View of Zbigniew Klejn, Polskie ślady w budowie nowożytnej Bułgarii 1877-1914

P o d o b n ie obcym tem atem d la P o lak a je s t sp o jrze n ie na życie m ie sz k ań có w B e rlin a

po d czas w ojny oraz okresu p o p rzed zająceg o i następującego po kapitu lacji N iem iec. Tu

także w sp o m n ien ia A utora w y m y k ają się schem atom . P o tra fi on d o strzec ż y c zliw o ść

i przejaw y pom ocy ze strony berlińczyków , a także w skazuje na trag e d ię w ielu N iem ców

z w ią za n ą z o k u p a c ją ich kraju p rzez aliantów , ch o ć zarazem p rzy p o m in a czytelnikow i

o zbrodniach faszystów i k o nieczności z a d o ść u czy n ien ia za zło. U m iejętn o ść w ie lo ­

aspektow ego w id zen ia w ojny - nie tylko w k o n te k ście zw ycięstw a i klęski, ale ja k o zła,

które p o ciąg a inne zło, tym sam ym po d n o si w arto ść tej p u b lik acji.

B ardzo w ażnym kom ponentem tekstu, k tóry je s t zaw sze nadzw yczaj cennym

elem entem w tego typu p rac ach , je s t sp o ra g arść o so b isty ch reflek sji na tem at o m a­

w ianych w ydarzeń, losów w sp o m in an y ch o só b czy te ż o g ó ln ie jsz y ch przem yśleń

d otyczących życia ludzkiego. R o zw ażan ia te s ą tym bard ziej w arto śc io w e, iż d o k o n u je

ich człow iek, który patrzy na sw oje dzieje ju ż z p ew n eg o dystansu i perspektyw y całego

życia. P oza dzieleniem się n abytą przez siebie m ą d ro śc ią życiow ą, A u to r nie stroni także

od dygresji, odstępując, w praw dzie niezbyt często, od zasadniczego om aw ianego tem atu.

T o w szystko spraw ia, iż tekst staje się żyw szy i b ard z iej u rozm aicony.

T rz eb a stw ierd zić, iż do rąk czyteln ik ó w tra fiła in te re su ją c a i p o ży tec zn a lek tu ra,

daleka od schem atyczności i uproszczeń sk o m p lik o w an ej, p rze cie ż, problem atyki. W arto

przy tym zaznaczyć, że k siążka n ap isan a je s t b ard z o p rze jrz y ście, o zajm ującym w ątku,

choć m oże w p ierw szej części n ad m iern ie e k sp o n u jąc y m o p isy k ra jo b ra z ó w i w sp o m ­

nienia z d zieciń stw a, aczkolw iek to one w łaśn ie tw o rz ą sp e cy ficz n y k lim at p am iętnika.

W szystko to spraw ia, że lektura p rez en to w an e g o tom u je s t p o u cz ając a, a zarazem

intrygująca.

M a łg o rza ta S to p ik o w sk a

Z b ign iew К 1 e j n, P o ls k ie ś la d y w b u d o w ie n o w o ż y tn e j B u łg a r ii 1 8 7 7 -1 9 1 4 ,

M azow ieck a W yższa Szkoła H u m an istyczn o-P ed agogiczn a w Ł o w iczu , Ł o w ic z

1999, ss. 450.

W książce Z b ig n iew a K lejna d oczekaliśm y się m o n o g rafii p o św ię co n e j n ajm niej

d otychczas poznanem u o kresow i dziejó w b u łg a rsk iej P o lo n ii. O ile sto su n k i polsko-

-bułgarskie w pierw szej połowie X IX w ieku m a ją ju ż liczne opracow ania poszczególnych

ich p rzejaw ó w (m onografii ciągle nie m a), o tyle om aw iany p rze z A u to ra okres zn a la zł

ściśle h isto ry czn e ujęcie tylko w dw óch a rty k u łach , oby d w u opu b lik o w an y ch je sz c z e

przed II w o jn ą św iatow ą. N ajw yższy w ięc był ju ż czas na w yp ełn ien ie tej luki, tym

b ardziej że chodzi tu o zn a cz ąc ą i p ię k n ą k artę w d zieja ch n aro d u p olskiego. N iew ie lk a

bow iem i praw ie niezau w ażaln a w skali całej św iatow ej P olonii g rupa w n io sła w rozw ój

o d rodzonej po p ięciu w iekach B ułgarii w kład n ie p ro p o rc jo n a ln ie duży w stosunku do

w łasnej liczebności.

