ubiegaj¹cych siê o zatrud-nienie. To jednak nie rozwi¹zuje problemu w sektorze zatrudnienia. Dotyczy on zarówno ludzi m³odych, którzy ukoñczywszy studia nie mog¹ otrzymaæ pracy w swoim zawodzie, jak równie¿ osób dojrza³ych i starszych.

W poprzednich latach szacowa³o siê dwucyfrowe bezrobocie. Jednak¿e w sytuacji przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej i otwarcia granic krajów Eu-ropy Zachodniej stopa bezrobocia istotnie zmniejszy³a siê dziêki wielkiemu ru-chowi migracyjnemu ludzi, szczególnie m³odych, pozyskuj¹cych miejsca zatrud-nienia w innych krajach. Obecnie, na skutek reemigracji i ci¹g³ym braku stabilnoœci na polskim rynku, stopa bezrobocia znowu siê zwiêksza.

Jedn¹ z g³ównych przyczyn migracji zarobkowej jest zró¿nicowanie docho-dów, czyli stawek p³ac w krajach, które wysy³aj¹ migrantów i w krajach, które ich przyjmuj¹. Doskonale wiemy, ¿e w krajach Europy Zachodniej p³ace s¹ o wiele wy¿sze do p³ac w Polsce. Zró¿nicowanie p³ac uzale¿nione jest jednak od kursu danej waluty (dolar, euro, frank szwajcarski, funt, korona norweska). Zgod-nie z kursem waluty op³acalnoœæ uzyskania dochodów jest jednoznaczna i przyj-muje prawid³owoœæ – im wiêkszy kurs tym wiêksza op³acalnoœæ.

Wprawdzie wydawa³oby siê, i¿ motywy „praca i p³aca” s¹ zbyt korespondu-j¹ce ze sob¹ i nale¿a³oby traktowaæ je oddzielnie, to jednak nic najbardziej myl-nego. Motywem mo¿e byæ praca, bowiem ktoœ j¹ utraci³ albo firma zosta³a za-mkniêta. Wówczas poszukuj¹c pracy, chc¹c zaspokoiæ podstawowe potrzeby w rodzinie, jednostka zostaje zmuszona do wyjazdu za granicê. Dlaczego? Bo-wiem maj¹c 45 lat, pomimo szukania pracy w swojej OjczyŸnie, nie znajduje jej z powodu wieku. Takie przyk³ady mo¿na mno¿yæ. P³aca natomiast jest czynni-kiem ekonomicznym. Doskonale wiemy, i¿ w krajach Unii Europejskiej p³ace s¹ wy¿sze, dlatego te¿ wiele osób zamiast pracowaæ w Polsce za „tysi¹c z³otych”11

decyduje siê na migracjê zarobkow¹, bowiem tam uzyska miesiêcznie prawie

oko-dwa tysi¹ce euro. P³aca zatem jest równie wa¿nym czynnikiem migracji jak i praca. Ponadto prawie wszystkie badania migracyjne na poziomie makrospo-³ecznym potwierdzaj¹ istotny wp³yw poziomu dochodu na proces wêdrówkowy ludnoœci, chocia¿ zmienna ta jest doœæ ograniczona i nie mo¿na jednoznacznie okreœliæ, ¿e jest jedynym decyduj¹cym czynnikiem mobilnoœci spo³ecznej w kon-tekœcie migracji zarobkowej.

Czêsto jednym z motywów migracji jest zwyk³a ucieczka przed problemami w rodzinie albo problemami w pañstwie. Ucieczka ta mo¿e wynikaæ tak¿e z czyn-ników indywidualnych czy emocjonalnych. Pozwala uczestniczyæ w zmianach kulturowych, jak równie¿ nabywaæ nowe umiejêtnoœci, znajomoœci – tworzenie sobie nowego ¿ycia.

Jest wielu m³odych ludzi, którzy wyje¿d¿aj¹c za granicê, kieruj¹ siê czymœ, co mo¿na by nazwaæ „m¹drymi marzeniami”. Pojadê za granicê, znajdê pracê, zobaczê trochê œwiata, poznam inn¹ kulturê, dokszta³cê siê w jêzyku. Ka¿dy cz³o-wiek, zw³aszcza w wieku m³odym, ma prawo marzyæ, coœ nowego odkrywaæ, planowaæ i myœleæ: mam prawo mieæ lepsze ¿ycie od moich rodziców; pojadê, zrobiê wiêcej pieniêdzy, bêdê móg³ ustawiæ sobie ¿ycie.

Wœród wielu badañ migracyjnych mo¿na wskazaæ na trzy poziomy12

moty-wów i przyczyn (zob. schemat 2).

Schemat 2. Poziomy przyczyn i motywów migracji

licach Tarnowa i w samym Tarnowie, mo¿na nazwaæ pokoleniem tysi¹ca. Argumentacjê t¹ potwier-dzam uzyskiwanymi zarobkami w tych okolicach. Bez wzglêdu na charakter pracy, jak¹ podejmuje dana jednostka, za wykonywan¹ pracê na rêkê otrzyma nie wiêcej ni¿ tysi¹c z³otych. Hipotezê t¹ potwierdza równie¿ moja sonda przeprowadzona na oko³o 2000 osób zamieszka³ych w Tarnowie.

Pierwszy z nich to „migracje przetrwania”, w których najwa¿niejszym czyn-nikiem motywuj¹cym do wyjazdu jest brak pracy i niemo¿noœæ utrzymania ro-dziny. Choæ nie mo¿na okreœliæ jednoznacznych zale¿noœci pomiêdzy stop¹ bez-robocia a odp³ywem pracowników za granicê, to obserwowane s¹ pewne prawid³owoœci13_{. W roku 2004 Polska mia³a najni¿szy wskaŸnik zatrudnienia ze}

wszystkich krajów Unii Europejskiej, dlatego te¿ zrozumia³e by³o spo³eczne oczekiwanie poszerzenia rynku pracy. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej nast¹pi³ kolejny wzrost migracji, ale nie tak du¿y, jak siê spodziewano. Zmieni³y siê jednak kraje docelowe14_{. Zgodnie z danymi GUS stopa bezrobocia w}

pierw-szym kwartale 2010 wynosi³a 10,6%, a liczba bezrobotnych siêgnê³a 1839 tys. osób15_{. Przywo³ane dane wskazuj¹, jak du¿a jest grupa osób, dla których brak}

pracy jest i bêdzie elementem decyduj¹cym o migracji zarobkowej.

Drugi poziom wyjazdów zwi¹zany jest równie¿, podobnie jak wskazano wy¿ej, z prac¹, ale dotyczy niskich p³ac w Polsce oraz niekorzystnego rynku pra-cy. P³ace s¹ nie tylko nieadekwatne do posiadanych kwalifikacji, ale implikuj¹ trudnoœci w prowadzeniu jakiejkolwiek przedsiêbiorczoœci. W tym znaczeniu mo¿na mówiæ o poszukiwaniu albo d¹¿eniu ludzi do „dobrego standardu”. Nie jest to jednak migracja zwi¹zana z przetrwaniem, ale z subiektywnym odczuciem w³asnej sytuacji materialnej.

Wreszcie trzecim motywem jest, jak stwierdzi W. Danielewicz, zasada:„ape-tyt roœnie w miarê jedzenia”. Jest to wynik rozbudzenia potrzeb konsumpcyjnych zwi¹zanych z materializmem. Z jednej strony jest zapotrzebowanie na utrzymy-wanie migracji wahad³owej, bo daje zysk, a z drugiej jest elementem przyzwy-czajenia – przyjêtej formy dobrego funkcjonowania. Wystêpuje obawa przed obni¿eniem standardu ¿ycia i zarazem obawa opiniotwórcza. Jak siê wydaje mi-gracja ta jest balansowaniem pomiêdzy „byæ” a „mieæ”.

