Bogdan Bobowski
Testamenty mieszczan świdnickich
(od połowy XIV do końca pierwszej
ćwierci XVII wieku) nośnikiem treści
sakralnych
Echa Przeszłości 15, 19-26
B o g d a n B o b o w s k i
I n s t y t u t H is to rii
U n iw e r s y te t Z ielo n o g ó rsk i
TESTAMENTY MIESZCZAN ŚWIDNICKICH
(OD POŁOWY XIV DO KOŃCA PIERWSZEJ
ĆWIERCI XVII WIEKU) NOŚNIKIEM TREŚCI
SAKRALNYCH
Słowa kluczowe: testa m en t, legaty, pochówek, patrym onium , dojrzałość duchowa
Key words: la st will and te stam en t, legacy, burial, patrim ony, sp iritu al m a tu rity
A u to rz y p o d rę c z n ik ó w a rs bene m o r ie n d i z X V I i X V II w. u w a ż a li, że t e s t a m e n t s ta n o w ił is to tn y e le m e n t to r u ją c y te s ta to r o w i d ro g ę do d o b rej ś m ie rc i. W s k a z y w a li, że u m ie r a ją c y p o p rz e z t e s t a m e n t z m a z y w a ł p o c z y n io n e k rzy w d y , z a b e z p ie c z a ł p rz y sz ło ść ro d z in ie i c a łą rz e c z y w isto ść , w k tó re j żył, p o z o s ta w ia ł u p o r z ą d k o w a n ą 1. L u d z ie p rz y g o to w y w a li się do śm ie rc i, p o n ie w a ż w c a ły m b a d a n y m o k re s ie c z ę sto j ą w id z ie li. M ia s ta ś lą s k ie w XIV, XV, a ta k ż e w X V I w. b y ły n ie rz a d k o w id o w n ią p o żaró w , e p id e m ii, g ło d u i ró ż n y c h k lę s k żyw iołow ych. Ś m ie rć z b ie r a ła w ie lk ie żniw o2. T e s ta to rz y często su g e ro w a li j a k sp a d k o b ie rc y w in n i sobie u łożyć d a ls z e życie3. U w a ż a n o , że u m ie ra ją c y s p is u ją c te s t a m e n t w y n a g ra d z a ł w y rz ą d z o n e k rzyw dy, z a b e z p ie cz a ł n a jb liż s z y c h . Z n a n y n a g ru n c ie p o ls k im p is a r z i k a z n o d z ie ja , j e z u i t a P io tr S k a r g a w K a z a n iu o ś m ie r c i z a le c ał: n a g r a d z a j k r z y w d y , p i s z te s ta
m e n ty 4.
1 J. Januszowski, Nauka umierania chrześcijańskiego, Kraków 1604, s. 26; Ph. Aries,
Człowiek i śmierć, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1989, s. 292-300.
2 J. Drabina, Zycie codzienne w miastach śląskich XIV, XV wieku, Wrocław 1989, s. 119. 3 Patrz: S. Holdy, Więzi rodzinne w świetle mieszczańskich testamentów w pierwszej poło
wie XVII wieku, Studia Historyczne 29 (1986), s. 348 i n.
4 P. Skarga, Kazanie o śmierci, które się i na pogrzeby przyda, [w:[ Kazania przygodne
2 0 Bogdan Bobowski
W sz y sc y a u to r z y p o d rę c z n ik ó w d o b rej ś m ie rc i b y li z g o d n i co do teg o , że d o b rz y lu d z ie n ie m o g ą u m ie r a ć b e z te s t a m e n t u . T e s ta m e n t ja k o a k t p e r p e
tu a m e d ita tio m o r tis u w a ż a n y b y ł z a św ia d e c tw o cn o tliw e g o ży cia, a z a r a z e m
s iln e g o w y c z u w a n ia śm ie rc i, k tó r e było p o w o d o w a n e p r z e d e w s z y s tk im w y so k ą w o k re s ie ś re d n io w ie c z a i c z a só w w c z e sn o n o w o ż y tn y c h u m ie r a ln o ś c ią z p o w o d u c z ę s ty c h k lę s k e le m e n ta r n y c h , ch o ró b i e p id e m ii5.