K reśląc dzieje P olaków w w yzw olonej B ułgarii i dokonując oceny stopnia ich udziału

w odrodzeniu narodu b u łg arsk ieg o , A u to r dok u m en tu je i aż n adto w yraźnie u za sa d n ia

tezę o zn aczącej roli tej m ałej, liczącej m aksym alnie 6 0 0 osó b sp o łe cz n o ści. Jeg o

u stalenia o p ie ra ją się na źró d łach w ydanych ju ż dru k iem oraz na du żej ilości nie

p rzeb ad an y ch w cześniej m ateriałów , do których A u to r d o ta rł w dziew ięciu polsk ich

i czterech bułgarskich archiw ach. K sięgi m etrykalne p ara fii rzy m sk o k ato lick iej w S ofii,

pam iętniki i w spom nienia, w łasne n o tatki i w yw iady, a p o n ad to w y cz erp u jąc a lista

b ułgarskich i polskich op raco w ań , 6 4 tytuły p raso w e, a naw et p a ra d o k u m en ta ln a

b eletrystyka - to w szy stk o p o zw o liło na zn a cz ąc e ro zsz erze n ie i g ru n to w n e u p o ­

rząd k o w an ie skąpej dotąd i n azn aczo n ej pom yłkam i w ied zy o P o lo n ii b u łg arsk iej

w om aw ianym okresie. P rzep ro w a d zo n e p rzez A u to ra b ad a n ia um o żliw iły także

w ysunięcie kilku hip o tez, które w przy szło ści m o g ą się p rzy c zy n ić do zre w id o w a n ia

niektórych p o glądów u trw alonych w h isto rio g ra fii, szcz eg ó ln ie b ułgarskiej.

P raca Z b ig n iew a K lejn a nie ro ści so b ie p rete n sji do o sta tn ie g o sło w a w ram ach

o pracow anego tem atu. P rzeciw n ie, o tw ie ra i e k sp lo ru je teren badań, na któ ry m je sz c z e

sporo, szczególnie po ukazaniu się tej m onografii, pozostanie do zrobienia. A utor pom inął

np. b ułgarskie archiw a lokalne, o g ran ic za jąc się je d y n ie do k w erendy w sk ła d n ic ach

stołecznych. N a badaczy c z e k a ją także księgi m etrykalne p ara fii rzy m sk o k a to lick ic h

w R use i P łow diw ie oraz p ew n e m a teria ły w innych, p o za P o lsk ą i B u łg arią, krajach .

Z asłu g ą i przyw ilejem p io n ie ra b ad a ń by ła id e n ty fik ac ja i cz ę śc io w a lo k a liz ac ja

niew ykorzystanych w pracy archiw aliów .

P olonia, o której pisze A u to r, to w w ięk szo ści em ig racja zarobkow a. W yw o d ziła się

ona z w cześniejszej, głęboko patriotycznej grupy, narosłej na B ałkanach od początku X IX

w ieku w skutek p ow stań, rew olucji oraz ucieczek z zaboru ro sy jsk ie g o i S yberii.

W kroczenie arm ii rosy jsk iej w 1877 r. ro zp ro szy ło tę P o lo n ię , słu szn ie o b a w ia ją c ą się

o sw oje b ezp ieczeń stw o w w aru n k ach ro sy jsk ie j o k u p ac ji. Je d n a k ju ż w 1878 r., po

zaw arciu pok o ju , a zw ła sz cza po w ycofaniu się w o jsk ro sy jsk ic h i u tw o rze n iu arm ii

bułgarskiej, w iększość tej grupy zaczęła pow racać, w idząc dla siebie m iejsce w rodzącym

się i gw ałtow nie potrzebującym w ykształconych kadr państw ie. R ok 1914 i w ybuch w ojny

św iatow ej zm ienił za sad n iczo p rzy ję te priorytety: o d ro d ze n ie n ie p o d leg łej P o lsk i

w ydaw ało się m ożliw e i bliskie. P o lo n ia b u łg a rsk a , k tórej szeregi zasilili now i, odcięci

liniam i frontu od ziem o jczystych P o lac y , p rz e sta ła być li tylko g ru p ą em ig ran tó w ,

staw ała się s iłą rep re z e n tu ją c ą interes innego, o d rad z ają ce g o się państw a.