Reasumuj¹c, z powy¿szej analizy wynika, i¿ motywy migracji, wyjazdu i powrotu mo¿na podzieliæ na dwa rodzaje: „wypychaj¹ce” i „ci¹gn¹ce”. Sche-matycznie zjawisko to przedstawia siê nastêpuj¹co:

13_{Z danych uzyskiwanych podczas badañ BAEL wynika, ¿e po spadku bezrobocia w latach}

1993-1998 nast¹pi³ te¿ spadek liczby osób wyje¿d¿aj¹cych w celach zarobkowych za granicê. Na-tomiast dramatycznemu wzrostowi bezrobocia, maj¹cemu swe pocz¹tki w 1999 roku, towarzyszy³ od roku 2000 znaczny wzrost odp³ywu pracowników za granicê. D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, Lublin 20010, s. 17.

14 _{K. Markowski, Oblicza migracji Polaków po 2004 r. z uwzglêdnieniem wybranych}

aspek-tów migracji do W³och, w: Migracja zarobkowa do W³och, red. D. Bryk, B. Ro¿nowski, M. Ziêba, Lublin 2008, s. 151.

Schemat 3. Czynniki nakazuj¹ce uczestnictwo w procesie migracji

ród³o: Opracowanie w³asne.

3. MIGRACJA – EKSPLORACJA ZJAWISKA

Dokonuj¹c analizy skali migracji napotykamy na pewne trudnoœci, bowiem jak dot¹d statystyka publiczna nie zosta³a jeszcze dostosowana do potrzeb moni-torowania, nadal brakuje szerszych opracowañ naukowych. Te które s¹, dotycz¹ pewnego wycinka migracji. Brak adekwatnych metod pomiaru prowadzi do

ru o skalê migracji. Dostêpne statystyki pozwalaj¹ jednak nakreœliæ, jak eksplo-ruje migracja po akcesie Polski do Unii Europejskiej. Rozmiar migracji ukazuje Badanie Aktywnoœci Ekonomicznej Ludnoœci.

Po akcesji Polski do Unii Europejskiej liczba Polaków przebywaj¹cych czasowo poza granicami Polski wzros³a w porównaniu z rokiem 2003 o oko³o 20%, a w porówna-niu z rokiem 2002 o ponad 50%. Dodatkowo zwiêkszy³ siê udzia³ osób przebywaj¹-cych poza granicami kraju krócej ni¿ 12 miesiêcy. O ile jeszcze do 2000 roku liczba migrantów krótkookresowych by³a zbli¿ona do liczby osób przebywaj¹cych za gra-nic¹ powy¿ej roku, to w okresie póŸniejszym wzrasta znaczenie migracji krótkookre-sowych, trwaj¹cych krócej ni¿ 12 miesiêcy”16_.

Wspó³czeœnie znacznie nasili³y siê przemieszczania ludnoœci z jednych kra-jów do drugich – g³ównie ze wzglêdów zarobkowych. W latach 1981-1988 opu-œci³o Polskê oko³o 63.7% ludnoœci w wieku produkcyjnym17_{. W latach 2005-2008}

migracja Polaków kszta³towa³a siê nastêpuj¹co:

Tabela 1. Wyjazdy zarobkowe Polaków w latach 2005-2008 (dane w tys.)18

16 _{P. Kaczmarczyk, Wspó³czesne migracje zarobkowe Polaków – skala, struktura oraz}

poten-cjalne skutki dla rynku pracy – dokument elektroniczny 2006, s. 5-6. Choæ dane przedstawione przez BAEL daj¹ pewien obraz migracji, nie s¹ jednak ca³oœciowe. Nie obejmuj¹ bowiem migracji poni¿ej 2 miesiêcy. Jak widaæ skala migracji jest bardzo trudna do okreœlenia. Chc¹c podaæ dane liczbowe, mo¿na oprzeæ siê na danych GUS, który szacuje, i¿ w koñcu roku 2007 na migracji cza-sowej przebywa³o 2 270 000 obywateli Polski, w tym ponad l 900 000 w Europie. Zob. S. Kozak, Patologia eusieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Warszawa 2010, s. 8.

17 _{P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Warszawa 2005, s. 126.} 18 _{Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2007, w: G³ówny}

Urz¹d Statystyczny, Departament Badañ Demograficznych, Warszawa 2008, s. 3. Por. J. M³yñski, W. Szewczyk, Migracje zarobkowe…, dz. cyt., s. 10.

ROK KRAJ 2005 2006 2007 2008 Austria 25 35 39 40 Belgia 21 28 31 33 Hiszpania 37 44 80 83 Irlandia 76 120 200 180 Niemcy 430 450 490 490 Wielka Brytania 340 580 690 650 W³ochy 70 85 87 88

Zgodnie ze statystyk¹ w krajach Unii Europejskiej pracuje obecnie ok. 640 tys. osób. W poszczególnych latach dane statystyczne przedstawia wykres 1.

Wykres 1. Liczba migrantów w krajach Unii Europejskiej w poszczególnych latach (dane w tys.)

19 _{Zob. I. Grabowska-Lusiñska, M. Okólski, Emigracja ostatnia?, Warszawa 2009, s. 84.}

Wed³ug oceny GUS z 2008 roku, w Wielkiej Brytanii i Irlandii przebywa³o oko³o 40% wszystkich migrantów czasowych z Polski, podczas gdy w kraju naj-bardziej atrakcyjnym we wczeœniejszym okresie, Niemczech – jedynie 22%. Z pozosta³ych krajów docelowych najwa¿niejszym (w 2007 roku) sta³a siê Ho-landia, której nieznacznie ust¹pi³y miejsca Stany Zjednoczone i W³ochy. Istotn¹ rolê w tych wêdrówkach odgrywa³y ponadto (wed³ug znaczenia iloœciowego) Hiszpania, Francja, Austria, Norwegia, Belgia i Szwecja19_.

Ogólnopolskie badania przeprowadzone na koniec 2008 roku przez „Peda-gogium” w Warszawie, na grupie populacyjnej prawie 500 tys. dzieci wskazuj¹, i¿ prawie 31,0% z nich prze¿ywa doœwiadczenie migracji swoich rodziców. Ana-liza danych zebranych w drugim etapie pozwala na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków. Maj¹c na wzglêdzie wszystkie wyjazdy rodziców, niezale¿nie od cza-su ich trwania, nale¿y stwierdziæ, ¿e s¹ one czêste. Doœwiadczenie migracji co najmniej jednego rodzica by³o udzia³em od 25,9 do 29,3% uczniów w wieku 9-18 lat. Udzia³ wyje¿d¿aj¹cych ojców (opiekunów) jest ponad dwukrotnie wy¿szy w porównaniu z matkami (opiekunkami) – odpowiednio 24% i 9%. Nie-mal 80% ogó³u wyje¿d¿aj¹cych stanowi¹ mê¿czyŸni. Zwraca siê uwagê na do-œwiadczenie migracji matki i ojca. Dane szacunkowe prezentuje wykres 2.

Wykres 2. Doœwiadczenie roz³¹ki dzieci w przypadku migracji matki i ojca (dane w tys.)

20 _{D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, Lublin 2010,}

s. 75.

Kolejne badania przeprowadzone w trzech województwach: opolskim, lubel-skim, podlaskim przez Tarnobrzeskie Stowarzyszenie Pomocy i Rozwoju wskazu-je, i¿ w badanej populacji na migracji przebywa³o 38,5%: w tym 19,8% do pó³ roku, 10,9% powy¿ej roku, a powy¿ej pó³ roku do roku 7,7%. Najwiêkszy odsetek migrantów zanotowano w województwie opolskim (46,4%). Co czwarty (24,2%) mieszkaniec województwa opolskiego przebywa³ na migracji do pó³ roku. Potwier-dza to wysoki odsetek migracji sezonowych w tym¿e województwie. Najni¿szy odsetek migrantów notowano w województwie podlaskim (34,7%). We wszystkich województwach wœród migrantów dominuj¹ce s¹ krótkie wyjazdy, do pó³ roku20_.