A k t o s ta tn ie j w oli w in ie n b y ł b y ć s p is a n y w s ta n ie d o b reg o z d ro w ia i u m y s łu . W rz e c z y w isto śc i n ie r z a d k o o d b y w ało się to w o s ta tn ie j c h w ili n a ło ż u śm ie rc i. W ta k ic h o k o lic z n o śc ia c h o s t a t n i ą w olę o św ia d c z y ł w 1429 r. k a p ł a n k o śc io ła p a r a f ia ln e g o w Ś w id n ic y A u g u s ty n W ir t z N y s y (in su o Co-
m o d o e t in [...] su e e g e r tu d in is lic e t la n g w e n te m corpore s a n u m ta m e n [...] fr u e n te m p e r o m n ia r a tio n e ... s u a m u ltim m , v o lu n ta te m ) 6. I d e n ty c z n y los
s p o tk a ł w 1442 r. J a n a W elczila, m ie s z c z a n in a św id n ic k ie g o , k tó r y le ż a ł in
d o m o h a b ita c io n is C o n r a d i W iltb e rg in p la te a d ic ta C o p p in g a s s e 7. M ie s z c z a
n i n ś w id n ic k i T o m a sz N o b lig r o z p o r z ą d z e n ia sw o jeg o m a j ą t k u d o k o n a ! w 1585 r. a u f f s e in e m K r a n k e n la g e r 8. S p is u ją c y t e s t a m e n t w d o w y J u d y ty R e ib n itz in w 1615 r. o d n o to w a ł, że sie s e lm b s t k r a n k im B e tte la g 9. O d łu g o tr w a łe j s ła b o śc i i u b y tk u sił fiz y c z n y c h in fo rm u je a k t o s ta tn ie j w o li m ie s z c z a n i n a i ra jc y ś w id n ic k ie g o S te n tz e la G la s s e r a z 16 1 6 r. ( . m e i n e la n g e d ie n g e
L e ib e s s c h w a c h h e im v n d m e r k lic h e n a b n a h m e n s s e in e r C r ä ffte ...s e in e n leczten W ille n a u ffz u r ic h te n ) 10. W ie lu te s ta to r ó w m o ty w o w a ł s ta r c z y w ie k , co m .in .
n a s tę p u ją c y m i s ło w a m i w y a r ty k u ło w a ł U lr ic h S c h o ff w 1 4 0 6 r.: U lric u s
S c h o f f M ile s Q u a m q u e corpore p e r m u lte [ . . J 11 [...] a liq u a lite r d e b ile r ta tu s s a n u s te m e n m e n te ... c o m p e s q u e ... s u a m u ltim a m v o lu n ta te m ) 12. W ie lu te s ta -
to ró w sp isy w a ło t e s t a m e n t p o d w p ły w e m w ie k u i choroby. M ie s z c z a n in ś w id n ic k i M ik o łaj (N ic k e l) A n d r e s s s ta r s z y w te s ta m e n c ie sw o im z 1593 r. z a w a rł u w a g ę , że cz y n i z a p is w s ta r s z y m , s c h o ro w a n y m w ie k u i w o b lic z u a k tu a ln ie p rz e ż y w a n e j c h o ro b y (in m e in e m s c h w a c h e n A l t e r ... in m e in e r K r a n c k h e it) 13, p o d o b n ie M e r te n P ä c z e lt w e g e n m e in e s h o h e n a lte r s u n n d t s c h w a c h h e itt h a l b e n s e lb s t z u w e g u n n d t stege n ic h t fo r t k a n [ ...] 14 P o d e s z ły w ie k i c h o ro b a m o ty w o w a ły do s p is a n ia t e s t a m e n t u C h r is to p h o r a V in c e n tiu s a , m ie s z c z a n in a w ro c ła w sk ie g o , k tó r y n a p o c z ą tk u X V II w. s p ra w o w a ł w Ś w id n ic y u r z ą d a d w o k a ta w c e s a r s k im s ą d z ie m a ń s k im ( ...i n A n b e tr a c h t se in e s A lte r s u n n d s e in e r s c h w a c h e n L e ib e s k r ä fte s e in T e s ta m e n t e r k le r t)15.
5 Por.: J. Kracik, Pokonać czarną śmierć, Kraków 1981; M. Sznajderman, Zaraza. Mitolo
gia dżumy, cholery i AIDS, Warszawa 1994.
