R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m XXVI I I, zeszył 4 — 1980
BARBARA FLEJSZER
G O T Y C K A R Z E Ź B A Z E S K R Z Y N N A W G R O N IE P O L S K IC H P IĘ K N Y C H M A D O N N
G o tycka rzeźba M adonny z D zieciątkiem , zn ajdująca się w kaplicy Przem ienienia Pańskiego kościoła parafialnego św. Szczepana w Skrzy n n i . , m im o w ybitnych w a lorów artystycznych nie doczekała się żadnego opracow ania. W iadom ości archiw al ne i historyczne dotyczące Skrzynna pozw alają n a p o d an ie ogólnych i tylko hipotetycznych okoliczności pow stan ia rzeźby. Szczegółowe inw entarze kościoła o raz probostw a w Skrzynnie, sporządzone przez rządow ych kom isarzy w 1841 i 1851 roku, pozw alają przypuszczać, że w yszczególniona pod pozycją 102 sta tu a Najświętszej M arii Panny zn ajd o w ała się w ów czas w kościele parafialnym ". W iadom ości historyczne nie pozw alają n ato m ia st d o k o n ać bliższych ustaleń w ar tości obiektu. D opiero d o k ład n a analiza inw entaryzacyjna i form alno-porów naw cza n a tle polskiej i zachodnioeuropejskiej rzeźby um ożliw ia ocenę jej wysokiej w artości artystycznej, charakterystycznych cech treściow ych o raz rozw ażenie problem u m iejsca pow stania i kultu, jak im się cieszyła3
Rzeźba w ykonana je st w drew nie lipow ym , pow szechnie używ anym w snycer stwie gotyckim , łatw ym w obróbce i tanim . Niewielkie rozm iary dzieła um ożli wiły w ykonanie figury z jednego kloca. W olno stojąca i pełnoplastyczna poli chrom ow ana figura 97,5 cm wysokości przedstaw ia M aryję u k azującą p o dtrzym y w ane oburącz nagie Dziecię. W ysoka i sm ukła p o stać M adonny" ustaw iona je st w w yraźnie zaznaczonym kontrapoście, podkreślonym b o g ato u d rap o w an ą szatą. Jej głow a ozdobiona k o ro n ą pochyla się ku D zieciątku. M ło d a tw arz M adonny została
1 Skrzynno — miasto położone w woj. radom skim , należące do diecezji sandomierskiej. 2 Inwentarz kościoła i „fundi instructi" probostwa w mieście Skrzynnie w powiecie i okręgu opo
czyńskim w guberni radomskiej położonej w Arch. Par. W Skrzynnie (nr 817 z 1841 r. i n r 4786 z 1841 r., n r
1 ¡(K) z 1851 r., nr 1018 z 1851 r.). Inwentarz obejmował okresy od 22 VIII do 10 X 1841 roku i od 16 VIII do 22 VIH 1851 roku. Opis ten znajduje się w posiadaniu proboszcza ze Skrzynna. Z najdawniejszych dokum entów uległy zniszczeniu podczas Pow stania W arszawskiego w 1944 r. ak ta wizytacji dekanatu skrzyńskiego z XVI1-XVIII w. W iadomość zaczerpnięta z informacji ks. prof. S. Librowskiego, dotycząca danych o aktach wizytacji dekanatu skrzyńskiego.
■’ Artykuł podejmuje zagadnienia rozważane w pracy magisterskiej autorki artykułu na temat:
Gotycka rzeźba Pięknej Madonny w Skrzynnie, powstałej pod kierunkiem ks. prof. W. Smolenia na Sekcji
14 B A RB ARA F LEJSZLR
u fo rm o w an a z w ysokim czołem , wyrazistym i oczym a, o delikatnej karnacji i sub telnych rysach o raz ledw o dostrzegalnym półuśm iechu. N a ciem noczerw oną suknię n arz u co n y jest niebieski i bo g ato sfałdow any płaszcz. U w ydatniają się n a nim szeroka fałda m isow a i głęboka fałda agrafow a oraz splot fałd rurkow ych — spły w ających harm onijnie spod ręki podtrzym ującej Dzieciątko — podkreślające sub telną p ostać M arii.