Migracja zarobkowa z tych województw przyjmuje prawie identyczny parametr migracji z nieznacznie wy¿szym procentem w przypadku województw: opolskie-go i lubelskieopolskie-go. Dane statystyczne prezentuje wykres 3.

Doœwiadczenie pokazuje, ¿e migracja zarobkowa dotyka nie tylko dzieci, ale wp³ywa tak¿e na trwa³oœæ ma³¿eñstwa. Istnieje bowiem zwi¹zek przyczynowy pomiêdzy wzrostem rozpadu ma³¿eñstw a iloœci¹ migracji zarobkowych. Zwi¹-zek ten pokazuj¹ statystyki G³ównego Urzêdu Statystycznego, w których wyraŸ-nie widaæ, ¿e ze wzrostem liczby emigracji wzrasta liczba rozwodów.

Tabela 2. LudnoϾ i migracje w latach 1960-2009 (dane w tys.)

M igracje zagran iczn e

L ata _{Ma³¿eñstwa Rozwody}

imigracja emigracja 1960 244,2 14,8 5,7 28,0 1970 280,3 34,6 1,9 14,1 1980 307,4 39,8 1,5 22,7 1990 255,4 42,4 2,6 18,4 2000 211,2 42,8 7,3 27,0 2001 195,1 45,3 6,6 23,3 2002 191,9 45,4 6,6 24,5 2003 195,4 48,6 7,0 20,8 2004 191,8 56,3 9,5 18,9 2005 206,9 67,6 9,3 22,2 2006 226,2 71,9 10,8 46,9 2007 248,7 66,6 15,0 35,5 2008 257,7 65,5 15,3 30,1 2009 250,8 65,3 17,4 18,6

Wykres 3. Migracja zarobkowa a województwo zamieszkania

ród³o: D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, Lublin 2010, s. 71.

Przytoczone parametry wskazuj¹, jak wielkim wyzwaniem jest wspó³czeœnie migracja zarobkowa rodziców. Jeszcze wiêkszym wyzwaniem jest roz³¹ka miê-dzy ma³¿onkami i ich dzieæmi. Eksploracja tego zjawiska w ostatnim czasie nie-co siê zmniejsza. W œwiecie panuje globalny kryzys, st¹d te¿ pojawiaj¹ca siê trudnoœæ zdobycia pracy. Czy jednak ów kryzys wskazuje na to, i¿ spotkamy siê w najbli¿szych latach z remigracj¹? Wydaje siê, ¿e nie, bowiem w Polsce rynek pracy nadal jest trudny. Wci¹¿ parametr bezrobocia jest dwucyfrowy. Nad-to dla osób wykszta³conych nadal brakuje zatrudnienia w ich zawodzie. Nale¿y zatem zgodziæ siê z zasad¹ „emigracja wi¹¿ trwa”, przynosz¹c korzystne i nieko-rzystne skutki.

4. NEGATYWNE SKUTKI MIGRACJI DLA RODZINY I DZIECI

W Polsce jest wiele kategorii rodzin. Wœród nich wystêpuj¹ tak¿e rodziny migracyjne i chocia¿ trudno je zdefiniowaæ, to jednak wystêpuj¹ w interpretacji socjologicznej i psychologicznej. Na ich okreœlenie u¿ywa siê tak¿e terminów: rodzina transnarodowa albo czasowo niepe³na – czasowo niepe³na, bowiem w danym czasie nastêpuje brak jednego z rodziców na skutek migracji. Bez wzglêdu na terminologiê wa¿na jest skala wystêpowania zjawiska, która zale¿y od wielu czynników. Miêdzy innymi od zjawiska samej migracji oraz przyczyn i motywów wynikaj¹cych z trudnego rynku pracy oraz braku zapotrzebowania na kapita³ ludzki

Migracja, obok pozytywnych aspektów takich jak: wzrost statusu ekono-micznego rodziny, ma tak¿e niekorzystne skutki. Mo¿na je podzieliæ na dwa ro-dzaje, mianowicie: negatywne dla samej rodziny – ma³¿onków, oraz negatywne dla dzieci – eurosieroctwo.

Konsekwencje wyjazdów zagranicznych dla relacji miêdzy ma³¿onkami za-znaczaj¹ siê szczególnie w ich wiêzi ma³¿eñskiej. Krystian Wojaczek stwierdza: WiêŸ ma³¿eñska w sytuacji roz³¹ki z przyczyn ekonomicznych jawi siê jako pewne-go rodzaju skutek ewolucji ekonomicznej funkcji rodziny, w której po wyjœciu ma³-¿onków z pracy w przedsiêbiorstwie domowym do zewnêtrznych zak³adów pracy, a zatem w doœæ istotnym od siebie oddaleniu, ma³¿onkowie nadal oddalaj¹ siê od sie-bie przestrzennie i czasowo […]. Takie rozci¹gniêcie odleg³oœci przestrzennej ich ¿ycia od siebie, jak równie¿ wyd³u¿enie horyzontu czasowego przerw w ich spotka-niach, si³¹ rzeczy powiêksza dziel¹cy ich dystans psychiczny, nierzadko prowadz¹c do destrukcji ma³¿eñskiej wiêzi21_.

21 _{K. Wojaczek, WiêŸ ma³¿eñska w sytuacji roz³¹ki z przyczyn ekonomicznych, Opole 2007,}

s. 211. Wojaczek, rozró¿niaj¹c trzy aspekty wiêzi ma³¿eñskiej: poznawczy, emocjonalny i dzia³a-niowy, wskazuje na istotne zmiany, które zosta³y podane przez samych ma³¿onków Poznawczy

Jednym z aspektów wiêzi ma³¿eñskiej jest p³aszczyzna emocjonalna, na któ-rej roz³¹ka migracyjna mo¿e wprowadziæ wiele negatywnych zmian. Wzmagaj¹ siê przede wszystkim takie uczucia jak têsknota i osamotnienie, co z kolei powo-duje równie¿ zachwianie poczucia bezpieczeñstwa. Na destrukcjê wiêzi ma³¿eñ-skiej podczas roz³¹ki wskazuj¹ takie uczucia, jak z³oœæ do wspó³ma³¿onka, nie-chêæ do niego czy oziêb³oœæ emocjonalna. Jak pokazuj¹ badania, spada równie¿ fascynacja wspó³ma³¿onkiem i czu³oœæ do niego. Ciekawym postrzeganiem roz-³¹ki jest odniesienie jej do uczucia mi³oœci, które w odczuciu ma³¿onków siê nie zmienia22_{. Mo¿na zatem uwa¿aæ, ¿e wœród ma³¿eñstw roz³¹czonych z powodu}

migracji poczucie mi³oœci jest sta³e, chyba ¿e wystêpuj¹ sytuacje jej destrukcji. Kolejny – ostatni aspekt wiêzi ma³¿eñskiej wskazywany przez K. Wojaczka to element behawioralny, który obejmuje ca³y wachlarz zachowañ ma³¿onków wzglêdem siebie23_{. W warunkach migracji, brak bezpoœrednich, wzmacniaj¹cych}

poczucie wspólnotowoœci interakcji miêdzy cz³onkami rodziny jest niezastêpo-walny nawet przez najlepsze komunikatory komputerowe, pozwalaj¹ce na kon-takt audiowizualny. Poczucie osamotnienia, towarzysz¹ce rozdzielonym ma³¿on-kom, mo¿e skutkowaæ chêci¹ poszukiwania kogoœ, kto, bêd¹c w fizycznej bliskoœci, wys³ucha, zrozumie i pocieszy. Sprzyja to nawi¹zywaniu pozama³¿eñ-skich relacji emocjonalnych z innymi i dotyczy zarówno osoby migruj¹cej, jak i tej pozostaj¹cej w kraju ojczystym. W konsekwencji mo¿e prowadziæ do os³a-aspekt wiêzi ma³¿eñskiej polega na codziennym byciu dla siebie; postrzeganiu siebie jako wartoœæ, któr¹ mo¿na obdarowaæ drug¹ osobê; docenianie siebie nawzajem; rozpoznawanie potrzeb wspó³-ma³¿onka; komunikowanie tego, co czuje i rozpoznawanie uczuæ wspó³ma³¿onka, a tak¿e postrze-ganie wspó³ma³¿onka jako akceptuj¹cego wiernoœæ i nierozerwalnoœæ zwi¹zku. Tam¿e, s. 101.