C ezu ra roku 1877, k tó rą p rzy jm u je A utor, w y p rz ed z ają ca o rok d atę o d ro d ze n ia

B ułgarii, zw iązan a je s t z ud ziałem P olak ó w w je d n o stk a c h zb ro jn y c h w alczący ch na

ziem iach b ułgarskich. W alczyli w m undurach ro sy jsk ich , ru m u ń sk ich , tu rec k ich oraz

w bułgarskim ochotniczym „opyłczeniu” - pierw szej po pięciu w iekach rodzim ej form acji

zbrojnej, stw orzonej z re sz tą przez P o lak a, g en e rała A rtu ra N iep o k o jcz y ck ie g o . T enże

generał om al nie zo stał m ianow any g łó w n o d o w o d zący m całej arm ii d u n ajsk iej.

O statecznie stan o w isk o to o b ją ł w ielki k siążę M ik o łaj, je d n a k to N iep o k o jcz y ck i - ja k

argum entuje A u to r - sp raw o w ał fak ty czn e d o w ództw o. G łos to istotny w św ietle

utrw alonych i zachow anych naw et w epoce Z S R R potw arzy, rzucanych na tego dow ódcę

po je g o śm ierci (1881). Z nam ienne - ja k pisze A u to r - że p o d k o n w e n c ją o za w ieszen iu

broni z 19 stycznia 1878 r. zo stały p o sta w io n e w im ieniu zw y cięskiej arm ii ty lko dw a

podpisy - generała N iepokojczyckiego i je g o zastęp cy , ró w n ież P o lak a, g e n e ra ła K aro la

L ew ickiego.

A u to r szacuje u d ział P o lak ó w w w alkach po stro n ie ro sy jsk iej n a o k o ło 30% stanu

osobow ego arm ii, tj. 150-200 tys. ludzi, w tym 9% korpusu oficerskiego, p roponując tym

sam ym k o rektę w cześn iejszy ch szacunków . L iczn y u d ział P olaków i p o lsk ic h o fic e ró w

w w alkach to także liczne p rzykłady w o jen n e g o b o h aterstw a i o fia rn o śc i. J e d n ą

z n ajch w aleb n iejszy ch kart zapisali o b ro ń cy S zypki - „b u łg arsk ich T e rm o p ili” . A u to r

w yró żn ia tu szczególnie gen. W a lereg o D ero ży ń sk ieg o . P o lscy lek arze i w ete ry n arze to

osobna karta udziału P olaków w tej w ojnie. W śró d 528 n azw isk upam iętnionych na tzw.

P om niku L ekarskim w S ofii w id n ieje k ilk a d z ie sią t nazw isk P olaków . C ie k a w ą p o sta c ią

spośród wielu opisanych przez A utora przedstaw icieli tych zaw odów był H enryk K otłubaj

- w eterynarz, któ reg o o stra krytyka o rg an iz ac ji ro sy jsk ich służb w etery n ary jn y ch

dopro w ad ziła, ju ż po zakończeniu w ojny, d o szy b k iej i g ru n to w n ej re fo rm y tych słu żb

w całej arm ii carskiej.

Po stronie tureckiej A utor rów nież odnotow uje ślady polskie. N ajb ard ziej fra p u jąc y m

z tem atów , jakie przy tej okazji porusza, są m otyw y postępow ania A u g u sta D rygalskiego,

generała dyw izji i generalnego adiutanta sułtana A bdul H am ida, oraz je g o sz czególna rola

w zjednoczeniu p ań stw a bu łg arsk ieg o (1 8 8 5 ). B y ł on w R um elii W sch o d n ie j d o w ó d c ą

m ilicji i żandarm erii - oddziałó w , które ja k o g arn iz o n zaborczy m iały nie d o p u śc ić do

w ybuchu, a tym b ardziej do zw y cięstw a zjed n o c ze n io w eg o po w stan ia. W istocie je d n ak

D rygalski p rzygotow ał sw oje je d n o stk i na to, by p rzy łą cz y w szy się do p o w sta n ia,

utw orzyły arm ię n arodow ą, a n astęp n ie za p o b ie g ł n a d w o rze su łtan a p la n o m m ilitarn ej

próby od zy sk an ia R um elii. S u gerow ane p rze z A u to ra w y jaśn ien ie m otyw ów d z ia ła n ia