6 AP W-w, Dokumenty, U 638 (skrót: Archiwum państwowe Wrocław). 7 AP W-w, Dokumenty, U 7312.
8 AP W-w, Dokumenty, U 3558a. 9 AP W-w, Dokumenty, U 3658. 10 AP W-w, Dokumenty, U 3663.
11 Oryginał w tym miejscu uszkodzony stąd nieczytelny. 12 AP W-w, Dokumenty, U 417.
13 AP W-w, Dokumenty, U 3587. 14 AP W-w, Dokumenty, U 3625 z 1607 r. 15 AP W-w, Dokumenty, U 3656 z 1613 r.
T e s ta m e n ty , k tó r e za c z ęto p o w sz e c h n ie j sto so w a ć w ś ró d m ie s z c z a ń s tw a e u ro p e js k ie g o od p rz e ło m u X III/X IV w., m o ty w o w a n e b y ły w p ie rw s z y m r z ę d zie p o trz e b a m i duszy, a d o p ie ro n a d r u g im p la n ie re g u la c ja m i m a ją tk o w y m i ro d z in y 16. L e g a ty n a cele k o śc ie ln e i d la b ie d n y c h k s z ta łto w a ły p ie r w o tn ą fo rm ę te s t a m e n t u . Ic h b r a k j e s t b a r d z o r z a d k i. W L u b e c e w n ie k tó r y c h l a t a c h X IV w. z a p is y te g o r o d z a ju b y ły o b ecn e w ok. 80% ogólnej liczb y t e s t a m e n tó w lu b e c z a n 17. R o z m ia ry i r o d z a je z a p isó w b y ły n a t u r a l n i e ró ż n e , z a le ż n e o d s y tu a c ji g o s p o d a r c z e j, s t a t u s u s o c ja ln e g o , p o b o ż n o ś c i i p o tr z e b d o ty c z ą c y ch z b a w ie n ia d u s z y te s t a t o r a . D la p r z y k ła d u w a r to ze w z g lę d u n a w y so k o ść le g o w a n e j k w o ty p rz y w o ła ć p r z y p a d e k lu b e c z a n in a M a r q u a r d a L a n g h e s id e , k tó r y w r o k u w ie lk ie j d ż u m y (1 3 5 8 ) n a p o trz e b y kościołów , s z p i t a l i i n a o p ie k ę n a d b ie d n y m i w y d z ie lił z c ałej m a s y s p a d k o w e j 890 g rz y w ie n lu b e c k ic h a ż w s z e s n a s tu m ie jsc o w o śc ia c h p o ło żo n y ch w z d łu ż w y b rz e ż y B a ł t y k u 18. Z a p is y w a n e ś ro d k i n a rz e c z k o ścio łó w w p ie rw s z y m rz ę d z ie p r z e z n a c z a n o n a b u d o w ę n o w y c h o b ie k tó w s a k r a ln y c h (pro fa b r ic a ecclesiae), n a p o trz e b y w e w n ę trz n e g o w y p o s a ż e n ia , n a fu n d a c je n o w y c h o łta rz y , k a p lic p r y w a tn y c h , n a szk ło o k ie n n e , n a dzw ony, o brazy, w ie c z n ą la m p k ę , n a o rg an y , n a m s z e w ie c z y s te , n a k a p ła n ó w , w ik a riu s z y , s p o w ie d n ik a t e s t a t o r a , n a k la s z to ry , k o n w e n ty ż e b rz ą c e , b e g in k i, d o m y u b o g ic h , n a k o n k r e tn y c h p e n sjo n a riu sz y . W p r z y p a d k u k la s z to r ó w ż e ń s k ic h le g a ty b y ły n a ogół o g ra n ic z o n e do b ie d n y c h m n is z e k , n ie m a ją c y c h ż a d n e g o z a b e z p ie c z e n ia z d o m u r o d z in n e g o .
M o żn i k u p c y i rz e m ie ś ln ic y z a k ła d a li, z w ła sz c z a w k o śc io ła c h p a r a f i a l n y c h , k a p lic e ro d o w e a lb o o łta rz e . W ty c h k o śc io ła c h lu b n a ich c m e n ta r z a c h z re g u ły c h c ie li b y ć p o c h o w a n i. W im ię m iło śc i b liź n ie g o k s z ta łto w a n e j n a g ru n c ie n a u k i C h ry s tu s o w e j n ie sz c z ę d z ili śro d k ó w p ie n ię ż n y c h n a ró ż n e d o m y m iło s ie rd z ia , b u r s y d la u c z n ió w i s tu d e n tó w , s z p ita le ż a k o w s k ie i p r z y t u łk i d la c h o ry c h i u b o g ic h 19. T rę d o w a c i, z a m ie s z k u ją c y lic z n e w X IV i XV w. le p ro z o r ia n a o b rz e ż a c h m ia s t, ż y w ie n i b y li ż y w n o śc ią d o s ta r c z a n ą p rz e z o fia rn y c h d a rc z y ń c ó w z a p o ś re d n ic tw e m ż e b rz ą c y c h m n ich ó w . L ic z n e le p ro z o r ia f u n k c jo n o w a ły w o k ó ł d u ż y c h m ia s t. D la p r z y k ł a d u w o k ó ł L u b e k i w p o ło w ie X IV w. doliczyć się m o ż n a by ło w ró ż n y c h l a ta c h od s z e ś c iu do o ś m iu ta k ic h s z p ita li, w k tó ry c h p rz e b y w a ło ok. 100 tr ę d o w a ty c h p e n s jo n a r iu s z y 20. J e s z c z e w ięcej ta k ic h p la c ó w e k z n a n y c h j e s t z F r a n k f u r tu /M 21.
16 Por.: J. Schildhauer, Hansestädtischer Alltag. Untersuchungen auf der Grundlage der
Stralsunder Bürgertestamente vom Anfang des. 14. bis zum Ausgang des. 16. Jhs., Weimar
1992, s. 9, 17.
17 A. v. Brandt, Mittelalterliche Bürgertestamente. Neuerschlossene Quellen zur Geschichte
der materiellen und geistlicher Kultur, Heidelberg 1973, s. 18.
18 Ibidem, s. 18-20.
19 J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w Polsce, Kraków 1934, s. 461-463. 20 A. v. Brandt, op. cit., s. 20.