22 _{K. Wojaczek, WiêŸ ma³¿eñska w sytuacji roz³¹ki z przyczyn ekonomicznych, dz. cyt.,}

s. 140-141.

23 _{Por. tam¿e, s. 142. Roz³¹ka powoduje zmiany w zachowaniu. Zmieniaj¹ siê tak¿e sposoby}

komunikacji. Podstawow¹ zmian¹ w komunikacji jest zanik kontaktu „twarz¹ w twarz”. Dominu-j¹cym sposobem rozmowy jest kontakt telefoniczny. Coraz czêœciej osoby migruj¹ce kontaktuj¹ siê z pozosta³ymi cz³onkami rodziny za pomoc¹ Internetu. Taki rodzaj komunikacji (czêsto najtañszy z mo¿liwych) zmusza do zapoznania siê z nowymi technikami oraz przyswojenia wiedzy koniecz-nej do obs³ugi komunikatorów internetowych. Jest to niew¹tpliwie pozytywny aspekt. W wielu rodzinach spotyka siê osoby, które sprawnie pos³uguj¹ siê Internetem i za jego pomoc¹ komuniku-j¹ siê z najbli¿szymi. Gdyby sytuacja roz³¹ki nie nast¹pi³a, nie naby³yby tych umiejêtnoœci. Do-stêpnoœæ i stosunkowo niskie koszty komunikacji internetowej i telefonicznej (koszty rozmów te-lefonicznych uzale¿nione s¹ od kraju migracji) pozwalaj¹ na w miarê regularny kontakt ze wspó³ma³¿onkiem. Niemniej jednak powstaje pytanie o jakoœæ tego kontaktu i o mo¿liwoœæ wyra-¿ania uczuæ i emocji. Kontakt bezpoœredni, „twarz¹ w twarz”, daje znacznie wiêcej mo¿liwoœci okazywania uczuæ, a tak¿e komunikowania siê w sposób niewerbalny. Wiele rzeczy, które trudno powiedzieæ, mo¿na odczytaæ „poza s³owami”. W sytuacji braku takich mo¿liwoœci komunikowanie staje siê ubo¿sze. Choæ wszystkie wymienione rodzaje komunikacji, jakie dostêpne s¹ ma³¿onkom pozostaj¹cym w roz³¹ce migracyjnej, nie pozbawiaj¹ ich ca³kowicie pozawerbalnych aspektów, to zdecydowanie s¹ one ubo¿sze ni¿ komunikacja bezpoœrednia. D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szysz-ka, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, dz. cyt., s. 21.

bienia lub ca³kowitego rozpadu wiêzi ³¹cz¹cych wspó³ma³¿onków, co skutkuje nieformalnym, ewentualnie formalnym rozpadem rodziny24_.

Niepokoj¹cym zjawiskiem migracji powoduj¹cym destrukcje wiêzi ma³¿eñ-skiej jest bark wiernoœci ma³¿eñma³¿eñ-skiej. Czêsto d³ugotrwa³a roz³¹ka pomiêdzy ma³-¿onkami powoduje nie tylko rozluŸnienie, a wrêcz rozerwanie wiêzi ma³¿eñskiej. Koñczy siê to zdrad¹, rozstaniem, tragedi¹ dla dzieci. To, co mia³o byæ rozwi¹-zaniem ekonomicznych problemów danej rodziny, staje siê ich traum¹, a nawet dramatem. Zmiany psychiczne wywo³ane takim stanem rzeczy mog¹ pozostaæ na ca³e ¿ycie. Rozstanie z rodzin¹ wi¹¿e siê z ogromnym bólem. Brak bliskoœci miêdzy mê¿em i ¿on¹, miêdzy rodzicami a dzieæmi, zawsze pozostawia bliznê w psychice obu stron, albowiem obecnoœæ, wzajemna pomoc i mi³oœæ25_{, to}

wa-runki istnienia rodziny w dobrej kondycji, kochaj¹cej – rozumiej¹cej. Niestety doœæ czêsto zerwanie wiêzi ma³¿eñskiej i zdrada prowadz¹ do rozwodu.

Kolejnym negatywnym skutkiem migracji jest zachwianie to¿samoœci sa-mych osób migruj¹cych i popadniecie w ró¿nego rodzaju uzale¿nienia. Najczê-œciej uzale¿nienia te zaznaczaj¹ siê poprzez nadu¿ywanie alkoholu, co prowadzi do niekorzystnych zjawisk oraz trudnoœci osobowoœciowych i braku poczucia godnoœci. Alkoholizm mo¿e doprowadziæ do ca³kowitego zniszczenia w³asnego i ma³¿eñskiego ¿ycia.

Dysfunkcyjnoœæ rozdzielonej migracj¹ rodziny dotyczy sfery wychowania dzieci26_{. Zdaniem M. Borodziej:}

Zasada uczestnictwa obojga rodziców w wychowaniu to zasada, w myœl której oboje rodzice wnosz¹ w proces wychowania ró¿ne, ale równie wa¿ne wartoœci i wspólnie ponosz¹ odpowiedzialnoœæ za wychowanie dziecka. Zasada mi³oœci wychowawczej […], by mog³a byæ realizowana, wymaga obecnoœci i uwa¿nej troski rodzicielskiej27_.

24 _{D. NiedŸwiedzki, dz. cyt., s. 113. Warto zwróciæ uwagê na sytuacje, w których rodziny}

mi-gracyjne formalnie trwaj¹, chocia¿ faktycznie nast¹pi³ w nich rozpad emocjonalny ¿ycia wspólno-towego. Uzasadnienie trwania tkwi w tej sytuacji w spo³ecznych i ekonomicznych czynnikach. Te pierwsze dotycz¹ funkcjonowania w szerszym otoczeniu spo³ecznym, które nagradza ¿ycie rodzin-ne bez wzglêdu na jego jakoœæ. W efekcie, warto podtrzymywaæ nawet fikcyjny zwi¹zek z po-wodów opinii spo³ecznej i bêd¹cych jej konsekwencj¹ postaw i zachowañ innych. Czynniki ekono-miczne wi¹¿¹ siê z postêpowaniem maj¹cym na celu maksymalizowanie zysków i minimalizowanie strat. W konsekwencji, ma³¿eñstwa formalnie trwaj¹, gdy¿ koszty (materialne i niematerialne) roz-wodu przewy¿szaj¹ te wynikaj¹ce z pozostania w zwi¹zku, nawet jeœli jest on w wielu aspektach niesatysfakcjonuj¹cy. Tam¿e, s. 113-114.

25 _{Por. M. Dziewiecki, Psychologia porozumiewania siê, Kielce 2000.}

26 _{Zainteresowanie problematyk¹ dzieci funkcjonuj¹cych w roz³¹ce migracyjnej ma swoje}

od-zwierciedlenie w literaturze naukowej. Problemem tym szczególnie zajmuje siê W. Danielewicz, B. Walczak, S. Kozak, B. Stankowski.