D rygalskiego nie je s t o ficjaln ie u zn a w a n ą te z ą w n au c e b u łg a rsk iej, k tó ra tego P o lak a

chce w idzieć raczej ja k o k o m pletnie za sk o c zo n eg o i nie zo rie n to w an e g o w rozw oju

w ypadków „do w ó d cę bez w o jsk a” , n ie p o d ejm u ją c je d n o c z e śn ie m o ż liw o śc i głęb szeg o

zbad an ia i korelacji faktów . S am A u to r nie fo rm u łu je tw ierd zeń k ateg o ry cz n ie, a raczej

prezentuje roboczą h ipotezę, o p a rtą na b ad an iach poszerzonych o nie znane dotąd źródła

- h ip o te zę staw iającą P olaka w w yjątkow o k o rzy stn y m św ietle. B ez w zględu n a stopień

jej trafności udział D rygalskiego w realizacji bułgarskich celów narodow ych należy uznać

za niew ątpliw y.

W śród w odzów w ojennych o P o lsk im ro d o w o d z ie n a kartach k sią ż k i Z b ig n ie w a

K lejn a p o ja w ia się je sz c z e je d n a m alow nicza, a zarazem tragiczna postać: m ajo r L udw ik

W ojtkiew icz. Z w iąz an y był z fa ta ln ą w sku tk ach „p ro w o k a c ją m a rty ro lo g ic z n ą ”

w M acedonii, którą przyw ódcy bułgarscy chcieli w ykorzystać do pow tórzenia scenariusza

z lat 1877-1878, a w ięc interw encji R osji, w yparcia z je j p o m o cą T urków z tej p ro w in cji

i p rzy łą cz en ia je j do B ułgarii. P o w stan ie (p aź d zie rn ik -listo p ad 1878) z a o w o c o w a ło

je d y n ie m artyrologią, ale i tu na czele w alki - k ró tk iej i zduszonej nieom al w zarodku -

postaw iono Polaka, tegoż w łaśnie L udw ika W ojtkiew icza. T ragiczne losy p o w stan ia, spór

W o jtk iew icza z ryw alizującym o p rzy w ó d ztw o „a ta m an e m ” K ałm ykow em i ro la agenta

au striack ieg o W altera S ch u ltz a to ko lejn y z ep izo d ó w h isto rii w o jen n ej d o d z iś bad an y

przez b u łg a rsk ich h isto ry k ó w , ep izo d k tó reg o ro zliczn e n ie jasn o ści n a ś w ie tla A utor.

D zieje tego k rótkiego zryw u zbro jn eg o to w dużej m ierze dzieje o so b istej w alki P o lak a

0 u zn a n ie n adanego m u naczelnego d o w ó d z tw a i o sta te czn y k rac h tych zam ierzeń

w obliczu niem ożliw ego do opanow ania w archolstw a i dobrze przygotow anej, austriackiej

intrygi.

N ie zap o m in a też A u to r o P o lak ach w alczących w w o jn ie b u lg a rsk o -se rb sk iej 1878

roku i w drugim p o w staniu w M a ce d o n ii, tzw . Ilin d eń sk im , w y b u ch ły m ćw ie rć w ieku

później (1903). W b ułgarskiej arm ii służyło w ielu p olskich o fice ró w , szczególnie

w początkow ych latach je j ro zw o ju , gdy tw o rzo n o j ą pod e g id ą R o s ja n - n ajp ierw ja k o

form ację o ch o tn icz ą (o pyłczenie), p ó źn iej ja k o tzw . w ojsko ziem skie. O d setek P olaków

w b ułgarskiej kadrze o fice rsk iej A u to r szacuje na 25-40% . C z ęść tych w ojsk o w y ch

d o łączyła do g rona m iejscow ej P o lo n ii, najp ierw p rac u jąc w ram ach trzyletnich

kontraktów , ustaw ow o przew idzianych dla w szystkich cudzoziem ców w B ułgarii, później

zaś osiad ając w tym kraju n a stałe.

O p ró cz w ojskow ych w B u łgarii ro zp o czy n ali pracę im iennie za p rasz an i n a intratne

posady specjaliści, absolw enci w erbow ani na zagranicznych uczelniach, krew ni i znajom i

zadom ow ionej ju ż tam P o lo n ii, o soby sz u k ają ce zaro b k u n a w ła s n ą rękę oraz...

rew o lu cjo n iści, n apływ ający szczeg ó ln ie do R um elii W sch o d n ie j, g d zie zn ajd o w ali

dogodne w arunki do d ziałaln o ści w ym ierzonej p rze ciw k o ro sy jsk iem u sam odzierżaw iu.