21 G.L. Kriegk, Deutsches Bürgertum im Mittelalter mit besonderer Beziehung auf Frank
2 2 Bogdan Bobowski W ś ró d z a p isó w a d p ia s c a u sa e s p e c ja ln e m ie jsc e z a jm o w a ły le g a ty n a rz e c z b r a c tw re lig ijn y c h , w m n ie js z y m s to p n iu ta k ż e św ie c k ic h (n p . b ro w a r- nik ó w , k u ś n ie r z y itp .). W je d n y c h i d ru g ic h o rg a n iz o w a n o ć w ic z e n ia s k u p ie n ia , p ro c e s je , u ro c z y s te c e r e m o n ie p o g rz e b o w e , sty p y . W ś re d n io w ie c z u , z w ła s z c z a w l a t a c h lic z n y c h e p id e m ii w X IV i XV w. p o w sz e c h n ie u w a ż a n o , że p rz y n a le ż n o ś ć do ró ż n y c h b r a c tw c h ro n i p rz e d p o tę p ie n ie m . O k re s e m k u l m in a c y jn y m w ro z w o ju ró ż n y c h b r a c tw b y ł p rz e ło m XIV /X V w. W H a m b u r g u b a d a c z e d o liczy li się ic h w ó w c z a s p o n a d s tu , w L u b e c e 70, w R o s to k u 15, w S tr a ls u n d z ie 3 7 22. W iele b r a c tw fu n k c jo n o w a ło p r z y k o n k r e tn y c h k o śc io ła c h . W lic z n y c h m ia s ta c h d z ia ła ło b ra c tw o b ie d n y c h sc h o laró w , n a k tó r e le g o w a n o p ie n ią d z e i ró ż n e p r o d u k ty m a te r ia ln e . W w ie lu n a d a n ia c h o s ta tn ie j w oli j e s t m o w a o p o g rz e b ie t e s t a t o r a , tj. 0 m ie js c u i e p ita f iu m , o s p e c ja ln y c h ż y c z e n ia c h d o ty c z ą c y c h c e re m o n ii teg o o b rz ę d u , m s z y p o g rz e b o w y c h , m e m o r a ty w n y c h , ic h ro d z a jó w (c z y ta n y c h , śp ie w a n y c h ), m o d litw sp e c ja ln y c h , m .in . w r a m a c h tzw . g o d z in m a ry jn y c h (n ie m . M a r ie n z e ite n ), w p isó w do n e k ro lo g ó w k o ś c ie ln y c h i k la s z to r n y c h , a ta k ż e je s z c z e in n y c h c z y n n o śc i z t y t u ł u p r o re m e d io a n im a e (n ie m . S e e l
g e rä t, S eelg ereth e), z w ła s z c z a le g a tó w d la osób i in s ty tu c ji K o śc io ła o ra z d la
c h o ry c h i b ie d n y c h . Z a p is y a d p i a s c a u s a , n ie ty lk o w z w ią z k u z p o c h ó w k ie m 1 m e m o ra c ją o z m a rły m , do c z a só w re fo rm a c ji z a m ie s z c z a n o n a p ie rw s z y m p la n ie , a ro z p o r z ą d z e n ia d o ty c z ą c e m a j ą t k u n a rz e c z w s p ó łm a łż o n k a , dzieci o ra z d a ls z y c h k re w n y c h n a d ru g ie j pozycji, b o w ie m m e n ta ln o ś ć m ie s z c z a n in a i ry c e r z a k s z ta łto w a ło p o c zu cie n ie p e w n o ś c i lo s u po ś m ie rc i, s t ą d p r io r y te to w e b y ły p o b o ż n e i c h a r y ta ty w n e le g aty . S zczegółow o fo rm u ło w a n e ż y c z e n ia te s ta to ró w , d o ty c z ą c e ró ż n y c h fo rm m o d litw m e m o ra ty w n y c h o ra z w d n iu p o g rz e b u , u s tę p o w a ły m ie js c a od poło w y XVI w. je d y n ie w s k a z a n io m m ie js c a p o c h ó w k u i o g ó ln y m ż y cz e n io m d o ty c z ą c y m c e re m o n ii o b rz ę d u p o g rz e b o w e go. W c a ły m o k re s ie do k o ń c a XV w. m ie jsc e p o c h ó w k u w s k a z a n e z o sta ło ty lk o w je d n y m te s ta m e n c ie U lr ic h a S c h a ffg o ts c h a z 1406 r.23, k tó r y c h ciał b y ć p o c h o w a n y p o d o łta r z e m w k o śc ie le fr a n c is z k a n ó w p.w. N M P w Ś w idnicy, p r z y k tó r y m m ia ły b yć o d p r a w ia n e m sz e z a je g o d u sz ę . P o c h ó w e k w e w n ą tr z k o śc io ła lu b n a c m e n ta r z u o b o k k o śc io ła z a le ż a ł od pozycji m a te r ia ln e j te s ta - to r a . W k o s z ty p o c h ó w k u w c h o d z iły te ż c zy n y m iło s ie rn e św ia d c z o n e b ie d n y m z te j o k a z ji24. B ie d n y c h z a p r a s z a n o do s to łu w d n iu p o g rz e b u , do teg o d o c h o d z iły w y d a tk i n a ła ź n ię d la u b o g ic h (S e eleb a th ). T e s ta to r z y w r a m a c h
22 J. Schildhauer, op. cit., s. 28; G. Brandes, Die Geistlichen Bruderschaften in Hamburg
während des Mittelalters, „Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte”, Hamburg
1934-1937, Bd. XXXIV, s. 75-77; Bd. XXXV, s. 57-59; Bd. XXXVI, s. 65-67; G. Crull, Geistliche
Brüderschaften in Rostock, „Beiträge zur Geschichte der Stadt Rostock”, Bd. 9, Rostock 1915,
s. 33-35; H. Heyden, Die Kirchen Stralsunds-und ihre Geschichte, Berlin 1961, s. 40-42; M. Zmyslony, Die Bruderschaften in Lübeck bis zur Reformation, „Beiträge zur Wirtschafts-und Sozialgeschichte”, Bd. 6, Kiel 1977, s. 28-30.