27 _{M. Borodziej, Realizacja potrzeby mi³oœci wobec emigracji zarobkowej rodziców:}

Spo³ecz-no-pedagogiczne skutki wielkiej emigracji zarobkowej. Zarys problematyki, red. K. Przybycieñ, Sta-lowa Wola 2007, s. 162.

Podstawowym problemem rodzin czasowo niepe³nych z powodu migracji jest nieobecnoœæ przynajmniej jednego z cz³onków rodziny. Patrz¹c na sytuacjê migracyjn¹ z perspektywy dzieci, w rodzinie brakuje mamy, taty albo obojga rodziców w tym samym czasie b¹dŸ naprzemiennie. Brakuje wiêc najwa¿-niejszego punktu odniesienia. Dodatkowo trudne jest to, ¿e rodzic migruj¹cy teo-retycznie jest, ale w praktyce go nie ma28_.

Problemy pedagogii dzieci zaznaczaj¹ siê w szko³ach, które jako instytucje socjalizuj¹ce nigdy nie zast¹pi¹ rodziców w ich funkcji wychowawczej. Wœród takich opuszczonych dzieci czy ju¿ dorastaj¹cej m³odzie¿y tworz¹ siê paczki, grupy rówieœnicze, nieprzemyœlane znajomoœci, a ich konsekwencje w wiêkszo-œci s¹ nieporz¹dane. St¹d coraz czêwiêkszo-œciej obserwuje siê w szko³ach podstawowych, gimnazjalnych, œrednich postêpuj¹ce zjawisko alkoholizmu, nikotynizmu, a na-wet siêgania po œrodki odurzaj¹ce. Nadto w rodzinach, w których samotna matka lub ojciec nie radz¹ sobie z wychowaniem dziecka, dochodzi do czêstego waga-rowania, ucieczek z domów czy te¿ póŸnych powrotów z dyskotek. Pojawiaj¹ siê zjawiska marginalizacji i ró¿ne formy przestêpstw albo te¿ ogólnie konfliktów z prawem wœród nieletnich. O ile prawd¹ jest, ¿e migracja przynosi pozytywne, po¿¹dane skutki w dziedzinie ekonomicznej, to jednak de facto rodzi wiele pro-blemów w innych obszarach, szczególnie w instytucji ma³¿eñsko-rodzinnej29_.

28 _{D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, dz. cyt.,}

s. 25. Nieobecnoœæ jednego z rodziców utrudnia realizacjê funkcji mi³oœci. Zmienia tak¿e procesy wychowawcze, w które bardziej zaanga¿owany zostaje rodzic pozostaj¹cy w kraju, a czasami w przypadku migracji obojga rodziców s¹ to inne osoby (np. dziadkowie, starsze rodzeñstwo). W niektórych przypadkach uczestnictwo w wychowaniu dzieci rodzica migruj¹cego mo¿na by okre-œliæ jako „wychowanie zaoczne”. Nawet przy w miarê regularnym kontakcie z dzieæmi (telefonicz-ne b¹dŸ za pomoc¹ Inter(telefonicz-netu), podczas którego mog¹ byæ dzieciom przekazywa(telefonicz-ne wskazówki wychowawcze, rady b¹dŸ napomnienia, nie ma bardzo wa¿nego elementu, tj. mo¿liwoœci wyegze-kwowania okreœlonych zachowañ. Pewne konsekwencje czy wa¿ne rozmowy s¹ odraczane do cza-su powrotu b¹dŸ najbli¿szego kontaktu, przez co trac¹ na znaczeniu. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e taka sytuacja ma czêsto miejsce w przypadku wyjazdu ojca. W sytuacji kiedy matka nie potrafi roz-wi¹zaæ jakiegoœ problemu z dzieckiem, „odracza sprawê” do czasu powrotu ojca b¹dŸ jego telefo-nu. Je¿eli odwo³aæ siê do jêzyka prawniczego, wiele spraw ulega w ten sposób przedawnieniu i umorzeniu. Dziêki temu dziecko mo¿e czuæ siê bezkarne. Taka sytuacja odbija siê te¿ negatywnie na relacji z rodzicem, kiedy dziecko potrzebuje kontaktu, chce mu siê zwierzyæ b¹dŸ potrzebuje wsparcia. Nie zawsze mo¿e je otrzymaæ od rodzica bêd¹cego w domu b¹dŸ od innych swoich opie-kunów. Tam¿e.

29 _{Jest bowiem faktem, ze coraz wiêcej rodzin w Polsce rozwodzi siê albo ¿yje w separacji.}

Zgodnie ze statystykami, co czwarta rodzina w Polsce ulega rozpadowi. Znaczna czêœæ jednostek w spo³eczeñstwie zawiera jedynie luŸne zwi¹zki ze skutkiem cywilnym, inni zaœ ¿yj¹ na statusie tzw. ma³¿eñstw kohabitacyjnych. Podobnie jak w krajach zachodnich, ten styl ¿ycia staje siê norm¹ w naszym kraju. Badania wskazuj¹, ¿e zjawisko kohabitacji stale siê nasila, równie¿ w Polsce. Tym samym rodzi to problem demograficzny zwi¹zany z depopulacj¹. Jedn¹ z przyczyn owego zjawi-ska jest migracja. Z socjologicznego punktu widzenia rozwód oznacza dezorganizacjê grupy spo-³ecznej i jest faktem zmieniaj¹cym wzory prokreacji (im wiêcej rozwodów w danym

spo³eczeñ-W analizie socjologicznej, jeœli obserwujemy dzieci, to zauwa¿amy, ¿e wiêk-szoœæ z nich na pocz¹tku opowiada o swoich rodzicach. Z reakcji samych dzieci wynika, ¿e niektóre z nich odczuwaj¹ traumê, a przynajmniej têsknotê, inne zaœ kojarz¹ rodziców jedynie z piêknymi upominkami, które wydawa³oby siê mog¹ rekompensowaæ skutki roz³¹ki. Nic bardziej mylnego, nawet najbardziej czu³e i czêste telefony nie zast¹pi¹ matki i ojca. Wraz z up³ywem czasu maleje zainte-resowanie rodziców, rozmowy telefoniczne s¹ coraz rzadsze, a ich ca³kowity brak powoduje, i¿ dzieci staj¹ siê agresywne, opryskliwe i buntownicze.

Wydaje siê, i¿ pozostawienie dzieci pod opiek¹ jednego z rodziców wyciska trwa³y œlad w psychice dziecka, rodzi lêk, poczucie ¿alu, a nawet krzywdy. Dla dzieci ma³ych nie wystarczy tylko fakt posiadania ojca i matki, konieczna jest ich obecnoœæ, jak równie¿ ¿ywy kontakt z dzieæmi. Wówczas dzieci czuj¹ siê szczêœliwe, otwarte, pe³ne radoœci. Oznacza to, i¿ w œwiadomoœci dziecka nikt nie zast¹pi rodziców, którzy s¹ nie tylko prekursorami wychowania, ale autory-tetami w kwestii w³aœciwych form zachowania i postêpowania. Dziecko jest tak silnie emocjonalnie z³¹czone z rodzicami, i¿ w sytuacji ich wyjazdu reaguje p³a-czem, a po pewnym czasie mo¿e zacz¹æ nie akceptowaæ ojca lub matki.

W wieku starszym pewna czeœæ dzieci przyzwyczaja siê do zaistnia³ej sytu-acji, co oczywiœcie nie œwiadczy o jej akceptacji. W wieku szkolnym dzieci do-konuj¹ racjonalizacji œwiata, co sprawia, ¿e potrafi¹ czasem zaakceptowaæ trud-ne sytuacje w domu. W ich ¿yciu zaczynaj¹ nabieraæ znaczenia tak¿e intrud-ne osoby otoczenia, koledzy rówieœnicy. Nawet starsze dzieci, mimo ¿e potrafi¹ zaakcep-towaæ nieobecnoœæ matki lub ojca, to jednak ci¹gle odczuwaj¹ w domu syndrom pustego miejsca.