O statni ro zd z iał książki d o sta rc za w iele danych, p o zw a lając y ch sta ty sty c zn ie u ją ć to

środow isko.

W okresie okupacji rosy jsk iej P olacy w B ułgarii spotykali się z dużym i trudnościam i.

N iejed en z tych, którzy nie uciekli p rzed arm ią ro sy jsk ą, z o stał are szto w a n y i w y­

w ieziony. N iejed en z o fice ró w p rzybyłych z arm ią, starając się o k o n tra k t rządow y,

spotykał się z k ateg o ry cz n ą odm ow ą. A u to r w ym ienia i o p isu je p rzykłady takiej

dyskrym inacji.

Po ustąpieniu R osjan dało znać o sobie inne z kolei zjaw isko, rów n ież nie ułatw iające

życia Polakom : ksenofobia B ułgarów . T erm in użyty p rzez A u to ra nie je s t p rze sad ą , lecz

w pełn i o d d aje p o w sz e c h n ą w sp o łe cz eń stw ie o d rad z ają ce g o się p a ń stw a n ie ch ę ć do

cudzoziem ców , od której o d b ija ło tylko ru so filstw o , ro sn ąc e sz cz e g ó ln ie po 1894 r.

1 ró w n ież nie pom ag ające P o lak o m w z a p u sz cza n iu k o rze n i n a b u łg a rsk iej glebie.

E kstrem alnym przejaw em żyw ionych u p rzed zeń w obec p rz e d sta w ic ie li obcych n a­

ro dow ości był epizod z w ojny b u łg a rsk o -se rb sk iej, w którym p o w iato w y lekarz w R a­

dom irze, d r Edm und Brzeziński, p rzejął w ładzę d y ktatorską w sw oim m ieście po ucieczce

części ludności i w ładz m iejskich przed n adciągającym i S erbam i. P ch an y poczuciem

obyw atelsk ieg o obow iązku, przy pom ocy zo rg a n izo w an e j p rz e z sieb ie straży o b y ­

w atelskiej, p o ło ż y ł kres g rab ie żo m o p u sz cz o n eg o m ienia, o d zy sk a ł sk rad z io n e d obra

i o sa d ził w areszcie spraw ców p rze stęp stw . P o p o w ro c ie w ład ze nie m o g ły p rze b o leć -

ja k pisze A u to r - że je d e n lekarz, i do tego cud zo ziem iec, tak sk u te cz n ie zd o łał je

zastąpić. „W n ag ro d ę” z o stał zm uszony do w y n iesien ia się z m iasta.

P olonia bułgarska szybko się zorganizow ała. P orów nanie z p ię ciokrotnie liczeb n iejszą

g rupą czeską, ja k ie przeprow adza A u to r pod tym względem , w ypada na korzyść Polaków .

O cztery lata w cześniej (1888) założyli oni w ła s n ą org an izację: P o lsk ie T o w arzy stw o

W zajemnej Pomocy, przodujące na tle podobnych związków polonijnych w Rumunii i Turcji.

W iększą część książki Z bigniew a K lejna stanow i barw na g aleria p o sta ci, których losy

i ślady pozostaw ione w B ułgarii śledzi skrupulatnie A utor. K olejne rozdziały p o św ięcone

są oso b isto ścio m życia p o lity cz n eg o , d zien n ik arzo m , u c z estn ik o m w szy stk ich - p o z a

rolnictw em - sfer życia g o sp o d a rc ze g o B u łg arii, lekarzom , literato m i artystom ,

nauczycielom i uczonym . N iektóre w ybitne je d n o stk i p rz e w ija ją się p rz e z stro n ic e kilku

rozdziałów . D o takich należy J ó z e f H ad e n ch e ch t, eru d y ta, p raw n ik i u cz o n y , d ziała cz

polityczny, w ieloletni czło n ek parlam entu, a w re szc ie (1 9 2 1 ), ch o ć n a kró tk o , m in iste r

spraw iedliw ości. Ż adnem u innem u P o lak o w i nie u d ało się z a jść w B u łg arii tak w ysoko.

W m iarę zag łęb ian ia się w treść tej pracy, ro śn ie zd u m ien ie w obec m nogości

i w yrazistości p olskich śladów , które w B u łg arii o dkryw a Z b ig n ie w K lejn . N a p o trze b y

tego o m ów ienia w arto je sz c z e w sk ró cie o d n o to w ać , k o sz tem w ielu innych w ątków

rozw iniętych przez A u to ra, zasługi m alarza i g rafika H enryka D ębickiego, któ reg o prace

stanow iły p rzełom w ro zw o ju sztuki b u łg arsk iej; d ziała ln o ść d y d a k ty c z n ą oo.

zm artw ychw stańców , kształtu jący ch tam tejszą m łodzież - b ez w zględu na w yznanie - na

p odstaw ie n ajlepszych w artości kultury eu ro p e jsk ie j i k rze w iący c h za raze m b u łg a rsk ie

tradycje narodow e; zasługi p o lsk ich inży n ieró w w ro zw o ju p la n o w a n ia p rze strzen n e g o

m iast bułgarskich; p olskich re sta u ra to ró w p ro w ad zący ch w szy stk ie n ajle p sz e sto łec zn e

lokale; polskie - przez m atkę Ju lię H au k e - k o rze n ie p ie rw sz eg o w ład cy n o w o ży tn e j

B ułgarii, k sięcia A lek san d ra I B atten b erg a, a naw et p o lsk ie źró d ła o b ec n eg o hym nu

narodow ego B ułgarów .

N ie uszły też uw agi A u to ra w zru sza ją ce, literac k ie p o rtre ty P o lak ó w , p rz e c h o w a n e

w bułgarskiej beletrystyce. O b sze rn a d o k u m e n tac ja fo to g ra fic z n a p rzy b liż a czytelnikow i

ob raz daw nej b ułgarskiej P o lo n ii je s z c z e bard ziej - k sią żk a p rze m aw ia doń aż 140

ilustracjam i. P rzy g o to w an a w ielkim nak ład em pracy, n a p isa n a z p a sją , in sp iru ją ca

w ielo ścią w ybitnych d o k o n ań naszych ro daków , p o zy c ja ta je s t nie tylk o k am ieniem

m ilow ym w rozw oju badań nad p o ls k ą d ia sp o rą , lecz stanow i także m a teria ł m o g ą cy

w ydatnie w zbogacić n a s z ą n a ro d o w ą św iadom ość.

D zieje bułgarskiej P olo n ii p rzeło m u X IX i X X w ieku to - ja k p isz e A u to r - rozdział

ju ż zam knięty. N ow e śro d o w isk o p o lo n ijn e, k sz tałtu jąc e się w tym k ra ju po b lisko

półw iecznym zastoju w okresie realnego socjalizm u , m a ju ż in n ą genezę i, co istotne, nie

p am ięta chlubnych dokonań rodaków sprzed stulecia. Z ro z u m ia ła je s t na tym tle nu ta

goryczy, w yczuw alna w słow ach A u to ra , k tóry zau w aża, że m im o n ow ej o b ec n o śc i

P olaków w B ułgarii, po ich poprzednikach zan ik ają z w olna naw et groby. T rudno je d n a k

nie zw ró cić uw agi n a o d d ając e istotę rzeczy , le c z ch y b a zbyt m ocno za ry so w a n e zdanie

A u to ra o „w czasow ych ro m an sach P o lek (rzadziej P o lak ó w ) n a c z arn o m o rsk im

w ybrzeżu” jako genezie now ej, w spółczesnej nam Polonii bułgarskiej. To, co sp raw ia, że

o so b a p rzy je żd ż ają ca w celach rek reacy jn y ch do innego kraju re z y g n u je z p o w ro tu do

w łasn ej ojczyzny i p o sta n aw ia o sią ść w now ym o to c ze n iu za k ła d ają c tam ro d zin ę ,

z p ew n o śc ią je s t czym ś w ięcej niż tylko w czaso w y m rom ansem . Je śli p rzy ją ć to ja k o

signum te m p o ris, A u to r d a ł tu znak w ielce p o cie sz a ją c y , bo w iem ju ż nie w ojny,

pow stania, ucieczki z zesłań ani o d b u d o w a zniszczonych obszarów , lecz zw yczajny czas

w ypoczynku rodzi w dzisie jsze j B ułgarii now e śro d o w isk o p o lo n ijn e.