Półleżące pulchne D zieciątko o proporcjonalnej budow ie trzym a w rączce ja b łk o . Pospolitością rysów ko n trastu je z u rodą M arii. Obydwie postacie tw orzą
b o g atą plastycznie, p roporcjonalnie i harm onijnie zestaw ioną kompozycję. B adania stratygraficzne wykazały, że ja k o gruntów pod polichrom ię użyto w arstw y klejow o-kredow ej. Pierw otna polichrom ia rzeźby polegała n a nasyceniu gruntów przez położenie cynobru i cieńszej w arstw y czerwieni krapow ej na pła szczyznę sukni, a błękitnego azurytu na pow ierzchnię płaszcza. W arstw ę czerwieni cynobrow ej z reguły laserow ano krapem dla uzyskania większej intensywności koloru. D o p odm alow ań użyto bieli ołow ianej oraz ugrów i ziemi zielonej. Mieści się to w aspekcie technologicznym i estetycznym właściwym XV-wiecznym poli chrom iom . Zw łaszcza obecność szarozielonych podm alow ań łączy się ze sjeneńską techniką verdacio, przeszczepioną poprzez Czechy do E uropy Środkow ej4. D la osiągnięcia efektu emalii barw iki zostały sporządzone szczególnie pieczołowicie i zapuszczone żywicą. K arnacji odkrytych p artii ciała, m alow anych w XIV wieku n a k o lo r kości słoniowej, n a d a n o w przy p ad k u rzeźby Skrzyneckiej5 barw ę naturalną. E fekt ten uzyskano przez zastosow anie techniki olejno-żywicowej. Z arów no tech niką, ja k i technologią polichrom ow ania rzeźby Piękna M ad o n n a Skrzynecka ujaw nia typow ą przynależność do średniow iecznych w arsztatów rzeźbiarsko-m a- larskich. Przy w ykończeniu rzeźby zastosow ano kaw ałki p łó tn a ja k o radykalny środek dla zabezpieczenia polichrom ii przed n aturalnym i rucham i drew na oraz w celu przykrycia sęków. W ykazano to przy pracach konserw atorskich6.
Rzeźbę Skrzynecką przem alow yw ano kilkakrotnie w ciągu wieków, a naw ar stwiające się latam i farby zacierały precyzję i w yrazistość form plastycznych. A na liza naw arstw ień barw ików i zapraw w skazuje, iż pierwsza renow acja rzeźby prze p ro w ad zo n a była w XVI wieku, kiedy to silnie ju ż zniszczoną i p rzetartą azurytow ą polichrom ię płaszcza M adonny p o k ry to w arstw ą sm alty, barw ika używanego w E uropie od o k oło 1529 ro k u 7.
N astęp n ą renow ację rzeźby dato w ać m ożna na wiek XV II. Jej stan wymagał już w tedy ponow nego położenia nowej zapraw y i polichrom ii z użyciem smalty.
4 B. S la n s k y . Technika malarstwa. Tłum. T. Aleksandrowicz, S. Gawłowski. T. 1. Warszawa 1951 s. 64, 323-331; T. 2. Warszawa 1965 s. 369, 375; C. C e n n in i. Rzecz o malarstwie. Tłum. S. Tyszkiewicz. Wrocław 1955 s. 64; B. H o p liń s k i. Farby i spoiwa malarskie. Wrocław 1959 s. 83, 85, 91.
5 Używam przym iotnika „Skrzynecka”, aby odróżnić Skrzynno od leżącej obok miejscowości Skrzyńsko.
6 Próbki do badań pobierała autorka artykułu. Badania przeprow adzono pod kierunkiem prof. R. Kozłowskiego w Zakładzie Technologii i Konserwacji KUL.
G O T Y C K A RZEŹBA Z E S K R Z Y N N A 15
Ponieważ sm alta należy do najm niej o dpornych n a św iatło i wilgoć atm osferyczną barwików, m usiała zapew ne w krótkim czasie ulec zniszczeniu i w ym agała pokrycia now ą w arstw ą farby. Przem alow ana została ponow nie błękitnym azurytem .
O statnie z istniejących przem alow ań dato w ać należy n a okres przed połow ą wieku X V III, na co w skazuje użycie now ych pigm entów , stosow anych dopiero w tym czasie8. Są to ślady przem alow ań X IX -w iecznych, k tó re usunięto podczas ostatnich prac konserw atorskich w latach 1949-1955, prow adzonych w pracow ni prof. G reina w W arszaw ie9. Z astosow ano wtedy zasadę konserw acji purystycznej. Polegała ona na zabiegach zabezpieczających z zew nątrz stru k tu rę rzeźby bez rek o n strukcji ubytków snycerskich i kolorystycznych. K onserw acja obejm ow ała cztery etapy: dezynsekcję, utrw alenie drew na, usunięcie przem alów ek i odsłonięcie o ry ginalnej polichrom ii oraz przytw ierdzenie o d p adających jej p artii d o podłoża. O statnim etapem prac było zabezpieczenie oryginalnej polichrom ii m asą enka- ustyczną.