Dzieci pozbawione rodziców wskutek emigracji zarobkowej zaczêto nazywa-my eurosierotami. Ministerstwo Edukacji Narodowej pojêcie tzw. enrosieroctwa zdefiniowa³o w ten sposób: „[…] sytuacja, w której emigracja zarobkowa rodzi-ców/rodzica powoduje burzenie podstawowych funkcji rodziny, takich jak za-pewnienie ci¹g³oœci procesu socjalizacji, wsparcia emocjonalnego dziecka i trans-misji kulturowej”30_{. Dzieci, o których mowa, Ÿle znosz¹ roz³¹kê i choæ „maj¹}

rodziców”, czuj¹ siê sierotami. Stres i cierpienie okazuj¹ w ró¿ny sposób. Gorzej siê ucz¹, wagaruj¹, popadaj¹ w uzale¿nienia. W skrajnych przypadkach s¹ agre-sywne, wchodz¹ w konflikty z prawem. Nieobecnoœæ rodzica w domu (szczegól-nie ojca) ma ogromny wp³yw na proces socjalizacyjno-wychowawczy dzieci i m³odzie¿y. Wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ tutaj wzorce osobowe rodziców, postawy, za-stwie, tym ni¿sza p³odnoœæ kobiet) i socjalizacji. Ponadto znanym spo³ecznie skutkiem rozwodów jest tendencja do powielania przez dzieci rodzinnych wzorów rozwodzenia siê: mówi siê nawet o „rodzinnej tradycji rozwodowej”.

30 _{W. Walkowska, Spo³eczne skutki eurosieroctwa, w: Prawnorodzinne i spo³eczne}

chowania oraz ich zwyczajna obecnoœæ w rodzinie. Badania dowodz¹, ¿e roz³¹ka z jednym z rodziców mo¿e byæ przyczyn¹ depresji, braku poczucia bezpieczeñ-stwa, lêku lub zaburzeñ zachowania, które z czasem siê pog³êbiaj¹31 _Ponadto

wielomiesiêczna roz³¹ka oznacza radykaln¹ zmianê dotychczasowego ¿ycia dziecka. W jeszcze trudniejszej sytuacji s¹ dzieci, których obydwoje rodzice wyjechali. Znany jest choæby przypadek dziewczynki, która w ci¹gu jednego dnia – pod wp³ywem silnego stresu spowodowanego opuszczeniem przez rodziców – straci³a wszystkie w³osy, ³¹cznie z rzêsami i brwiami32_.

Jako pierwsza w Polsce podliczenia eurosierot podjê³a siê Fundacja Prawo Europejskie. Okaza³o siê, ¿e w 2009 roku w dziesiêciu tysi¹cach polskich rodzin, dzieci wychowuje siê bez co najmniej jednego z rodziców, którzy wyemigrowali za granicê. Oznacza to, ¿e co dziewi¹te polskie dziecko ma jedno z rodziców za granic¹. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e badania by³y przeprowadzone tylko w okreœlonych œrodowiskach – dysfunkcyjnych, zatem eurosierot jest znacznie wiêcej. Wed³ug Rzecznika Praw Dziecka, liczba tych dzieci pod koniec 2009 roku przekroczy³a ju¿ 100 tysiêcy33_.

Zagraniczne wyjazdy zarobkowe poci¹gaj¹ za sob¹ okreœlone skutki prawne, dotycz¹ce w³adzy rodzicielskiej. W przypadku wyjazdu obojga rodziców, lub ro-dzica samotnie wychowuj¹cego dziecko, pozostawiane jest one zwykle pod opie-k¹ najbli¿szej rodziny, tj. babci, cioci lub znajomej, s¹siadów itp. W innych sytu-acjach rodzic zobligowany jest do ustanowienia prawnego opiekuna, nawet najbli¿si z rodziny winni byæ prawomocnie uprawnieni do podejmowania decy-zji wobec dzieci rodziców migruj¹cych34_{. Decyzja pozostawienia dzieci nie jest}

³atwa, ale zjawisko to wystêpuje coraz czêœciej. Przyjmuje siê, i¿ prawie 50% dzieci rodzin migracyjnych jest pozostawianych z dziadkami. Eksploracje pro-blemu prezentuje wykres 4.

31 _{A. Baz³ucka, Funkcjonowanie rodzin samotnych ojców, „Problemy Rodziny” 6 (1991),}

s. 19. Por. K. Juszczak, Wp³yw emigracji zarobkowej na wychowanie w rodzinie, w: Edukacyjne zagro¿enia i wyzwania m³odego pokolenia, s. 97-98.

32_{J. M³yñski, W. Szewczyk, Migracje zarobkowe…, dz. cyt., s. 78. W tym kontekœcie warto}

przypomnieæ wypowiedŸ M. Dziewieckiego: „pierwszym z³em, które dotyka cz³owieka, nie jest cierpienie, grzech, czy œmieræ, lecz osamotnienie. […]. Spotykanie siê z innymi osobami jest nasz¹ podstawow¹ potrzeb¹. Naj³atwiej zauwa¿yæ to w sytuacji ma³ych dzieci, dla których nieustanny kontakt z rodzicami jest kwesti¹ ¿ycia i œmierci”. M. Dziewiecki, Szczêœliwe ma³¿eñstwo i trwa³a rodzina, Warszawa 2009, s. 69.

33 _{J. Knie-Górna, Dziecko – skarb najcenniejszy…?, „Przewodnik Katolicki” 19 (2009), s. 2.} 34 _{Istniej¹ trzy mo¿liwoœci uregulowania sytuacji prawnej dziecka: 1) Z³o¿enie przez rodzica}

zanim wyjedzie on za granicê, wniosku do s¹du o przeniesienie na czas wyjazdu opieki prawnej nad dzieckiem na wskazan¹ osobê pe³noletni¹ (babciê, ciociê, siostrê). 2) Z³o¿enie do s¹du przez osobê, która jest faktycznym opiekunem dziecka, wniosku o ustanowienie jej na czas wyjazdu ro-dzica/rodziców za granicê opiekunem prawnym dziecka. 3) Podanie przez rodzica wyje¿d¿aj¹cego lub przebywaj¹cego za granic¹ adresu dorêczeñ w kraju. S. Kozak, Patologia erosieroctwa w Pol-sce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Warszawa 2010, s. 123.

Wykres 4. Osoby faktycznie opiekuj¹ce siê dzieæmi w przypadku migracji rodziców

Wa¿n¹ konsekwencj¹ wyjazdów migracyjnych rodziców jest ich wp³yw na plany ¿yciowe dzieci. Poprawa statusu ekonomicznego rodziny pozwala dzie-ciom na wy¿szy poziom ¿ycia i na wykszta³cenie. Migruj¹cych rodziców w³aœci-wie staæ na wszystko, st¹d dzieci otrzymuj¹ najpierw bogate zabawki w formie prezentów jako rekompensatê za ich nieobecnoœæ. Niemniej jednak, wœród dzie-ci tych utrwala siê pewien poziom ekonomiczny, co w póŸniejszych ich planach mo¿e skutkowaæ „dziedziczeniem migracji” i chêci¹ za³o¿enia rodziny w innym kraju.

Konkluduj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e migracja zarobkowa z jednej strony przy-nosi wiele pozytywnych czynników, korzyœci, z drugiej pozostaje niekorzystnym zjawiskiem degraduj¹cym rodzinê, prowadz¹cym do zniszczenia wiêzi rodzin-nych, a nawet rozwodu, czy wreszcie w socjalizacji dziecka skutkuje zaburze-niem jego emocjonalnoœci, w³aœciwej i dobrej edukacji, a nawet prowadzi do zja-wiska eurosieroctwa. Ka¿da rodzina, jak siê wydaje, tworzy w³asne spektrum. Jest to subiektywny pomiar zjawiska migracji, bowiem w jednej rodzinie akcep-tuje siê roz³¹kê i mo¿na z ni¹ ¿yæ na miarê oczekiwañ i mo¿liwoœci, zaœ w innej dochodzi do dramatów, traumy, w której najczêœciej cierpi¹ dzieci.