23 AP W-w, Dokumenty, U 417.
24 H. Jedin, Was kostete im Jahre 1488 ein Begräbnis?, „Archiv für schlesische Kirchenge schichte”, Bd. 4 (1939), s. 288-290; J. Drabina, Życie codzienne..., s. 126.
czy n ó w m iło s ie rd z ia c z y n ili ró w n ie ż le g a ty d la c h o ry c h w s z p ita la c h , m .in . d la z a d ż u m io n y c h 25. Ś w ia d c z e n ia n a rz e c z p o tr z e b u ją c y c h n a le ż a ły do k a n o n ó w d o b reg o u m ie r a n ia , p o n ie w a ż w ś re d n io w ie c z u , a w z n a c z n y m s to p n iu t a k ż e w X V I i X V II w. u w a ż a n o , że w t e n sp o só b sk ró c i się m ę k i czyśćcow e z m a rłe g o 26. B o g a ts i, a n a lo g ic z n ie j a k m ie s z c z a ń s tw o in n y c h m i a s t z ie m p o ls k ic h i ró ż n y c h re g io n ó w E u ro p y , w y b ie ra li n a m ie jsc e sp o c z y n k u k o śc ió ł27. W śró d m ie s z c z a n ś w id n ic k ic h n a jb a r d z ie j p o p u la r n y b y ł k o śció ł p a r a f ia ln y 28. P r z y k ła d o w o w s k a z a ć m o ż n a T o b ia s z a F is c h e r a , filozofa, l e k a r z a m ie jsk ie g o , k tó r y życzył so b ie p o c h ó w k u w k o śc ie le p a r a f ia ln y m ob o k m ie js c a p o c h ó w k u żony, a je d n o c z e ś n ie c e re m o n ii p o g rz e b u b e z zb ę d n e g o p rz e p y c h u i b e z s p e c ja ln e j m o w y n a d je g o g ro b e m , co u ją ł w n a s tę p u ją c y m s tw ie rd z e n iu : m e in leib, o h n e ... g e p r e n g e n in n d ie P h fa r r k ir c h e , n e b e n m e in H a w s s fr o u w e g e le g it k e in e L e ic h s e r m o n a b e r d a r b e y g e h e lte n w erde'2'9. O b o k s y n a w k a p lic y h e e r-
d a ń s k ie j k o śc io ła p a r a f ia ln e g o p r a g n ą ł b yć p o g rz e b a n y k s ią ż ę c o -b is k u p i k o le k to r w Ś w id n ic y M a te u s z (M a tth e s) B a s t (d en leib b efeh le ic h n o c h c h r is tli
c h e r o r d n u n g in n d ie h e e r d a n is c h e C a p e ll in n d e r P fa r r k ir c h e n a lh ie r n e b en m e in e n g e lie b te n S o h n selig en , e rlic h e n z u e b e s ta tte n ) 30. W acław (W enczel) J e -
n is c h , m is tr z s to la r s k i z a p is a ł 2 5 m . n a k o śció ł N M P o ra z 25 m . a u f f E p ta -
v iu m b w m ie js c u w ieczn eg o s p o c z y n k u w ty m k o ś c ie le 31. M ie s z c z a n in ś w id
n ic k i J a k u b G r a n w itz z t y t u ł u p o c h ó w k u w k o śc ie le p a r a f ia ln y m le g o w ał ś ro d k i p ie n ię ż n e w w y so k o ści p ię c iu ta l. d la k a z n o d z ie i i po je d n y m ta l. d la k a ż d e g o z k a p ła n ó w te j ś w ią ty n i, n a d to o sie m ta l. d la b ie d n y c h 32. B a lta z a r
(B a lth a s a r ) F r a y ta g k s ta rs z y , m ie s z c z a n in ś w id n ic k i, c h c ą c b yć p o c h o w a n y
w z ie m i ob o k sw ojej p ie rw s z e j ż o n y U r s z u li, złożył n a s tę p u ją c ą szczeg ó ło w ą d y sp o zy cję sw o im s p a d k o b ie rc o m d o ty c z ą c ą szczegółów c e re m o n ii p o g rz e b o w ej, a z w ła s z c z a r o d z a ju i s ty lu , w ja k im m ia ło b yć w y k o n a n e e p ita f iu m i p ły ty n a g ro b n e : . . . is t m e in le c zte r W ille, d a s m e in to tte r C o rp er n a c h c h r i
stlic h e o rd n u n g e , d o c h s o n d e r v erp ren g e, z u d e r E r d e n , d a h e r e r g e n e m m e n is t a n d e n e n ort, d a m e in e liebe erste h a u s fr a w V rsu la b e g ra b e n lige, u n n d m e in E ip t a p h i u m a u fg e ric h te t, v o n m e in e n E r b e n b e s ta tte t w erde, d ie d a r a u s g e
m e in e r E r b s c h a fft e in K u p p e r d e cke ober g e d a c h m e in E p i t t h a f i u m z u m a ch en , u n n d z w e e n L e ic h s te in d a r u n te r legen z u la s s e n s c h u ld ig s e in s o lle n 33.
25 W. Wattenbach, Spitäler für Aussätzige in Schlesien, „Zeitschrift für Geschichte Schle siens”, Bd. 3 (1860); K. Dola, Szpitale średniowieczne Śląska, cz. 1: Rozwój historyczny, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego”, t. 1, cz. 2 (1968).
26 B. Geremek, Litość i szubienica, Warszawa 1989, s. 17. 27 Por. J. Schildhauer, op. cit., s. 26 i n.
28 AP W-w, Dokumenty, U 3565, 3600; AP W-w, Akta, 186, 160; AP W-w, Dokumenty, U 3664. 29 AP W-w, Dokumenty, U 3664 z 1616 r. 30 AP W-w, Akta, 192, 16-19 z 1614 r. 31 AP W-w, Dokumenty, U 3590 z 1596 r. 32 AP W-w, Dokumenty, U 3565 z 1584 r. 33 AP W-w, Dokumenty, U 3595 z 1597 r.
2 4 Bogdan Bobowski
W d o w y - K a ta r z y n a P r u a f f in o ra z K a ta r z y n a F r u e a u s f in , m ie sz c z k i ś w id n ic k ie , k tó r e w y ra z iły w olę p o c h ó w k u w ś w id n ic k im k o śc ie le p a r a f ia ln y m obok sw o ic h m ężów , p o le c iły w m u ro w a n ie po d w ie s z e ro k ie p ły ty z k a m ie n ia , a n a d ty m i p ły ta m i u m ie s z c z e n ie ic h h e rb ó w , w y k o n a n y c h z m o s ią d z u (m es-
se n e n W appen). K a ż d a z ty c h in w e s ty c ji z o s ta ła o p ła c o n a n ie b a g a te ln ą k w o tą
w w y so k o śc i 120 ta l. U ro c z y s to ś c i p o g rz e b o w e w o b u w y p a d k a c h m ia ło u ś w ie tn ić s p e c ja ln e O p u s m u s ic u m w w y k o n a n iu c h ó ru k o śc ie ln e g o z a s u m ę 2 5 t a l .34 M a rc in (M a rtin ) F r is e , m ie s z c z a n in ś w id n ic k i w y ra z ił ż y czen ie s k ie r o w a n e do żony, a b y m ó g ł b yć g o d n ie p o c h o w a n y w g ro b ie z ie m n y m w o b ec n o śc i p rz y ja c ió ł n a c m e n ta r z u k o śc io ła p a r a f ia ln e g o (W a n n Ic h n u n a ls s To
d e s v e r s c h id e n s e in w e r d e n so so l m e in C o rp er z u g e b ü r lic h e r Z e it, v o n m e in e r g e lie b te n H a u s s fr a w e n , E h e r lic h u n d w ie s ic h s g e b ü r e t a u f d a s b eg reb n ü ss, d e s g e s c h le c h ts d e r F r e u n d is c h e n a u f f P fa r r k ir c h h o fe alhier, I n d ie E r d e be s ta tte t w e r d e n )35. N a ty m s a m y m c m e n ta r z u o b o k g ro b u s io s tr y B a r b a r y p r a g n ę ła b yć p o c h o w a n a J a d w ig a (H ed w ig ), w d o w a po m a g is tr z e J e r z y m W eise36. Z a p e w n e życzyli so b ie p o c h ó w k u n a c m e n ta r z u p a r a f ia ln y m n ie k tó rz y s p o śró d te s ta to ró w , k tó r z y n ie w s k a z a li w a k c ie o s ta tn ie j w o li k o n k r e tn e go m ie js c a g ro b u z ie m n e g o , p o p r z e s ta ją c z a zw y czaj n a w s k a z a n iu go s p a d k o b ie rc o m (a lss e in e s C h r is te n m e n sc h e n , z u r E r d e n , a n d ie S te lle , d ie ich in e n
a n g e ze ig e t, e h r lic h e n b e s ta tte n u n n d b e g ra b e n so lle n )37. Ż y czen ie p o c h ó w k u
w z ie m i b e z w s k a z a n ia je g o m ie js c a i p ro ś b ę o s k ro m n e c e re m o n ie w y r a z iła w 1613 r. m ie s z c z k a ś w id n ic k a E w a T s c h ir s c h k e n 38. B o g a ty k u p ie c ś w id n ic k i H a n s s P r e u s s s fo rm u ło w a ł z k o le i ż y c z e n ie, a b y je g o p o c h ó w e k w m a tc e z ie m i o d b y ł się z g o d n ie z p a n u ją c y m i w ty m z a k r e s ie o b y c z a ja m i w m ie śc ie i a b y b y ł g o d ziw y (M e in e n S te r b lic h e n L e ib u n d T o d te n C ö rp er aber, b esch eid e
ic h se in e r a lte n M u tte r d e r E r d e n u n d w il d a s n a c h m e in e m Tode d e rse lb te , m i t (bey d is e r S ta d t) G e b re u c h lic h e C e re m o n ie n e h r lic h e n z u r E r d e b e sta te t w e rd e n so lle [. ]39. S k ro m n e g o , a le g o d n eg o p o c h ó w k u w z ie m i ż y c zy ła sobie
M a r ia , w d o w a po p ro b o sz c z u p a r a f ii e w a n g e lic k ie j w Ś w idnicy, F r y d e r y k u H o ls te in ie . M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , iż m ie js c e m te g o p o c h ó w k u b y ł c m e n ta rz e w a n g e lic k ie g o k o śc io ła p a r a f ia ln e g o 40.
K o n s tru k c ję w e w n ę tr z n ą t e k s t u t e s t a m e n t u o k r e ś la ły p o d rę c z n ik i d o b r e
g o u m ie r a n ia p o p u la r n e w ś ró d k ato lik ó w , j a k i e w a n g e lik ó w . Z a ró w n o je d n i,
j a k i d r u d z y n ie b y li w o ln i od lęków , je d n a k e w a n g e lic y z n a jd o w a li p o c ie sz e n ie w d o k try n ie , n a t o m i a s t k a to lic y s z u k a li w s p o m o ż e n ia o ręd o w n ik ó w , s tą d ic h szcz o d ro b liw o ść w te s ta m e n to w y c h z a p is a c h ty tu łe m a d p i a s ca u sa e. O c h r o n ą e w a n g e lik a by ło p r a e d is tin a tio , w z w ią z k u z czym o d rz u c a li o n i
34 AP W-w, Dokumenty, U 3600 z 1599; AP W-w, Akta, 186, 95-98. 35 AP W-w, Akta, 186, 268-271 z 1601 r. 36 AP W-w, Dokumenty, U 3548 z 1586 r. 37 AP W-w, Dokumenty, U 3572 z 1586 r. 38 AP W-w, Dokumenty, U 3653 z 1613 r. 39 AP W-w, Dokumenty, U 3654 z 1613 r. 40 AP W-w, Akta, 192, 49-50 z 1621 r.
z b y t w y b u ja łą o b rz ę d o w o ść p o g rz e b o w ą . O d u m ie r a ją c e g o e w a n g e lik a o c z e k i w a n o b e z w a ru n k o w e j w ia r y w z b a w ie n ie d u szy , a w s z e lk ie z w ą tp ie n ia u z n a w a n e b y ły z a d zieło s z a t a n a 41. D la k a to lik ó w H o r a m o r tis b y ła w w ię k sz y m s to p n iu n iż d la e w a n g e lik ó w c z a s e m w a lk i o d u s z ę p o p rz e z m e d ita tio m o rtis. B r a k sk ru c h y , a z w ła sz c z a w s z e lk a z a tw a r d z ia ło ś ć w g r z e c h u b y ły t r a k t o w a n e ja k o o z n a k i p a k t u z d ia b łe m . T ylko w t a k im d u c h u w in n o by ło p rz e b ie g a ć ro z p o rz ą d z e n ie m a j ą t k u 42. W t e s t a m e n t a c h k a to lik ó w B ó g O jciec ja w ił się ja k o su ro w y s ę d z ia d e c y d u ją c y o z b a w ie n iu lu b p o tę p ie n iu duszy. Ś w ia d o
m o ść n ie w y p e łn ie n ia w y m a g a ń B o g a p o w o d o w a ła lę k i o b a w ę p rz e d w ie c z n y m p o tę p ie n ie m .
T e s ta m e n t b y ł z a te m n ie o d z o w n y m in s t r u m e n t e m w fo rm o w a n iu p e łn e j d o jrz a ło śc i d u ch o w ej te s ta m e n to d a w c y do ś m ie rc i, b o w ie m s ta n o w ił ś w ia d e c tw o o c z y sz c z e n ia t e s t a t o r a z pychy, b y ł d o w o d em w ła śc iw e g o s to s u n k u w obec ro d z in y i b lis k ic h , a ta k ż e p e łn e j p o k o ry w obec B o g a. P o d w z g lę d e m f o r m a l n y m s ta n o w ił ro d z a j d o k u m e n tu o w y so k im s to p n iu p ry w a tn o ś c i (z d ra d z a ! a n a lo g ie do k o re sp o n d e n c ji). P o z a d y sp o z y c ja m i d o ty c z ą c y m i p o d z ia łu s p a d k u , w o k re ś lo n y c h f o rm u ła c h z a w ie r a ł w y z n a n ie w ia r y (w in w o k a c ji i a re n - dze), z a p is u c z u ć ży w io n y c h w o b e c w s p ó łm a łż o n k a , d z ieci i d a ls z y c h k r e w n y c h , w re sz c ie d y sp o zy cję d o ty c z ą c ą p o g rz e b u , a ta k ż e k o ń co w e ży czen ie re a liz a c ji s fo rm u ło w a n y c h r o z p o rz ą d z e ń w p e łn y m p o k o ju i a tm o s fe rz e w z a je m n e g o p o s z a n o w a n ia .
W in w o k a c ji n a jc z ę śc ie j p o d k re ś la n o je d n o ś ć i n ie p o d z ie ln o ść is to ty B o sk ie j w o p a rc iu o d o g m a t T rójcy Ś w ię te j. F o r m u ła t a w c a ły m b a d a n y m w y m ia rz e c za so w y m k s z ta łto w a n a b y ła r e d a k c y jn ie z n ie z n a c z n y m i o d m ia n - k a m i t e k s t u w fo rm ie: I n n a h m e n d e r h e ilig e n u n tz e r th e ilte n D r e y fa ltig k e it
(a m en ) G ots d e s V atern, S o h n e s u n d h e ilig e n (G eisten ) C h r is te n a m e n 43.
A r e n g a s ta n o w iła a k t pokory, w k tó re j z a ró w n o w d o b ie śre d n io w ie c z a , j a k i w XVI i w p ie rw s z y c h d z ie się c io le c ia c h X V II w. p o d k re ś la n o n ie z m ie n n ie n ie u c h ro n n o ś ć i n ie p e w n o ś ć g o d z in y ś m ie rc i, m a r n o ś ć k o n d y c ji lu d z k ie j, p o ż e g n a n ie ze ś w ia te m d o c z e sn y m , pokój w ie c z n y po ś m ie rc i. N ajczęściej f o r m u ła t a łą c z y się z s u p lik a c ją k ie r o w a n ą do C h r y s tu s a (u k a to lik ó w ró w n ie ż do M a tk i B ożej) o p rz y ję c ie d u s z y te s ta to r a .
W s z y s tk ie t e a s p e k t y p rz y k ła d o w o i l u s t r u j ą n a s t ę p u j ą c e u ję c ia : z u
g e m ü tte g e zo g e n u n d b e tr a c h te t d e s Z e r g e n g lic h e W esen a u f d ie se r W e ltt u n d d a s n ic h ts g e w is s e r s a ls d e r Z e itlic h e to d t, u n d d a m i t d u r c h d a s v o r tie n s t C h risti, d e n C h r is tg le u b ig e n d e r e in g a n g z u m e w ig e n L e b e n n ic h ts u n g ew es- sers a b e r a ls d ie s tu n d e d e sse lb e n . U n d o fft d e r z e itlic h e n v e r la s s e n s c h a fft h a lb e r sic h u n e in ig k e it zu e r w e g e n p fle g t, w e lch es a b e r m i t g u tte r O r d n u n g
41 A. Nowicka-Jeżowa, Homo viator - mundus - mors, t. II, Warszawa 1988, s. 60. 42 J. Morawski, Droga przed Bogiem śmierć świętych albo dyspozycja na śmierć dobrą,
nauka S. Teologii, i pobożnymi z Pisma Świętego i Oyców SS.... objaśniona, Poznań 1699, s. 48.
43 Patrz np.: AP W-w, Dokumenty, U 3262 z 1594 r.; AP W-w, Akta, 186, 223-231 z 1600; 186, 196-198 z 1600. Zob. również: M. Borkowska, OSB, Dekret w niebieskim ferowany parla
2 6 Bogdan Bobowski
a b z u w e n d e n e in ie d e r m e n s c h s c h u ld ig , d a m i t n u n a u c h n ic h t o h n e solche o r d n u n g , w ie a ls n a c h m e in e m tö d tlic h e n a b g a n g e m e in e s Z e tlic h e n e g u tte s ... ic h a b sc h e id e n . S u p lik a c ję k ie r o w n ą do C h r y s tu s a d o ty c z ą c ą d u s z y t e s t a t o r a
fo rm u ło w a n o n a s tę p u ją c o : . . . m e in e Seele, d e r w o lle m ir d u r c h d e n h e ilig e n
C h r is t b e y w o h n e n , a n m e in e m le c z te n e n d e b e y s te h e n , m ic h i n n s e in e m E r k ä n d n u s s e rh a lte n , u n d z u m e w ig e n L e b e n b e w a h r e n 44; Ic h in d ie se r be-tr u b te n u n d b e k u m m e r te n w elt, m ir o fftm a ls z u r g e m u t t g e zo g e n w ie d a s w ir a lle ste rb lic h , u n d d a s e in tr e w h e r z ig e r Vater, f ü r s e in e n tö d tlic h e n a b g a n g e u n te r s e in e n K in d e r n , n ic h ts b essers u n d F r u c h tb a r e s , d a g u tte n fr id e u n d a in ig k e it S tiffte n , d a r g e g e n a b e r Z a n c k h u n d w id e r w e r tig k e it v e r h u tte n k ö n n e 45; w ir a lle m e n s c h e n a u s s s c h u ld e n d e r N a t u r tö d tlic h u n d z u m sterb en a u s g e s a z t u n d g eb o ren w erd en , u n d a ls s d e m m en sc h e n , n ic h ts g e w isse rs d e n d e r todt, n ic h ts u n g e w isse rs a b e r a ls d ie S tu n d e d e sse lb e n sey, fo rm u ła su p lik a
-cji: so befehle ich m e y n e S e h le in d ie h a n d t G ottes, d es a llm e c h tig e n Vatters,
u n d in d e s v o rtra u e n , d e s b ie tte re n le id e n u n d ste rb e n J h e s u C h r is ti... g e n o m -
46
m e n .
SU M M A R Y
In K azanie o śmierci (“A serm on about d e a th ”), Polish w riter and J e s u it preacher P io tr S karga wrote: “rew ard wrongs, w rite a la st will”. Hence, the au th o rs of ars bene
m oriendi m an u als from 16th and 17th centuries were of the opinion th a t th e la st will
w as an indispensable step on the road tow ards a “good d eath ”. They argued th a t the la st will enabled the te sta to r to erase the com m itted wrongs, secure his fam ily and leave his worldly affairs in good order.
44 AP W-w, Dokumenty, U 3262 z 1594 r. 45 AP W-w, Akta, 186, 223-231 z 1600 r.
46 AP W-w, Akta, 186, 315-317 z 1600 r.; patrz również: M. Włodarski, Ars moriendi w lite