Rzeźba ze Skrzynna wskazuje na doskonałego M istrza o niezwykle głębokiej i twórczej osobow ości, a także dużej biegłości w dążeniu d o przestrzennego u k azan ia postaci i opracow ania szat. Jest więc rzeczą zrozum iałą, że M ad o n n a ze Skrzynna ma wiele cech typow ych dla ówcześnie stosow anych kan o n ó w stylu m ięd zy n aro d o w ego10. W rzeźbie znalazły odbicie wpływy zachodnie, w tym fran cu sk ie11, czeskie i śląskie.
Pięknej M adonnie ze Skrzynna bliskie są w alory plastyczne szkoły m alarstw a czeskiego. U w idocznia się bowiem w naszym dziele, ja k i w rzeźbach Pięknych M adonn z kościoła św W ita w Pradze oraz z R oudnic, p o dobnie finezyjny rysunek ciała, układ postaci M arii, położenie D zieciątka, k orpulentność m ałego Jezusa, wdzięczne pochylenie M atki, m iękki i bogaty m odelunek draperii sz a t12.
8 Tamże t. 2 s. 1-5.
v Informacje uzyskane od konserwatora rzeźby Jolanty Łączyńskiej z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie.
111 K. C la s c n . Die Schönen Madonnen. Königstein 1951 s. 131-237; W. P in d e r . Zur problem der
Schönen Madonnen um 1400. „Jahrbuch für Preussischen K unstsam lungen” T. 44:1923 s. 148: te n ż e . Die Deutsche Plastik des 15. Jahrhunderts. M ünchen 1925 s. 19. D. G r o s s m a n . Salzburger Anteil an den Schönen Madonnen. W: Schönen Madonnen 1350-1450. Salzburg 1965 s. 35, 40; W. P a a tz . Prolegomena zu einer Geschichte der deutschen spätgotischen Skulptur im 15. Jahrhundert. Heidelberg 1956 s. 10;
A. F e u ln e r. Der Meister der Schönen Madonnen. „Zeitschrift des Deutschen Vereims für Kunstwissen schaft" 10:1943 s. 31; A. K u ta l. (Jeske gotiske Socharslvi. Praha 1962 s. 80, 88, 94, 95, 96, 173; L. K a lin o w s k i. Z e studiów nad Mistrzem Pięknych Madonn. „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności” T. 51:1950 nr 8 s. 488; V. D e n k s te in , F. M a to u s . Die schönen Madonnen vom Süd
böhmen. Der schöne S til im das Jahr 1400. W: Südböhmische Gotik. Prag 1955 s. 94, 96.
11 Przykładem mogą służyć wcześniejsze rzeźby M adonny z [le-de-France. Rzeźby te wykonane z piaskowca znajdują się w Victoria and A lbert M useum w Londynie. W. R o th e s . Die Madonna in ihrer
Verherrlichung durch die Bildende Kunst aller Jahrhunderte. Köln 1909 s. 121-125.
12 A. S p r in g e r . Powszechna ilustrowana historia sztuki. Tłum. K. Broniewski. T. 2. W arszawa 1902-1904 s. 18, 19; A. B ro sig . Rzeźba gotycka 1400-1450. Poznań 1928 s. 1-9; P a a tz . Prolegomena s. 10, 36; K. G la se n . Die preussischen Werslätten des Löwenmadonnenstoles und ihre Auswirkung a u f die
16 BA R B A R A F LE JS ZER
C ała rzeźba Skrzynecka, zam knięta w jed n y m bloku, zachow uje zw artą formę o raz d o sk o n ałą rów now agę w układzie kom pozycyjnym . Bryłę rzeźby cechuje h a r m onia i zrów now ażenie, z podkreśleniem jej sm ukłości i jednolitości. Podobnie rzeźby z T o ru n ia, W rocław ia, B onn, S tralsundu, S ternbęrgu reprezentują dużą h arm o n ię form y, m onum entalność i blokow ość przy zw róceniu uwagi na finezyjne o p raco w an ie detalu. R zeźba Skrzynecka w p o ró w n an iu je d n a k z to ru ń sk ą jest bardziej reliefow a i więcej ro zb u d o w an a przestrzennie. Reliefowość ta o raz układ sutych szat i sposób prezentacji D zieciątka p o dobnie oddaje rzeźba z W rocławia.
W ystępują także pew ne podobieństw a cech M ad o n n y Skrzyneckiej do rzeźby z D u sseld o rfu 13. M otyw fałdy agrafow ej w rzeźbie z D usseldorfu wydaje się być prze ję ty i zastosow any przez M istrza w rzeźbie wrocławskiej, a percepcja ta występuje rów nież w m odelunku fałd rzeźby Skrzyneckiej.
Rzeźby ze Skrzynna i A lten m ark tu w ykazują podobieństw o, w idoczne zwłaszcza w układzie draperii. F ałdy płaszcza okryw ającego M adonnę ze Skrzynna uniesione są p o d lewe ram ię M arii, tw orząc w ten sposób poprzeczną, szeroko rysującą się fałdę m isow ą, co pow oduje spływ ającą z lewego biodra kaskadę fałd. Ten zestaw fałd rów now ażą z praw ego boku stopniow o pogłębiające się fałdy misowe, z których o sta tn ia rysuje się w form ie agrafow ej. U sytuow anie D zieciątka w ram ionach M atki i pełna sw oboda w podkreśleniu urody M arii zbliżają d o siebie rzeźby ze Skrzynna i A lte n m a rk tu 14.
W iele cech form alnych, a zwłaszcza kom pozycja szat, wiąże rzeźbę ze Skrzynna z M a d o n n ą krum low ską, to ru ń sk ą i w rocław ską. D raperie szat M adonny Skrzynec kiej ograniczają się do jednego festonu, który o p a d a z lewego b o k u M arii, przy czym fałdy rurkow e spływ ają k askadow o w dół, podobnie ja k prezentują to figury M a d o n n z T o ru n ia i W rocław ia, B onn, S tralsu n d u i S tern b erg u 15. U kład fałd rzeźby Skrzyneckiej, ja k też w rocławskiej został na zasadzie negatyw u pow tórzony w rzeźbie Pięknej M ad o n n y z T orunia. T utaj bardziej je d n a k rozbudow ano go prze strzennie z finezyjnym wykończeniem fałd m isowych i agrafowej.
U kład płaszcza M a donny Skrzyneckiej, ja k i wrocławskiej jest rów now ażony przeciw staw nym i fałdam i m isowym i z lewej i szerszymi oraz dłuższymi wiązkami fałd z praw ej strony. Pewne pokrew ieństw a w koncepcji szat wykazuje również „liryczna” Pieta w kościele św. Elżbiety we W rocław iu i Pieta w krakow skim
Nachborr'àume. W: Die Hohe Strasse. Breslau 1938 s. 87, 88; M. M o r e lo w s k i. S ztuka na Śląsku.
W rocław 1949 s. 21-23.
13 K u ta ] , jw. s. 80, 96; A. K u ta l. Ceske Umeni Gotickb. Praha 1949 s. 80.
14 K u ta l. Cesk'e gotické s. 80, 106; te n ż e . O mistru Krumlowskie .Madonny. „Um eni” 5:1957 s. 29-63. L'art européen vers 1400. Vienne 1962 s. 272-312.
15 Wiele analogii znajdujemy vyśród rzeźb M adonn czeskich i francuskich, powstałych współcześnie z rzeźbą Skrzynecką, w przeciwieństwie do M adonn niemieckich, z którymi tak bliskich powiązań w tym czasie nie odnajdujemy. Odbiegają one bowiem głównymi założeniami od typu Pięknych M adonn. Pozbawione są chociażby owego szyku, elegancji, młodzieńczego wdzięku i lekkości. Przedstawiano je ja k o starsze, poważne.
1. Skrzynno (kościół parafialny). Piękna Madonna z Dzieciątkiem 1420 r. Stan po konserw acji 1955 r.
2. Skrzynno. Madonna z D zieciąt k iem . Stan po konserwacji
3. Skrzynno. Madonna z Dzieciąt kiem. Prawa strona rzeźby
4. Skrzynno. Madonna z Dzieciąt kiem 1420 r. Lew a strona rzeźby
5. Wrocław. Madonna z Dzieciąt
kiem przed 1400 r. 6. Toruń. Madonna z Dzieciątkiem ok. 1390 r.
7. Krumlow. Madonna z D zieciąt kiem ok. 1400 r.
8. Pilzno. Madonna z Dzieciątkiem 1395 r.
9. Altenmarkt. Madonna z Dzieciąt kiem 1393 r.
G O T Y C K A RZ EŹB A Z E S K R Z Y N N A 17
kościele św. B arbary, które łączą n a d to z rzeźbą Skrzynecką i w rocław ską subtelność oraz mistrzowskie opanow anie fo rm y 16. P am iętać przy tym trzeba, że w rzeźbie ze Skrzynna pow tórzone zostały wszystkie zasadnicze elem enty rzeźby w rocławskiej w odniesieniu do układu postaci M arii, D zieciątka o raz rozw iązań stylow o-form al- nych układu draperii.
Rzeźbę ze Skrzynna łączy wiele cech realistycznych z M ad o n n ą krum low ską, stanow iącą szczytowe osiągnięcie stylu m iękkiego. Z nam ionuje je d o k ład n o ść o p ra cow ania szczegółów i bogactw o szat, k tó re w obiekcie Skrzyneckim swymi m ocno rozbudow anym i form am i m askują niem al niem aterialne kształty samej postaci. Skrzynecka rzeźba m a fałdę agrafow ą u łożoną na nodze dźwigającej ta k , ja k krum low ską i w rocław ska postać M arii17.
M ad o n n a ze Skrzynna jest spokrew niona z M ad o n n am i z Pilzna (ok. 1395 r.), z Trzebonia (ok. 1400 r.), ze S tarachow ic (ok. 1420 r.) i z V im perku (1400 r.), k tó re m ożna zaliczyć do w ariantów M adonny krum low skiej, ja k rów nież z figurą z Krużlowej. Z auw aża się pokrew ieństw a, zwłaszcza w odniesieniu do niepospolitej urody M arii, występującej szczególnie u M adonny krużlow skiej, prezentacji D zie ciątka, rytm iki układu szat i w alorów plastycznych. Elem entem bowiem p o d k reśla jącym dalece w ysublim ow aną harm onijność ub io ru M ad o n n y ze S krzynna jest
festonow ato p o trak to w an y m aforion, okalający z obydw u stro n tw arz d robnym i wiązkami fałd. W ertykalny układ kaskadow o spływ ających fałd M adonny Skrzynec kiej, zarów no chusty ja k i uniesionego płaszcza, rów now aży, p o dobnie ja k i u krużlowskiej, m ocno rysująca się niem al poziom o głęboka fałda m isow a w zdłuż prawego ram ienia, a także rów nolegle d o niej układające się fałdy sukni okalające stopy M adonny.
Podobieństw o łączące dzieło ze Skrzynna z wysokiej klasy rzeźbam i Pięknych M adonn polskich i zachodnioeuropejskich staw ia nasz ob iek t n a rów ni z nimi. Szereg cech czyni dzieło ze Skrzynna odrębnym i bogatszym od rzeźby n a przykład z Pilzna i Vimperku.
W rzeźbie z Pilzna spotykam y się z oszczędnym trak to w an iem fałd m isowych, zaś ułożenie płaszcza na przodzie figury u p o d a b n ia ją do rzeźby drugiej połow y XIV wieku, a tym sam ym różni od M ad o n n y Skrzyneckiej i wrocławskiej. F ig u ra M adonny ze Skrzynna, w przeciwieństwie d o rzeźby z V im perku zarysow ana w wyraźnym kontrapoście, tw orzy charakterystyczną linię zbliżoną do litery S. Prze gięcie postaci M adonny nie stw arza w rażenia nadm iernego ruchu. W yczuw a się dużo swobody i m iękkości w ustaw ieniu całej sylwetki, pełnej elegancji i subtelnego wdzięku.
Rozwiązanie problem u w arsztatu, w k tórym pow stała rzeźba ze Skrzynna, należy rozw ażać na tle ożywionych k o n tak tó w , jak ie istniały od schyłku w ieku XIV
16 M. P iw o c k a . Pieta w polskiej rzeźbie gotyckiej. „Nasza Przeszłość” 1966 t. 24 s. 36, 37, 40; T. D o b r o w o ls k i. S ztuka Krakowa. K raków 1971 s. 158.
17 P a a tz , jw. s. 36.
18 B A R B A R A FL E JS Z E R
m iędzy F rancją, C zecham i, W ęgram i i Niem cam i. Polska została w łączona w prze m iany artystyczne E u ro p y poprzez żywą wym ianę rzeźbiarzy i związane z tym przerzuty stylowe. R zeźby zaw dzięczają swe pow stanie głównie intensywnej migracji m alarzy i rzeźbiarzy z terenów Ś ląska n a przełom ie X IV i XV wieku, a przez to w zajem nym infiltracjom m iędzy Śląskiem a M a ło p o lsk ą18. W arsztaty rodzim e zasi lane były przez arty stó w w ędrow nych, często osiedlających się tu n a stałe19. M iało to zapew ne wpływ n a pow staw anie w M ałopolsce rzeźb w yjątkow o wyeksponow anych p o n a d przeciętny poziom p ro d u k cji20. M im o niew ątpliw ych wpływów obcych nie m a podstaw d o przyjęcia pochodzenia dzieła z im portu. R ola bowiem im portu na terenach M ałopolski była ograniczona, nie m iała decydującego znaczenia dla for mującej się sztuki miejscowej21. Stąd w grupach rzeźb typu krakow skiego znalazły odbicie zaró w n o wpływy obce, ja k i tw órczość rodzim a.
J. E. D utkiew icz, zajm ując się klasyfikacją rzeźb w M ałopolsce, w prowadził system ich podziału n a typy i g ru p y 22. O Skrzyneckim obiekcie w swojej publikacji je d n a k nie w spom ina. R zeźba ze Skrzynna nosi zn am iona zbliżające j ą do trzeciej, a naw et do czw artej grupy rzeźb ty p u krakow skiego. Zespół ten grupuje obiekty należące d o stylu m iękkiego, a swym zasięgiem obejm uje południow ą i północną M ałopolskę. M o żn a przypuszczać, że figury Pięknych M ad o n n należące do czwartej grupy krakow skiej pow stały w większości ja k o interpretacje rzeźb cieszących się ówcześnie pow odzeniem , p o dobnie ja k i przedstaw ienia w m alarstw ie tego okresu. C echą fo rm aln ą rzeźby om aw ianego typu jest jej m ałow ym iarow ość i przeznaczenie d o og ląd an ia z bliska.
R o zp atry w an e w zw iązku z w ydarzeniam i ogólnym i zjaw iska lokalne środow i ska m ałopolskiego ukazują w yraźnie m ożliw ość pow stania w arsztatu w kręgu k ra kow skim z d o m in a n tą artystów śląskich. W K rakow ie pracow ali w ostatniej ćwierci X IV i pierwszej połow ie XV w ieku rzeźbiarze: Ja k u b z W rocław ia, W awrzyniec C zech i m alarz M ikołaj z W rocław ia23. M ogli oni tu stw orzyć w arsztaty na p o d stawie m acierzystych dla nich pracow ni. T ru d n o ustalić, czy w arsztat, w którym 18 E. W iese. Z ur Datierung der Schönen Madonnen. „Zeitschrift für bildende K unst” 1927/28 s. 350, 364; T. D o b r o w o ls k i. Rzeźba i malarstwo w województwie śląskim. Katowice 1937 s. 12-28; M. G ę b a r o w ic z . Stosunki artystyczne Śląska z innymi dzielnicami polskimi. W: Polski Śląsk. Katowice 1935 s. 21.
19 Pochodzenie artystów w K rakow ie byto bardzo zróżnicowane. J. D u tk ie w ic z . Małopolska
rzeźba średniowieczna 1300-1450. K raków 1949 s. 83; M. W a lic k i. Po wystawie polskiej sztuki gotyckiej.
„N ike” T. 2:1937 s. 63; T. D o b r o w o ls k i. Nowy Sącz czy Kraków. W: Sztuka i historia. Warszawa 1966 s. 78-87.
20 O środek małopolski, a w szczególności sam K raków, odgrywał rolę nadrzędną. Przyjmuje się jednak istnienie paralelnych centrów, które tw orzą trójkąt topograficzny obejmujący Śląsk — Wielko- polskę — K raków , M. W a lic k i. Z e studiów nad plastyką X I V wieku w Polsce. „Biuletyn Historii Sztuki” R. 2:1933-1934 Cz. 1 n r 1.
21 M. G ę b a r o w ic z . W sprawie badań nad historią sztuki i kultury wczesnego średniowiecza. Poznań 1925 s. 10.
22 Jw. s. 48-51. 23 D u tk ie w ic z s. 39.
G O T Y C K A RZEŹBA ZE SK R Z Y N N A
19
pow stała M ad o n n a ze Skrzynna założył sam M istrz Pięknych M adonn. Znam ienny jest fakt w ykonania przez niego w K rakow ie ' bard zo wartościow ej rzeźby Pieta, znajdującej się w kościele św. Barbary.Rzeźbę Skrzynecką mogli także w ykonać uczniow ie m istrza w jeg o krakow skim w arsztacie, czy też inni w spółpracow nicy przybyli n a stałe do m iasta, ja k n a p rzy kład w spom niani artyści. Stąd o statn im okresem tw órczości M istrza m ogłaby się okazać działalność w K rakow ie, a nie we W rocław iu i pobliskich C zechach, ja k przypuszczał K. H. Clasen . O kolicznością sprzyjającą stw orzeniu now ego w ar sztatu byłaby działalność innych w arsztatów na terenie K rak o w a, k tó re pow staw ały szczególnie n a początku XV w ie k u ” p o d wpływem środow iska śląskiego lu b tworzyły z nim w spólną konwencję” 7.
Nie bez znaczenia rów nież dla m ożliwości pow stan ia w arsztatu M istrza w K rakow ie lub w jego pobliżu je st w spółczesna ożyw iona działalność innych ośrodków zw iązanych z pojaw ianiem się Pięknych M ad o n n . W spom ina o tym np. T. D obrow olski uw ażając, że M a d o n n a z K rużlow ej p ow stała bez w ątpienia w K rakow ie w pierwszych latach XV wieku, przynależąc do krakow skiej odm iany stylu m iędzynarodow ego28.
Rozwój zatem stosunkow o licznych i prężnych w arsztatów w K rakow ie n a przełom ie XIV i XV stulecia, w którym krzyżow ały się wpływy obce z rodzim ym i i stabilizow ała się w spółpraca artystów pochodzących z zew nątrz z M istrzam i miejscowymi, tw orzył klim at i w arunki dla założenia w arsztatu przez rzeźbiarzy śląskich. Znaleźć by to m ogło bliższe potw ierdzenie w stw orzeniu przez nich wcześniejszej rzeźby M adonny na lwie z K rak o w a (w łasność M ehofferów ), k tó rą Dutkiew icz uznał za replikę wrocławskiej M adonny na lwie z kościoła M arii M agdaleny”'. P odobne okoliczności mogły uform ow ać obiekt ze Skrzynna.
Skoro zważymy, że M a d o n n a Skrzynecka, m ająca tyle cech w spólnych z M ad o n n ą w rocław ską, reprezentuje tę sam ą konw encję, to w zw iązku także z ew entualnością prow adzenia w arsztatu przez M istrza Pięknych M ad o n n w K ra kowie może nasunąć się przypuszczenie, iż rzeźba ze S krzynna stanow i replikę w arsztatow ą rzeźby w rocławskiej30.
24 Tamże s. 18; te n ż e . Rzeźba. W: Historia sztuki polskiej. Pod red. T. Dobrowolskiego. T. 1. Kraków 1962 s. 289, 290, 301; T. D o b r o w o ls k i. S ztuka na Śląsku s. 108-109, 145.
25 Die Schbnen Madonnert. Kónigstein 1951 s. 2-6.
26 Istniały bowiem i mniejsze pracow nie n a terenie M ałopolski o zbliżonych dążnościach plastycznych, w których działali artyści śląscy w końcu XIV i w 1 połowie XV stulecia (jak wnioskuje D u tk ie w ic z . Małopolska rzeźba s. 32-33, 35, 37-38).
21 Tamże s. 50-51.
2S S ztuka w Krakowie w latach 1350-1550. Muzeum N arodowe w Krakowie. Katalog wystawy w 600
rocznicę założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego. K raków 1964 s. 135.
24 B ro sig . Sztuka gotycka s. 14; „{■ -1 n >c ulega wątpliwości, że w arsztat M istrza M adonn z lwem’ znajdował się na Śląsku we W rocławiu” . D u tk ie w ic z , jw. s. 37, 58.
* Pojęciem repliki warsztatowej zwykło się określać powtórzenie dzieła sztuki, wykonane w przeciwieństwie do kopii w pracowni twórcy oryginału i różniące się od oryginału często wymiarami,
20 B A RB A RA H .E JS Z E R
P rzeprow adzona zaś analiza podobieństw i uzależnień rzeźby Pięknej M adonny w Skrzynnie od po d o b n y ch jej obiektów w E uropie i Polsce, ja k i jej organiczny zw iązek z tw órczością w rocław skiego M is4rza Pięknych M ad o n n w jego ostatnim okresie tw órczości, pozw alają przypuszc:ać, że obiekt ten pow stał w 1420 roku.
W kręgu oddziaływ ania w arsztatów m ałopolskich znajdow ało się Skrzynno położone w północno-zachodniej części M ałopolski i należące za Jagiellonów do ziemi radom skiej, k tó rą obejm ow ał a rch id iak o n at krakow ski, skupiający w sto sunku d o innych terenów M ałopolski najw iększą liczbę rzeźb31. M iasto posiadało duże znaczenie gospodarcze dzięki położeniu w obrębie dróg handlow ych o zna czeniu ogólnopolskim i m iędzynarodow ym 3". Dziedzice Skrzynna, wywodzący się ze znakom itego rodu D uninów , prow adzili znaczącą działalność dyplom atyczną na dw orze królew skim . P iotr z rodu D uninów pełnił w 1410 roku misję poselską do Czech, a w 1414 ro k u został podkanclerzym k o ro n n y m 33. Pełniąc tę funkcję, utrzy m ywać m iał żywy k o n ta k t z K rakow em 34. M ożna więc przypuszczać, że fundatorem rzeźby Pięknej M adonny dla Skrzynna był tenże podkanclerzy P iotr D unin lub ktoś z rodziny D uninów -M odliszew skich, którzy od początku XV wieku byli dobroczyń cam i kościoła św. Szczepana i budow niczym i siedm iu innych kościołów dla Skrzyn na, na miejscu których znajduje się obecnie siedem kaplic35. W podziem iach kaplicy kościoła św. Szczepana, gdzie znajdow ała się rzeźba Pięknej M adonny, D uninow ie grzebali swoich zm arłych p rzodków ob o k zm arłych proboszczów 36. W yposażyli b o g ato kościół w szaty i sprzęty liturgiczne37. O koliczności te pozw alają przy puszczać, iż rzeźba stanow iła przedm iot wyjątkow ego kultu.
O kulto w y m przeznaczeniu o b ie k tu św iadczyłaby trad y cja h istoryczna o wcześniejszym kulcie jakiegoś obrazu, przeznaczonego do zbudow anego w 1123
38 •
ro k u kościoła św. Szczepana . W ezw anie tego kościoła rozszerzono w XVI stuleciu drobnym i zmianami kompozycyjnymi, kolorytem, czasem techniką wykonania (według Słownika termi
nologicznego sztuk pięknych. Pod red. S. Kozakiewicza. Warszawa 1976 s. 398) przy zachowaniu za
sadniczego podobieństw a, opartego na wspólnej konwencji z oryginałem ( D u tk ie w ic z , jw. s. 50-51, 58). 31 Tamże s. 1, 66; J. Ż a r n e c k i. Z e studiów nad snycerstwem gotyckim w X IV -X V wieku północnej
Małopolski. „Prace Komisji Historii Sztuki PA U ” 1939 nr 2 s. 270-271, 274, 285.
32 D u tk ie w ic z , jw. s. 72-81; A. B o c h n a k . Historia sztuki średniowiecznej. Warszawa 1973 s. 323. 33 K. N ie s ie c k i. Herbarz polski. T. 3. Lipsk 1839 s. 438.
34 F. S o b ie s z c z a ń s k i. Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce. Warszawa 1847 s. 65. 300.
35 S. U r u s k i. Herbarz szlachty polskiej. T. 3. W arszawa 1906 s. 294. 34 Ks. J. W iś n io w s k i, Dekanat opoczyński. Radom 1913 s. 1, 162-163, 167.
37 H. K o z a k ie w ic z . Powiat opoczyński. W: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 3 z. 8. Warszawa 1958 s. 34.
35 Nicsiccki w Herbarzu polskim (I. 3 s. 437-439) podał, że Piotr Wlostowicz doznał ran w wyniku inlryg na dworze królewskim, a po ich wyleczeniu ufundował obraz Najświętszej Maryi Panny w kościele „slarcgo Skrzynna" jak o votum wdzięczności, później laskami słynący; F. S o b ie s z c z a ń s k i. Kilkanaście
dni. s. 65-100; J. D łu g o s z . Liber benejiciorum dioecesis Cracoviensis. Wyd. A. P r z e ź d z ie c k i. T. 1-5
C racoviae 1863-1864 t. 2 s. 691, t. 5 s. 464-465; J. Ł a s k i. Liber benejiciorum archidioecesis Gnesnensis. Ed. ks. J. Łukowski. T. 1. G nesnae 1880 s. 544, 689-691 (od r. 1511-1520).
G O T Y C K A RZ EŹB A Z E S K R Z Y N N A 21
(św. P rokopa i św. U rszuli)39. R zeźba przetrw ała pożary kościoła w 1567 i 1708 ro k u 40. Renowacje, dokonyw ane w okresie od XVI do X X wieku, d o starczają d o datkow ych dow odów n a specjalne zainteresow anie rzeźbą.
M ożna więc przypuszczać, że Skrzynecka rzeźba, p o dobnie ja k wiele innych rzeźb Pięknej M adonny w E uropie, stanow iła przedm iot szczególnego k u ltu reli gijnego dla dzisiejszego Skrzynna i jego okolicy* .
Przedstaw ione studium jest pierw szą p ró b ą ukazania problem ów zw iązanych z rzeźbą, dotychczas nie podejm ow anych. Podjęty szkic m onografii na podstaw ie ogólnych ustaleń form alnych, historycznych i kościelnych m oże stanow ić im puls do dalszych zainteresow ań tym cennym dziełem sztuki, pięknego okresu rzeźby i m alarstw a w Polsce.
* D łu g o s z , jw. t. 2 s. 465.
4(1 Inwentarz nieruchomości i kościoła Skrzynna sporządzony w okresie od 1866 do 1869 r. przez
burmistrza miasta Skrzynna i ławników. Archiwum Miejskie w Radom iu nr Apx 4254. Kodeks Mało polski. W: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3. W arszawa 1888
s. 227, 228.
41 Na ten fakt wskazują tradycje utrw alone w społeczeństwie, potwierdzają to przeprowadzone wywiady: Alodia K arwat, nauczycielka — emerytka, zam. Skrzynno, PI 1000-lecia 9, Szubińskie — dwie siostry (lat ok. 90), rolniczki, zam. w Skrzynnie, W olański (lat ok. 90), rolnik, członek dawnego dozoru kościelnego, zam. w Skrzynnie.