5. RÓ¯E FORMY WSPARCIA RODZIN W ROZ£¥CE MIGRACYJNEJ

Rodzina roz³¹czona migracj¹, w sytuacji zagubienia i braku w³aœciwego funkcjonowania w spo³eczeñstwie potrzebuje pomocy – wsparcia. Wsparcie to najczêœciej jest domen¹ szko³y, pomocy pedagogiczno-psychologicznej, pomocy

spo³ecznej, kuratorów s¹dowych oraz Koœcio³a. Instytucje te zauwa¿aj¹ dramaty rodziców i dzieci, dlatego te¿ nie pozostawiaj¹ ich bez opieki, bez pomocy (sche-mat).

Schemat 5. Ró¿ne formy wsparcia rodziny

G³ównym i zarazem pierwszym Ÿród³em pomocy jest szko³a, z racji pedago-gii dziecka. Jako jedyna instytucja posiada bezpoœredni kontakt z dzieæmi rodzin migruj¹cych. Poprzez ró¿ne formy pracy z dzieæmi pedagodzy dowiaduj¹ siê o sytuacji rodzinnej, mog¹ zatem postawiæ diagnozê trudnoœci wp³ywaj¹cych na problemy w nauce dziecka. Wówczas wychowawcy mog¹ monitorowaæ eduka-cyjne braki dziecka, absencje w szkole, a tak¿e reagowaæ na problemy wycho-wawcze. Dobrze przygotowana szko³a bêdzie organizowaæ dla tych dzieci zajê-cia wyrównawcze, zastosuje pomoc psychologiczn¹ i pedagogiczn¹. W ten sposób szko³a staje siê pierwszym œrodowiskiem, Ÿród³em pomocy dzieciom ro-dzin roz³¹czonych migracj¹.

Drug¹ instytucj¹ zajmuj¹c¹ wa¿ne miejsce w systemie pomocy dzieciom z rodzin migracyjnych jest s¹d. Wprawdzie s¹d kojarzy siê nam z drastycznymi nieraz formami za³atwiania spraw, to jednak w tym przypadku jego pomoc wi¹¿e siê z ustanowieniem opieki kuratorskiej nad dzieæmi zagro¿onymi demora-lizacj¹.

Opieka nad rodzin¹ i dzieckiem wpisana jest tak¿e w ramy systemu pomocy spo³ecznej. Rodzinie maj¹cej trudnoœci w wype³nianiu swoich zadañ udzielana jest pomoc w formie: poradnictwa rodzinnego (specjalisty przygotowanego do pracy z rodzin¹ w œrodowisku lokalnym), terapii rodzinnej (psychologicznej, pedagogicznej) oraz pracy socjalnej (korzystanie z placówek opiekuñczo-wycho-wawczych wsparcia dziennego). Rodzinom jest œwiadczona pomoc w postaci zasi³ków rodzinnych, œwiadczeñ socjalnych (do¿ywianie, zapomogi), zasi³ków

35 _{D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina…, dz. cyt., s. 44. Istotne znaczenie ma}

ko-ordynacja systemów zabezpieczenia spo³ecznego w ramach Unii Europejskiej. Wraz z przyst¹pie-niem Polski do UE (w 2004 roku) wspólnotow¹ koordynacj¹ zosta³ objêty polski system zabezpieczenia spo³ecznego. Koordynacja zabezpieczenia spo³ecznego ma s³u¿yæ przede wszyst-kim ochronie praw ubezpieczonych i ich rodzin, korzystaj¹cych z mo¿liwoœci swobodnego prze-mieszczania siê i podejmowania zatrudnienia w obrêbie pañstw cz³onkowskich UE. W katalogu œwiadczeñ objêtych koordynacj¹ znalaz³y siê nastêpuj¹ce œwiadczenia: w razie choroby i macie-rzyñstwa, inwalidzkie, dla cz³onków rodziny zmar³ego ¿ywiciela, z tytu³u wypadków przy pracy lub choroby zawodowej, tak¿e zasi³ki pogrzebowe, zasi³ki dla bezrobotnych oraz emerytury. Daje to pracownikowi i jego rodzinie poczucie bezpieczeñstwa i stabilizacji, poniewa¿ praca poza grani-cami kraju nie powoduje utraty œwiadczeñ w³aœnie dziêki przyjêtej koordynacji zabezpieczenia spo-³ecznego. I. Ortylewska, Istota wspólnotowej koordynacji systemów zabezpieczenia spo³ecznego, w: Migracja – wartoœæ dodana?, Lublin 2008, s. 94-99, za: D. Gizicka, J. Gorbaniuk, M. Szyszka, Rodzina…, dz. cyt., s. 44.

36 _{Por. A. Zieliñska, Pedagogiczno-prawne aspekty opieki nad dzieckiem w sytuacji wyjazdu}

rodziców do pracy za granicê, „Pedagogika Spo³eczna” 3 (2008), s. 102.

alimentacyjnych, a tak¿e pomocy prawnej. W sytuacjach kryzysowych wsparcia udzielaj¹ centra pomocy rodzinie, oœrodki adopcyjno-opiekuñcze oraz poradnie rodzinne35_.

Rodzice w Polsce zajmuj¹ wa¿ne miejsce w systemie prawnym. Jednak¿e coraz czêœciej dostrzega siê problem niesprawowania w³aœciwej opieki nad dziec-kiem. W tym znaczeniu A. Zieliñska stwierdza, i¿ rodzice w Polsce posiadaj¹ rozbudowane prawa w zakresie wychowywania dzieci. Dziêki temu dziecko jest chronione poza wypadkami wynikaj¹cym z mocy prawa. Zasada ta mo¿e obró-ciæ siê przeciwko nim, jeœli zbyt d³ugo pozostawiaj¹ swoje dzieci z powodu d³u¿-szej nieobecnoœci36_.

Kolejn¹ instytucj¹ œwiadcz¹c¹ pomoc dzieciom rodzin roz³¹czonych migra-cj¹ jest Koœció³. W parafiach znajduj¹ siê œwietlice, do których te dzieci mog¹ uczêszczaæ. Ponadto, przez rozmowy duchowe, Koœció³ wp³ywa nie tylko na kszta³towanie osobowoœci dziecka i jego wychowanie, ale równie¿ mo¿e utrzy-mywaæ bezpoœredni kontakt z rodzicami dzieci.

Jeszcze inn¹ formê pomocy oferuje wsparcie œrodowiskowe, czynione ze strony krewnych, znajomych, przyjació³, s¹siadów. Pozwala ono na obni¿enie poziomu stresu u poszczególnych cz³onków rodziny. W ten sposób zwiêksza siê poczucie bezpieczeñstwa i œwiadomoœæ wartoœci jednostki. Nie jesteœ sam, ktoœ z tob¹ jest, masz znajomych, mama na pewno wróci za kilka dni, za tydzieñ przy-jedzie tato.

Poœrednio warto jeszcze zwróciæ uwagê na pomoc psychologiczn¹. Wspar-cie to ma na celu, zdaniem J. Gorbaniuk, œwiadczyæ pomoc cz³onkom rodziny w odzyskaniu obiektywnego postrzegania swojej sytuacji i budowanie tzw. we-wnêtrznej sterownoœci, która poprawia dobrostan psychiczny osób maj¹cych po-czucie, ¿e ich ¿ycie toczy siê w wyniku ci¹gle zmieniaj¹cej siê sytuacji, a nie

wed³ug ich w³asnych decyzji i wyborów. Wsparcie duchowe zaœ odwo³uje siê do centralnych obszarów psychiki cz³owieka, do jego wymiaru egzystencjalnego. Tego typu wsparcia osoby poszukuj¹ zwykle w ostrych kryzysach, kiedy wszel-kie próby zmagania siê z problemem przestaj¹ byæ skuteczne. Wtedy cz³owiek szuka nadziei, która nada jego ¿yciu sens37_.

Rodzina w roz³¹ce migracyjnej, jak siê wydaje, nie pozostaje samotn¹ wy-sp¹. Jest szereg instytucji wspomagaj¹cych j¹ w trudnoœciach wychowawczych i emocjonalnych. Instytucje te ¿ywo reaguj¹ na wszelkie problemy, k³opoty, a nade wszystko przyczyniaj¹ siê do zwiêkszenia poczucia bezpieczeñstwa wœród tych, którzy zostali roz³¹czeni lub opuszczeni z ró¿nych przyczyn, najczêœciej z powodu trudnego rynku pracy w Polsce.

*

Wspó³czesna rodzina znajduje siê w bardzo trudnym po³o¿eniu. Wydaje siê, ¿e w dzisiejszych czasach bardziej ni¿ kiedykolwiek jest ona zagro¿ona. Przez wieki rodzina ulega³a licznym przeobra¿eniom. Zmienia³a siê jej wielkoœæ, we-wnêtrzna struktura, funkcje, jakie spe³nia³a wobec swoich cz³onków i spo³eczeñ-stwa, zmienia³o siê tak¿e jej miejsce w spo³ecznej strukturze. Mimo wielu zmian, które dotknê³y rodzinê, zawsze by³a ona i nadal pozostaje instytucj¹ uniwersal-n¹, ogólnoludzk¹ spotykan¹ we wszystkich epokach i kulturach38_.

Funkcjonowanie rodziny i jej wewnêtrzna kondycja w du¿ej mierze zale¿¹ od œwiata zewnêtrznego i jego stosunku do instytucji rodziny. Œwiat, a w szcze-gólnoœci najbli¿sze otoczenie, odgrywaj¹ istotn¹ rolê w kszta³towaniu stosunków rodzinnych. Wspó³czesny œwiat jest bardzo dynamiczny, ulega licznym i czêstym zmianom. Rodzina nie pozostaj¹c w tyle, ulega równie¿ presji œwiata i stara siê nad¹¿yæ za „duchem czasu” i podobnie jak spo³eczeñstwo, bêd¹ce w fazie inten-sywnych przeobra¿eñ, ulega licznym przemianom39_{. W tym znaczeniu}

zagadnie-nie migracji zarobkowych jest wa¿nym elementem spo³ecznego dyskursu. Nie ma w¹tpliwoœci co do tego, ¿e cena, jak¹ rodzina p³aci za emigracjê zarobkow¹ jest bardzo wysoka. Nie od dziœ bowiem wiadomo, ¿e prawid³owo funkcjonuj¹ca rodzina wymaga ¿yczliwej obecnoœci obojga rodziców. Dziecko w wieku szkol-nym wymaga systematycznej uwagi, zainteresowania jego problemami i sprawa-mi, uczestniczenia w jego codziennym ¿yciu i mo¿liwoœci podzielenia siê z kimœ spostrze¿eniami i uczuciami, wymaga poczucia rodzinnej stabilnoœci i bezpie-czeñstwa.

37 _{J. Gorbaniuk, Rodzina w sytuacji roz³¹ki migracyjnej, w: Emigracja wyzwaniem}

duszpaster-skim dla Koœcio³a w Polsce, A. Zaj¹c, Lublin 2008, s. 168.

38 _{Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979, s. 54.}

39 _{Ten¿e, Rodzina w œwiecie wspó³czesnym – jej znaczenie dla jednostki i spo³eczeñstwa,}

Jak wskazuj¹ liczne badania, roz³¹ka jest du¿ym wyzwaniem dla ¿ycia ro-dzinnego, psychicznego oraz moralnego rodziców i ich dzieci. Rodzinê bowiem zak³ada siê po to, by byæ razem, „by siê wspieraæ, pomagaæ sobie, tworzyæ jed-noœæ. Dziecko wychowuje siê w bliskoœci rodziców, buduje z nimi bliskie relacje emocjonalne. Nie da siê budowaæ trwa³ych wiêzi przez telefon, skype czy inne sposoby zdalnej komunikacji”40_{. A. Jêdrzejko zapisa³: „[…] je¿eli najbardziej}

nie-winne i bezbronne dziecko nie mo¿e czuæ siê bezpiecznie w jakimœ spo³eczeñ-stwie, wówczas ju¿ nikt bezpiecznie czuæ siê w nim nie mo¿e”41_.

Migracja zarobkowa ma wiele pozytywnych aspektów. W szczególnoœci po-zostaje rozwi¹zaniem trudnego rynku pracy w Polsce i problemu rozszerzaj¹ce-go siê bezrobocia. Zmiana statusu ekonomicznerozszerzaj¹ce-go staje siê czymœ intratnym dla wspó³czesnej rodziny. Z tego te¿ powodu dryfuje ona miêdzy materializmem, zdobyciem pracy a w³aœciwym wychowaniem dzieci. Nie da siê bowiem pogo-dziæ obecnoœci i wychowania dzieci z migracja zarobkow¹. Rodzina, obok ko-rzyœci, doœwiadcza wielu trudnoœci i tragedii zwi¹zanych z migracj¹. RozluŸnie-nie wiêzi rodzinnych i ma³¿eñskich to tylko RozluŸnie-niektóre z nich. Skutkuj¹ one czêsto cierpieniami dzieci, które wo³aj¹: „tato nie jedŸ”; „tato wróæ”; „rodzice my was potrzebujemy”. ¯adna instytucja nie zast¹pi ojca i matki. Rodzice s¹ po to, by kszta³towaæ i wychowywaæ, ale jeœli zmuszeni s¹ do poszukiwania pracy poza granicami w³asnego kraju oznacza to, ¿e konieczne s¹ zmiany w polityce pañ-stwa, zw³aszcza w sferze polityki gospodarczej i spo³ecznej. Niezbêdna jest po-prawa warunków ¿ycia osób m³odych, zw³aszcza aktywnych zawodowo, zak³a-daj¹cych rodziny i posiazak³a-daj¹cych dzieci. W interesie ca³ego spo³eczeñstwa le¿y skuteczne podejmowanie dzia³añ na rzecz pomocy rodzinie. Szczególnie obowi¹-zek ten spoczywa na pañstwie, którego zadaniem jest wspieraæ rodzinê m.in. poprzez tworzenie nowych miejsc pracy. Nale¿y bowiem pamiêtaæ, ¿e cz³owiek nie jest […] tylko produktem warunków ekonomicznych, ale jako istota ¿yj¹ca, z natury potrzebuje godnego ¿ycia i realizacji siebie we w³asnym kraju.

SUMMARY

Family is not only a basic and original cell of a society, but also a group sustaining its biological continuity. There is no society without a family as well as a family without society. These two entities complement each other internally and they create an organism aimed at proper functioning of the family within a society. In this context family is a union of life and love, which satisfies basic human needs.

Unfortunately lately the family has been experiencing numerous difficulties connected with its functioning. To sustain itself at a certain economic level its members are forced to emigrate, due to lack of work in their own country. Migration brings both wanted and unwanted results, but there

40 _{A. Skreczko, Gdy rodzice emigruj¹, „W s³u¿bie Mi³osierdzia” 5 (2007), s. 12.} 41 _{A. Jêdrzejko, Ksiêga cytatów, Katowice 2007, s. 71.}

are many more of the latter. That is why today’s family needs help – support from other institutions: the state, the school and the Church.

This duty is especially to be held by the state, whose task is to support the family e.g. by creating new workplaces. We need to remember that man „is not (…) only a product of economic conditions but as a living creature needs a dignified life and self-realization in their own country”.

Key words: