Handel wewnątrzgałęziowy krajów CEFTA z państwami Unii Europejskiej - podstawowe tendencje w latach 1992-2002

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 695. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Edward Molendowski Katedra Mi´dzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA z paƒstwami Unii Europejskiej – podstawowe tendencje w latach 1992–2002 1. Uwagi wst´pne We wspó∏czesnej mi´dzynarodowej wymianie handlowej coraz wi´kszà rol´ odgrywa tzw. handel wewnàtrzga∏´ziowy (intra-industry trade lub two-way trade), czyli jednoczesny eksport i import przez dany kraj lub grup´ krajów produktów nale˝àcych do tej samej ga∏´zi, tzn. dóbr b´dàcych bliskimi substytutami w produkcji lub konsumpcji (lub w obu tych sferach ∏àcznie)1. Za g∏ówne przyczyny jego rozwoju uwa˝a si´ post´pujàce procesy ró˝nicowania si´ dóbr finalnych i dywersyfikacji popytu, podobieƒstwo gustów konsumentów, podobieƒstwo cen czynników produkcji, brak przeszkód w handlu mi´dzynarodowym, geograficzne rozprzestrzenianie si´ produktów i procesów technologicznych, du˝e rozmiary rynku wewn´trznego2. Wymiana oparta na specjalizacji wewnàtrzga∏´ziowej sta∏a si´, w wyniku post´pu technologicznego oraz przekszta∏ceƒ strukturalnych w sferze produkcji i konsumpcji, zasadniczym elementem handlu g∏ównie mi´dzy krajami 1 Zob. J. Misala, Wspó∏czesne teorie wymiany mi´dzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa 2001, s. 88–89. 2 Do najwa˝niejszych prac charakteryzujàcych ten handel zalicza si´ najcz´Êciej: J.A. Brander, Intra-industry Trade in Identical Commodities, „Journal of International Economics” 1981, vol. 11, s. 1–14; L. Gavelin, L. Lundberg, Determinants of Intra-Industry Trade: Testing Some Hypothesis on Swedish Trade Data [w:] Intra-Industry Trade: Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, Amsterdam 1983; H.P. Gray, Intra-Industry Trade: An „Untidy” Phenomenon, „Weltwirtschaflliches Archiv” 1988, vol. 124, s. 224–225; H.G. Grubel, The Theory of Intra-Industry Trade [w:] Studies in International Economics, red. I.A. Mc Dougall, R.H. Snape, Elsevier, Amsterdam 1970..

(2) 42. Edward Molendowski. uprzemys∏owionymi. Znaczenie tych strumieni handlu w stosunku do wszystkich pozosta∏ych zdecydowanie wzros∏o w ostatnim trzydziestoleciu, prowadzàc do powa˝nych zmian w uk∏adzie korzyÊci komparatywnych i konkurencyjnych. Szczególne miejsce handlu wewnàtrzga∏´ziowego w wymianie towarowej paƒstw uprzemys∏owionych zosta∏o zauwa˝one ju˝ w latach 60. przez badaczy integracji europejskiej – P.J. Verdoorna i B. Balass´. Wzrost handlu i specjalizacji wewnàtrzga∏´ziowej wiàzali oni z liberalizacjà wymiany i efektami integracji gospodarczej. Verdoorn3 – w analizie skutków Unii Beneluksu i Balassa4 – w ocenie zmian w handlu wewn´trznym EWG zwracajà uwag´ na proces nak∏adania si´ wektorów eksportowych i importowych poszczególnych paƒstw cz∏onkowskich, a wić na wzrost specjalizacji w ramach ró˝nych grup towarowych, a nie pomi´dzy nimi5. Zdaniem Balassy, efekty kreacji nowych strumieni handlu na obszarze EWG w wyniku 50-procentowej redukcji ce∏ do 1963 r. przybra∏y postaç specjalizacji wewnàtrzga∏´ziowej. To pozwoli∏o na sformu∏owanie tezy, ˝e liberalizacja handlu doprowadzi∏a raczej do wzrostu handlu wewnàtrzga∏´ziowego ni˝ mi´dzyga∏´ziowego, a stopieƒ specjalizacji wewnàtrzga∏´ziowej by∏ pozytywnie skorelowany z poziomem rozwoju gospodarczego kraju6. Zjawisko handlu wewnàtrzga∏´ziowego, odkryte przypadkowo przy szacowaniu efektów integracji, sta∏o si´ podstawà licznych analiz teoretycznych i empirycznych, prowadzàcych do powstania odr´bnej teorii handlu, uwa˝anej za alternatyw´ lub uzupe∏nienie teorii standardowych, zw∏aszcza teorii Heckschera-Ohlina i jej wersji neoczynnikowych7. Przedmiotem d∏ugiej dyskusji w ekonomii by∏ problem istnienia handlu wewnàtrzga∏´ziowego jako realnego zjawiska. Pierwsze prace w tym zakresie, (H.G. Grubel8, H. Grubel i P.J. Lloyd9, A. Aquino10) zmierza∏y do empirycznego potwierdzenia wysokiego udzia∏u strumieni wewnàtrzga∏´ziowych w mi´dzynarodowym handlu, szczególnie w obrotach paƒstw wysoko rozwini´tych. Aktualny dorobek ekonomii w zakresie handlu wewnàtrzga∏´ziowego pozwala na sformu∏owanie tezy, ˝e obroty dobrami zró˝nicowanymi, nale˝àcymi do tych samych grup towarowych, stanowià realnà cech´ handlu mi´dzy paƒstwami uprzemys∏owionymi. Przedmiotem badaƒ jest natomiast zakres tego handlu, ró˝nica je3 P.J. Verdoorn, The Intra-Block Trade of Benelux [w:] Economic Consequences of the Size of Nation, red. E.A. Robinson, London 1960. 4 B. Balassa, Tariff Reductions and Trade in Manufactures among the Industrial Countries, „American Economic Review” 1966, June, vol. 106, s. 466–473. 5 Por. A. Zieliƒska-G∏´bocka, Handel krajów uprzemys∏owionych w Êwietle teorii handlu mi´dzynarodowego, Gdaƒsk 1996, s. 34. 6 Por. B. Balassa, op. cit., s. 466–473; A. Zieliƒska-G∏´bocka, op. cit., s. 34. 7 A. Zieliƒska-G∏´bocka, op. cit., s. 34–35. 8 H.G. Grubel, op. cit. 9 H. Grubel, P.J. LIoyd, Intra-Industry Trade. The Theory and Measurement of International Trade in Differentiated Products, London 1975. 10 A. Aquino, Intra-Industry Trade and Intern-Industry Specialization as Concurrent Sources of International Trade in Manufactures, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1978, vol. 114..

(3) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 43. go intensywnoÊci mi´dzy ró˝nymi krajami i ró˝nymi ga∏´ziami, g∏ówne determinanty obrotów wewnàtrzga∏´ziowych czy te˝ problemy metodologiczne, jak np. mierzenie strumieni obrotów i stopnia zró˝nicowania dóbr11. Przyjmuje sie, ˝e handel wewnàtrzga∏´ziowy ma miejsce wtedy, gdy kraj jednoczeÊnie eksportuje i importuje produkty nale˝àce do tej samej ga∏´zi, tzn. dobra b´dàce bliskimi substytutami w produkcji lub konsumpcji, lub obu ∏àcznie. Handel dobrami b´dàcymi substytutami w produkcji, a niekoniecznie w konsumpcji, mo˝e wiàzaç si´ z obecnoÊcià korzyÊci skali w wàskich zakresach linii produkcyjnych. Kraj ze wzgl´du na korzyÊci skali nie jest w stanie wytwarzaç wszystkich mo˝liwych wariantów dobra, musi podjàç specjalizacj´ (produkcj´ i eksport) w zakresie wybranych odmian (np. na bazie struktury krajowego reprezentatywnego popytu) i sprowadzaç pozosta∏e warianty z zagranicy. Pojawia si´ wić handel wewnàtrzga∏´ziowy mi´dzy danym krajem a resztà Êwiata (jednym partnerem lub grupà paƒstw). W wypadku dóbr b´dàcych bliskimi substytutami w konsumpcji, tj. charakteryzujàcych si´ tym samym lub podobnym koƒcowym przeznaczeniem, handel wewnàtrzga∏´ziowy obejmuje wymian´ zró˝nicowanych dóbr, odpowiadajàcych zró˝nicowanym gustom konsumentów. Stopieƒ zró˝nicowania preferencji nabywców wobec wytwarzanych w kraju wariantów dobra mo˝e si´ ró˝nie kszta∏towaç w poszczególnych ga∏´ziach, co prowadzi do mi´dzyga∏´ziowego zró˝nicowania rozmiarów handlu wewnàtrzga∏´ziowego. W handlu wewnàtrzga∏´ziowym nast´puje po∏àczenie korzyÊci skali ze zró˝nicowaniem produktu, przy czym korzyÊci skali odnoszà si´ bardziej do d∏ugoÊci serii produkcyjnych ni˝ wielkoÊci zak∏adu. Wymiana wewnàtrzga∏´ziowa jest przejawem zró˝nicowania produktów, a rosnàce zró˝nicowanie wymaga specjalizacji, co prowadzi do wzrostu znaczenia korzyÊci skali. Pojawia si´ w efekcie nowa sytuacja, niedajàca si´ opisaç w ramach klasycznej teorii handlu. KorzyÊci skali przestajà towarzyszyç procesowi standaryzacji dobra i rozwojowi produkcji masowej, a stajà si´ warunkiem ró˝nicowania produktów i wymiany bliskich substytutów12. KorzyÊci skali i zró˝nicowanie produktu stanowià podstaw´ handlu wewnàtrzga∏´ziowego. Ich istnienie nale˝y traktowaç jako warunek konieczny i wst´pny do pojawienia si´ strumieni obrotów, których intensywnoÊç i struktura b´dà zale˝a∏y od wielu ró˝norodnych czynników zwiàzanych z atrybutami narodowymi i cechami charakterystycznymi produktów. Bez korzyÊci skali i bez zró˝nicowania dóbr, b´dàcych skutkiem post´pu technologicznego oraz zmian w strukturach gospodarczych, nie mo˝e ukszta∏towaç si´ specjalizacja wewnàtrzga∏´ziowa i nie pojawi si´ handel wewnàtrzga∏´ziowy jako zjawisko trwa∏e oraz w miar´ stabilne w d∏u˝szych okresach13. Cechà handlu wewnàtrzga∏´ziowego odró˝niajàcà go od pozosta∏ych strumieni wymiany (klasycznych i zwiàzanych z lukà technologicznà lub cyklem Zob. A. Zieliƒska-G∏´bocka, op. cit., s. 35. Ibidem, s. 35–36. 13 Por. H. Grubel, P.J. LIoyd, op. cit.; H.P. Gray, op. cit., s. 211–229. 11. 12.

(4) Edward Molendowski. 44. ˝ycia) jest fakt, ˝e stanowi on relatywnie stabilny w czasie element handlu mi´dzynarodowego. Strumienie tego handlu wyst´pujà stale, nie ma mechanizmów prowadzàcych do ich eliminacji, jak np. w wypadku strumieni klasycznych, które znikajà w momencie upodobnienia si´ relacji zasobów czynników produkcji mi´dzy krajami, czy w wypadku strumieni wywo∏anych lukà technologicznà, które istniejà tylko do momentu wyrównania si´ opóênienia imitacyjnego. Trwa∏oÊç wymiany wewnàtrzga∏´ziowej jako elementu stosunków handlowych nie oznacza stabilnoÊci jej struktury, która podlega wi´kszym lub mniejszym zmianom w zale˝noÊci od ewolucji popytu (gustów) oraz korzyÊci skali w produkcji i dystrybucji14. StabilnoÊç wyst´powania handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest szczególnie du˝a w obrotach paƒstw uprzemys∏owionych, charakteryzujàcych si´ podobnym poziomem rozwoju spo∏eczno-ekonomicznego i podobnà strukturà popytu. Wraz z liberalizacjà i otwarciem gospodarek krajów regionu Europy Ârodkowo-Wschodniej w latach 90. XX w. odnotowano w tym regionie nie tylko szybki rozwój wymiany handlowej, ale równie˝ istotny wzrost znaczenia handlu wewnàtrzga∏´ziowego.. 2. Miary handlu wewnàtrzga∏´ziowego Z pomiarami udzia∏u handlu wewnàtrzga∏´ziowego w obrotach handlowych wià˝e si´ wiele ró˝norodnych problemów. WartoÊç pomiaru zale˝y od przyj´tego poziomu statystycznej agregacji danych i sposobu przyporzàdkowania ró˝nych produktów poszczególnym kategoriom handlowym, a tak˝e od obecnoÊci nierównowagi handlowej, która mo˝e doprowadziç do obcià˝enia pomiaru15. W literaturze przedmiotu mo˝na znaleêç wiele ró˝nych miar udzia∏u handlu wewnàtrzga∏´ziowego16, np. H. Grubela i P.J. Lloyda17, K. Goossensa i M. Vanden Eede’a18, A. Aquino19. Zdecydowanie najwi´kszà popularnoÊcià wÊród nich cieszy si´ indeks Grubela-Lloyda (G-L) opracowany w latach 70. XX w.20 Por. A. Zieliƒska-G∏´bocka, op. cit., s. 36. Szerzej na ten temat zob. A. CieÊlik, Handel wewnàtrzga∏´ziowy Polski z Unià Europejskà. Stan obecny i perspektywy rozwoju [w:] Od liberalizacji do integracji Polski z Unià Europejskà. Mechanizmy i skutki gospodarcze, red. J.J. Micha∏ek, W. Siwiƒski, M. Socha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. 16 Szczegó∏owy i kompleksowy przeglàd metod pomiaru poziomu wymiany wewnàtrzga∏´ziowej zawierajà nast´pujàce prace: D. Greenway, Ch. Milner, The Economics of Intra-Industry Trade, New York 1986; Intra-Industry Trade Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, North-Holland 1983. 17 H. Grubel, P.J. LIoyd, op. cit. 18 H. Glejser, K. Gossans, M. Vanden Eede, Inter-Industry versus Intra-Industry Specialization in Exports (1959–1970–1973), „Journal of International Economics” 1982, nr 3. 19 A. Aquino, The Measurement of Intra-Industry Trade when Overall Trade is Imbalanced, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1981, nr 4. 20 Por. A. CieÊlik, Handel..., s. 63. 14 15.

(5) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 45. Grubel i Lloyd21 definiujà wielkoÊç handlu wewnàtrzga∏´ziowego z krajem j-tym dla i-tej ga∏´zi jako wartoÊç eksportu, która pokrywa si´ z importem w jej obr´bie: hw. VTij = (Xij + Mij) – | Xij + Mij |,. (1). gdzie: Xij oraz Mij to odpowiednio wartoÊci eksportu i importu dla i-tej ga∏´zi w handlu z krajem j-tym. WielkoÊç handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest zatem równa ca∏kowitej wielkoÊci handlu w obr´bie ga∏´zi (Xij + Mij) pomniejszonej o eksport bàdê import netto | Xij + Mij |. WielkoÊç ta wyra˝ana jest w kategoriach absolutnych. Z kolei indeks handlu wewnàtrzga∏´ziowego wykorzystany przez Grubela i Lloyda do pomiaru intensywnoÊci zjawiska wyra˝a stosunek wielkoÊci wymiany wewnàtrzga∏´ziowej (1) do ca∏oÊci handlu majàcego miejsce w obr´bie i-tej ga∏´zi z krajem j-tym, czyli: IITij =. (Xij + Mij) – | Xij – Mij | (Xij + Mij). =. | Xij – Mij | (Xij + Mij). .. (2). Powy˝szy indeks jest miarà wzgl´dnà i przyjmuje wartoÊci z przedzia∏u [0, 1]. Je˝eli IIT ij = l, wówczas przyjmuje si´, ˝e ca∏y handel ma charakter wewnàtrzga∏´ziowy, tzn. Xij = Mij. Je˝eli natomiast IITij = 0, to eksport i import nie nak∏adajà si´ wzajemnie w obr´bie i-tej ga∏´zi, co oznacza, ˝e handel wewnàtrzga∏´ziowy w ogóle nie wyst´puje, tzn. albo Xij = 0, albo Mij = 0. Natomiast zagregowany bilateralny indeks IITij dla handlu wewnàtrzga∏´ziowego wszystkimi produktami z krajem i-tym mo˝na otrzymaç jako Êrednià wa˝onà po wszystkich indeksach IITij, przy czym wagami sà udzia∏y poszczególnych ga∏´zi w ca∏kowitych bilateralnych obrotach handlowych. Innymi s∏owy, IITj =∑{IITij × [(Xij + Mij) / ∑(Xij + Mij)]}, gdzie: (Xij + Mij) / ∑(Xij + Mij) reprezentuje wag´ przy∏o˝onà do ga∏´zi i-tej. Podstawienie za IITij indeksu (2) pozwala ju˝ bezpoÊrednio otrzymaç nast´pujàce wyra˝enie: ∑(Xij + Mij) – ∑| Xij – Mij | IITj =. i. i. ∑(Xij + Mij). .. (3). i. Indeks zagregowany, b´dàc Êrednià wa˝onà wartoÊci indeksów obliczonych dla poszczególnych ga∏´zi, przyjmuje wartoÊci z tego samego przedzia∏u co indeks obliczony dla pojedynczej ga∏´zi.. 21. H. Grubel, P.J. LIoyd, op. cit, s. 35 i nast..

(6) Edward Molendowski. 46. Udzia∏ handlu wewnàtrzga∏´ziowego mo˝e byç mierzony nie tylko dla konkretnego partnera handlowego na zasadzie bilateralnej, ale równie˝ na zasadzie multilateralnej w odniesieniu do zagranicy jako ca∏oÊci lub te˝ pewnej wybranej grupy krajów, na przyk∏ad stanowiàcej preferencyjne ugrupowanie handlowe. W takim przypadku multilateralny indeks udzia∏u handlu wewnàtrzga∏´ziowego w ca∏oÊci obrotów handlowych z ugrupowaniem handlowym mo˝na zapisaç nast´pujàco: ∑(∑Xij + ∑Mij) – ∑ | ∑Xij – ∑Mij | IIT =. i. j. j. i. j. ∑(∑Xij + ∑Mij) i. j. j. .. (4). j. Indeks (4) wyglàda podobnie jak indeks (3), z tà ró˝nicà, ˝e zamiast wartoÊci eksportu i importu w obr´bie i-tej ga∏´zi dla pojedynczego partnera handlowego u˝ywane sà sumy eksportu i importu dla ca∏ego ugrupowania handlowego. Mierzenie handlu wewnàtrzga∏´ziowego na zasadzie multilateralnej sprawia, ˝e obliczone wartoÊci indeksu (4) sà z regu∏y wi´ksze ni˝ wartoÊci uzyskane przy u˝yciu indeksu bilateralnego (3), chocia˝ w dalszym ciàgu przyjmujà one wartoÊci z przedzia∏u [0, l]. Wynika to z faktu, ˝e indeks multilateralny posiada cech´ równowa˝enia ca∏kowitego eksportu majàcego miejsce w obr´bie i-tej ga∏´zi przez ca∏kowity import tej ga∏´zi, co z kolei sprawia, ˝e uzyskiwane wartoÊci sà wy˝sze ni˝ w przypadku indeksów bilateralnych22. Ju˝ Grubel i Lloyd23 zauwa˝yli, ˝e zaproponowane przez nich miary udzia∏u handlu wewnàtrzga∏´ziowego w obrotach handlowych zale˝à od rozmiarów nierównowagi handlowej. Im wi´ksza nierównowaga, tym mniejszy jest handel netto, a tym samym mniejszy obliczony udzia∏ handlu wewnàtrzga∏´ziowego. W literaturze przedmiotu od lat toczy si´ spór o to, czy pomiar handlu wewnàtrzga∏´ziowego powinien uwzgl´dniaç obecnoÊç nierównowagi handlowej, czy te˝ nie. Przyk∏adowo, Aquino24 zaproponowa∏, by dostosowywaç wartoÊci Xij oraz Mij za pomocà czynnika reprezentujàcego wielkoÊç ca∏kowitej nierównowagi handlowej25. Prace badawcze z póêniejszych lat sugerujà jednak, ˝e prosta korekta jest nie tylko niemo˝liwa, ale nie ma nawet teoretycznego uzasadnienia, prowadzi bowiem do zwi´kszenia obcià˝eƒ pomiaru, zamiast do ich eliminacji26. Wobec braku jasnych kryteriów wyboru procedury korekcyjnej, w dalszych cz´Êciach niniejszej pracy wykorzystane zostanà nieskorygowane indeksy Grubela-Lloyda. Zob. A. CieÊlik, Handel..., s. 64. H. Grubel, P.J. LIoyd, op. cit. 24 A. Aquino, op. cit. 25 Opis tej koncepcji jest zawarty w literaturze polskiej m.in. w opracowaniu: J. Misala, Wymiana wewnàtrzga∏´ziowa w polskim handlu zagranicznym, „Ekonomista” 1985, nr 3, s. 397–398. 26 Dok∏adniejsze omówienie tej krytyki mo˝na znaleêç m.in. w pracy: A. CieÊlik, Nowa teoria handlu zagranicznego w Êwietle badaƒ empirycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 22 23.

(7) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 47. 3. Pierwsze analizy handlu wewnàtrzga∏´ziowego w odniesieniu do krajów Europy Ârodkowowschodniej Jak wy˝ej wspomniano, zjawisko handlu wewnàtrzga∏´ziowego zosta∏o zauwa˝one ju˝ w latach 60. przez Verdoorna i Balass´. Przedmiotem ich zainteresowania by∏y procesy integracji w ramach Unii Beneluksu i krajów EWG, a wić krajów wysoko rozwini´tych. W latach 70. i 80. przeprowadzono wiele analiz handlu wewnàtrzga∏´ziowego, zw∏aszcza w krajach wysoko rozwini´tych gospodarczo27. Pierwsze analizy handlu wewnàtrzga∏´ziowego niektórych krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej przeprowadzono w latach 80. Mia∏y one jednak charakter wyrywkowy, gdy˝ ich przedmiotem by∏ poziom wymiany wewnàtrzga∏´ziowej w handlu z krajami wysoko rozwini´tymi i dotyczy∏y tylko pojedynczych krajów lub wybranych ga∏´zi przemys∏u. Zalicza si´ do nich m.in. analiz´ Weissa i Woltera, dotyczàcà handlu RFN z ówczesnymi krajami RWPG w latach 1962–197528. Analiz´ intensywnoÊci wymiany wewnàtrzga∏´ziowej w handlu Polski, W´gier i ZSRR z RFN, Francjà i Austrià podj´li równie˝ eksperci EKG ONZ29. Udowodnili oni, ˝e intensywnoÊç wymiany wewnàtrzga∏´ziowej w handlu analizowanych krajów pozostawa∏a w niezgodnoÊci z poziomem rozwoju ekonomicznego partnerów. Wyniki te potwierdzi∏ równie˝ E. Lundberg, który stwierdzi∏, ˝e intensywnoÊç handlu wewnàtrzga∏´ziowego w obrotach Szwecji z krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej by∏a dwukrotnie ni˝sza ni˝ w obrotach tego kraju z EWG i EFTA30. Autor t∏umaczy∏ ten fakt wi´kszym podobieƒstwem struktur produkcji Szwecji i jej partnerów z krajów EWG i EFTA oraz wi´kszà wzajemnà otwartoÊcià rynków, zwiàzanà z brakiem takich ograniczeƒ taryfowych i pozataryfowych, jakie wyst´pujà w obrotach mi´dzy Szwecjà a krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej. Analiz´ poziomu wymiany wewnàtrzga∏´ziowej Polski w latach 1970, 1975, 1980 na podstawie formu∏y Grubela i Lloyda oraz Aquino przeprowadzi∏. 27 Do najwa˝niejszych z tych prac zalicza sie m.in.: A. Aquino, op. cit.; H.G. Grubel, op. cit.; D. Greenway, Intra-Industry and Inter-Industry Trade in Switzerland, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1983, vol. 119, s. 109–121; H. Glejser, Intra-Industry and Inter-Industry Trade Specialization: Trend and Cycle in the EEC [w:] Intra-Industry Trade Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, North-Holland, Amsterdam 1983; H.G. Grubel, P.J. Lloyd, op. cit.; P. Krugman, New Theories of Trade among Industrial Countries, „American Economic Review” 1983, vol. 73, nr 2. 28 Wynika z niej wysoki poziom komplementarnoÊci struktur przemys∏owych tych krajów w przemyÊle maszynowym, rafineryjnym, tworzyw sztucznych, drzewnym oraz lekkim (Por. F.D. Weiss, F. Wolter, Die Staatshandelsländer als Angebieter auf den Westdeutschenindustriewarenmärkten, „Die Weltwirtschaft” 1983, nr 1). 29 Por. „Economic Bulletin for Europe” 1977, vol. 29, nr 1. 30 Por. E. Lundberg, Intra-Industry Trade: The Case of Sweden, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1982, vol. 118, nr 2..

(8) 48. Edward Molendowski. J. Misala31. Wskazywa∏ on na Êredni poziom wymiany wewnàtrzga∏´ziowej Polski w obrotach z krajami wysoko uprzemys∏owionymi. Poziom ten by∏ ni˝szy ni˝ w obrotach z krajami cz∏onkowskimi RWPG, ale wy˝szy ni˝ w obrotach z krajami rozwijajàcymi si´. IntensywnoÊç wymiany wewnàtrzga∏´ziowej w handlu mi´dzy wybranymi krajami RWPG (Polskà, Bu∏garià, Czechos∏owacjà, NRD, W´grami, Rumunià i ZSRR) a EWG w wybranych bran˝ach przemys∏u elektromaszynowego i Êrodków transportu by∏a przedmiotem analizy, którà przeprowadzi∏ J. Pluciƒski32. Zwróci∏ on uwag´ na stosunkowo niski poziom tego typu wymiany we wzajemnych obrotach handlowych obu badanych grup krajów, co mo˝na t∏umaczyç g∏ównie zró˝nicowaniem struktur produkcji oraz niskim poziomem kooperacji przemys∏owej. Badania poziomu intensywnoÊci i tendencji zmian struktury wymiany wewnàtrzga∏´ziowej Polski, Czechos∏owacji i W´gier, z ich g∏ównymi partnerami z krajów wysoko rozwini´tych gospodarczo (EWG, EFTA, USA, Japonia), z partnerami z krajów RWPG, a tak˝e z wybranymi krajami rozwijajàcymi si´ w latach 1970, 1975, 1980, 1985 i 1990 przeprowadzi∏a te˝ Z. Wysokiƒska33. Ze wzgl´du na trudnoÊci w uzyskaniu porównywalnych danych w odniesieniu do tych trzech krajów i dla wszystkich kierunków wymiany handlowej, analiz´ t´ autorka przeprowadzi∏a przy stosunkowo wysokim poziomie agregacji danych (tzn. na poziomie sekcji SITC). Za najbardziej kompleksowe z dotychczas przeprowadzonych badaƒ zjawiska wymiany wewnàtrzga∏´ziowej dla krajów Grupy Wyszehradzkiej nale˝y uznaç prace E. Pluciƒskiego34 i J. Misali35. Zosta∏y one jednak przeprowadzone w po∏owie lat 90., z natury wić dotyczy∏y tylko pierwszego okresu transformacji tych krajów i otwarcia ich gospodarek.. 31 Por. J. Misala, Wymiana wewnàtrzga∏´ziowa w polskim handlu zagranicznym, „Ekonomista” 1985, nr 3; oraz: Intra-Industrieller Außenhandel, Beobachtungen im Falle Polens [w:] Jahrbuch der Wirtschaft Osteuropas, Bd. 12, 1987, s. 161–189. 32 E. Pluciƒski, Wnutrieotrasljewaja torgowlja EES–SEW w swietle naucznotechniczeskogo progressa w 80-tyje gody, Moskwa 1989. 33 Z. Wysokiƒska, Dynamiczne wspó∏zale˝noÊci wymiany handlowej krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej w Êwietle teorii integracji i wymiany mi´dzynarodowej, ¸ódê 1995, s. 125–130. 34 Por. E. Pluciƒski, IntensywnoÊç handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z Unià Europejskà i w ramach CEFTA, Instytut Gospodarki Âwiatowej, SGH, „Prace i Materia∏y”, nr 150, Warszawa 1996; E. Pluciƒski, Handel zagraniczny krajów Grupy Wyszehradzkiej podczas procesów transformacji systemowej, WSHiFM, Warszawa 1998. 35 Por. J. Misala, E.M. Pluciƒski, Handel wewnàtrzga∏´ziowy mi´dzy Polskà a Unià Europejskà. Teoria i praktyka, Elipsa, Warszawa 2000..

(9) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 49. 4. Rozwój handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z paƒstwami UE w latach 1992–2002 Wraz z liberalizacjà i otwarciem gospodarek krajów regionu Europy Ârodkowowschodniej, jakie mia∏o miejsce w latach 90., odnotowano w tym regionie szybki rozwój wymiany handlowej. Uzasadnione wydaje si´ postawienie pytania, czy wzrostowi obrotów handlowych i poziomu PKB w krajach EÂW towarzyszy zjawisko rosnàcego znaczenia handlu wewnàtrzga∏´ziowego, tak jak to mia∏o miejsce w krajach rozwini´tych w miar´ ich rozwoju gospodarczego. Opracowanie to jest próbà odpowiedzi na tak sformu∏owane pytanie. W niniejszym badaniu udzia∏y handlu wewnàtrzga∏´ziowego mierzone sà za pomocà nieskorygowanych wzgl´dem nierównowagi handlowej multilateralnych indeksów Grubela-Lloyda. Wykorzystany zosta∏ omówiony wczeÊniej indeks multilateralny (4), przy czym ich wartoÊci pomno˝ono przez 100 (dla zapewnienia lepszej przejrzystoÊci wyników). Indeksy te obliczono dla 12 692 produktów sklasyfikowanych na poziomie 8-cyfrowej klasyfikacji CN nale˝àcych do XXI sekcji. Przy takim stopniu dezagregacji grup towarowych mo˝liwe jest jak najpe∏niejsze porównanie tych samych produktów i okreÊlenie rzeczywistego pokrywania si´ wartoÊci eksportu i importu, czyli poziomu intensywnoÊci handlu wewnàtrzga∏´ziowego36. Okres obj´ty analizà to lata 1992–2002. Przyjćie takiego okresu do analizy wynika g∏ównie z tego, ˝e w marcu 1992 r. wesz∏y w ˝ycie postanowienia dotyczàce liberalizacji wymiany handlowej, wynikajàce z tzw. uk∏adów europejskich, zawartych w 1991 r. przez Polsk´ i W´gry (w nast´pnych latach podobne uk∏ady zawar∏y pozosta∏e z 10 krajów EÂW, transformujàce swoje gospodarki)37. Uk∏ady te u∏atwi∏y rozwój wspó∏pracy gospodarczej pomi´dzy krajami CEFTA z ich najwi´kszymi partnerami, jakimi sta∏y si´ paƒstwa Wspólnoty Europejskiej. Wraz ze znacznym przyspieszeniem dynamiki, wa˝nym skutkiem funkcjonowania tych uk∏adów by∏y istotne zmiany w strukturze towarowej wzajemnych powiàzaƒ handlowych ich sygnatariuszy. Celem niniejszej analizy jest wykazanie, jak zmienia∏ si´ poziom i intensywnoÊç wymiany wewnàtrzga∏´ziowej po wejÊciu w ˝ycie tych uk∏adów. 36 W literaturze przedmiotu wskazuje si´ jednoznacznie, ˝e handel mi´dzyga∏´ziowy powinien byç analizowany na poziomie produktu. Wed∏ug J. Micha∏ka najlepszym gwarantem uniknićia empirycznych problemów zwiàzanych z agregacjà sektorowà sà dostatecznie szczegó∏owe dane; autor ten proponuje wykorzystanie danych na poziomie 8-cyfrowym kodów CN (zob. J. Micha∏ek, K. Âledziewska-Ko∏odziejska, Analiza i perspektywy handlu mi´dzyga∏´ziowego i wewnàtrzga∏´ziowego oraz zmiany strukturalne handlu Polski z Unià Europejskà [w:] KorzyÊci i koszty cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej, IKC HZ, Warszawa 2000, s. 168–173; E. Pluciƒski, Handel zagraniczny..., s. 24. 37 Szerzej na ten temat zob. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, Unia Europejska. Przygotowania Polski do cz∏onkostwa, IKC HZ, Warszawa 2001, s. 305–309; E. Molendowski, Paƒstwa Europy Ârodkowo-Wschodniej wobec wyzwaƒ rozwojowych [w:] Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski i in., Difin, Warszawa 2003, s. 220–224..

(10) Edward Molendowski. 50. WartoÊci multilateralnych indeksów handlu wewnàtrzga∏´ziowego obliczone dla handlu globalnego poszczególnych krajów CEFTA w latach 1992–2002 na podstawie dost´pnych statystyk EUROSTAT-u zestawiono w tabeli 1 oraz przedstawiono na rys. 1. Analizujàc wyliczone wartoÊci indeksów handlu wewnàtrzga∏´ziowego mo˝na wyraênie zauwa˝yç, ˝e w badanym okresie dla wszystkich krajów CEFTA wartoÊci tych indeksów w handlu z krajami UE istotnie wzros∏y. Najwi´ksza dynamika wzrostu mia∏a miejsce w przypadku Rumunii (gdzie udzia∏ handlu wewnàtrzga∏´ziowego niemal si´ podwoi∏) oraz w przypadku Polski (wzrost o ponad 3/4). Dla wi´kszoÊci pozosta∏ych krajów (W´gier, S∏owacji, S∏owenii i Czech) wskaêniki te wzros∏y o ok. po∏ow´. Najwolniej wskaênik ten wzrasta∏ w przypadku Bu∏garii (o ok. 29%).. 50. I I T (%). 40 30 20 10 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Czechy Polska. S∏owacja. W´gry Rumunia. S∏owenia Bu∏garia. Rys. 1. Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA z UE èród∏o: obliczenia w∏asne na podstawie: Comext: Intra and Extra EU-trade Data, Eurostat, Luxembourg 2004.. Mo˝na wić jednoznacznie stwierdziç, ˝e dziesićiolecie 1992–2002 by∏o okresem istotnego przyspieszenia dynamiki udzia∏u handlu wewnàtrzga∏´ziowego wszystkich krajów CEFTA z paƒstwami UE. Pomimo dynamicznego wzrostu w latach 90., poziom wartoÊci indeksów handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest jednak w zdecydowanej wi´kszoÊci krajów nadal bardzo niski (widaç to wyraênie na rys. 1). Tylko w wypadku Czech wymiana wewnàtrzga∏´ziowa zbli˝a si´ do po∏owy (w 2002 r. – 44,6%) ich obrotów z krajami UE. Dla W´gier wskaênik ten zbli˝a si´ do 40%. JeÊli chodzi o S∏oweni´ i Polsk´, przekroczy∏ on nieznacznie poziom 30%. Dla S∏owacji.

(11) a. 29,5 26,5 25,8 17,3 17,8 11,7 14,1. 1993 31,7 25,6 26,5 17,4 17,9 12,9 15,5. 1994 34,5 30,0 30,0 19,3 21,8 12,9 12,6. 1995 38,0 32,3 30,1 20,8 22,1 13,5 14,6. 1996. w latach 1992–1994 dla UE = 12, od 1995 r. dla UE = 15;. – 25,4 21,4 16,8 – 10,0 12,4. Czechy W´gry S∏owenia Polska S∏owacja Rumunia Bu∏garia. èród∏o: jak do rys. 1.. a. 1992. Kraj. b. 42,2 33,7 31,6 23,4 23,3 14,2 14,6. 1998 42,9 34,5 31,1 26,8 24,5 16,2 16,1. 1999. 1992 = 100; c 1993 = 100. 41,5 32,0 30,2 21,9 22,9 14,2 14,8. 1997 43,6 36,5 31,1 28,1 24,7 18,3 16,4. 2000 44,6 34,7 32,0 28,8 26,0 19,6 18,2. 2001 44,6 34,6 32,0 30,1 26,5 18,4 16,0. 2002. Âredni udzia∏ 39,3 31,4 29,3 22,8 20,7 14,7 15,0. Zmiana (w %)b 151,3c 136,2b 149,7b 178,9b 148,6c 183,9b 128,9b. Tabela 1. WartoÊci indeksów Grubela-Lloyda dla handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z UE w latach 1992–2002 (dla 8-cyfrowych kodów CN, w %). S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 51.

(12) 52. Edward Molendowski. wynosi∏ ok. 26%, a dla Bu∏garii i Rumunii – nieca∏e 20% (odpowiednio 16,0% i 18,4%). Warto jednak podkreÊliç, ˝e jeszcze w 1993 r. najwy˝szy wÊród analizowanych krajów poziom tego wskaênika wynosi∏ 29,5% (dla Czech), w wypadku W´gier i S∏owenii – nieco ponad 25%, a dla S∏owacji i Polski – ok. 18%. Najni˝sze wskaêniki zanotowano natomiast w przypadku Rumunii (11,7%) i Bu∏garii (14,1%). Istotne jest równie˝ to, ˝e te same kraje (Czechy, W´gry i S∏owenia) zarówno w latach 1992–1993, jak i 2000–2002 nale˝a∏y do grupy charakteryzujàcej si´ najwy˝szymi wskaênikami handlu wewnàtrzga∏´ziowego. Podobnie, do grupy krajów o najni˝szych wskaênikach nale˝a∏y w 1992 i w 2002 r. te same kraje, tzn. Rumunia i Bu∏garia. Jedynie Polska zmieni∏a swojà pozycj´ „wyprzedzajàc” S∏owacj´ (w 1993 r. wskaênik ten dla Polski wynosi∏ 17,3%, a dla S∏owacji – 17,8%, w 2002 r. natomiast – odpowiednio 30,1% i 26,5%). Wa˝nym elementem analizy handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest te˝ zbadanie rozk∏adu wartoÊci indeksów dla poszczególnych grup produktów. W tym celu obliczono te wartoÊci dla poszczególnych 21 sekcji CN. W tabelach 2 i 3 zestawiono te wyniki dla ca∏ej grupy omawianych krajów w 1992 i 2002 r. Analiza tych danych wskazuje na pewne prawid∏owoÊci. Najwa˝niejszà z nich wydaje si´ to, ˝e w odniesieniu do ca∏ej grupy omawianych krajów mo˝na wyodr´bniç sekcje charakteryzujàce si´ najwy˝szymi wskaênikami indeksów. W 1992 r. by∏y to nast´pujàce sekcje: – tworzywa sztuczne i kauczuk oraz wyroby z nich (sekcja VII) – w 7 krajach, – obuwie, nakrycia g∏owy itp. (sekcja XII) – w 7 krajach, – maszyny i urzàdzenia, sprz´t elektryczny i elektrotechniczny (sekcja XVI) – w 6 krajach, – dzie∏a sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki (sekcja XXI) – w 6 krajach. W okresie do 2002 r. sytuacja w tym zakresie uleg∏a istotnym zmianom. Do najwa˝niejszych tendencji charakterystycznych dla tego okresu nale˝y zaliczyç: – ogólny wzrost poziomu wskaêników IIT dla wszystkich omawianych krajów, – zwi´kszenie si´ liczby sekcji o najwy˝szych (pow. 40%) wartoÊciach wskaêników IIT; szczególnie wyraênie widaç to w odniesieniu do Republiki Czeskiej, W´gier i S∏owenii, – pewnego rodzaju zró˝nicowanie pomi´dzy poszczególnymi krajami pod wzgl´dem sekcji charakteryzujàcych si´ najwy˝szymi wskaênikami IIT. JeÊli w 1992 r. da∏o si´ wyraênie wyró˝niç kilka skupisk sekcji o najwy˝szych wskaênikach handlu wewnàtrzga∏´ziowego (por. rys. 2), to w 2002 r. liczba sekcji o najwy˝szych wartoÊciach tego wskaênika znacznie wzros∏a (por. rys. 3). Oznacza to, ˝e w 2002 r. dominujàcà pozycj´ utraci∏y sekcje: XII (obuwie, nakrycia g∏owy) oraz XXI (dzie∏a sztuki, przedmioty kolekcjonerskie), a na ich miejsce wysun´∏y si´ sekcje: XVII (sprz´t transportowy) oraz XX (wyroby ró˝ne). Przez ca∏y omawiany okres swojà dominujàcà pozycj´ utrzymywa∏y natomiast sekcje: VII (tworzywa sztuczne i kauczuk oraz wyroby z nich) oraz XVI (maszyny i urzàdzenia, sprz´t elektryczny i elektrotechniczny)..

(13) 1993 r.. èród∏o: jak do rys. 1.. a. Zwierz´ta ˝ywe, produkty pochodzenia zwierzćego Produkty pochodzenia roÊlinnego T∏uszcze i oleje Przetwory spo˝ywcze Produkty mineralne Produkty przemys∏u chemicznego Tworzywa sztuczne i kauczuk oraz wyroby z nich Skóry i wyroby z nich Drewno i wyroby z drewna Âcier drzewny, papier, tektura i wyroby Materia∏y i wyroby w∏ókiennicze Obuwie, nakrycia g∏owy itp. Wyroby z kamienia, ceramiczne, szk∏o Per∏y, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby Metale nieszlachetne i wyroby Maszyny i urzàdzenia, sprz´t elektryczny i elektrotechniczny Sprz´t transportowy Przyrzàdy i aparaty optyczne, fotogr., pomiar., kontrolne itp. Broƒ i amunicja Wyroby ró˝ne – meble, prefabrykaty budynków, zabawki itp. Dzie∏a sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki. I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX. XXI.. Razem. Sekcje CN. Lp.. 12,4. 1,4 3,9 3,4 8,4 5,3 6,3 24,4 20,8 2,8 7,5 17,4 32,6 10,3 8 9,9 16,6 4,2 15,7 0,1 22,5 23,3 29,5. 11,6 5,6 4,4 8,7 17,9 14,3 33,9 30,2 18,9 32,1 38,0 30,7 25,6 13,4 34,4 34,3 24,3 23,0 19,4 40,3 49,5 16,8. 4,8 4,8 3,1 7,3 3,8 6,8 27,9 40,0 8,0 12,2 16,0 26,8 18,4 13,1 19,0 22,5 17,9 18,2 14,7 28,0 50,5. Bu∏garia Czechya Polska. 10,0. 22,1 1,2 0,1 4,6 9,8 4,4 17,7 11,2 4,6 5,5 13,4 17,9 5,4 4,6 11,5 10,5 8,6 3,9 2,2 5,0 27,3 17,8. 3,9 2,3 6,1 4,3 33,5 11,0 24,0 25,6 12,7 13,8 14,5 29,5 19,1 5,0 15,6 17,4 25,9 9,0 19,4 30,3 19,1 21,4. 3,0 5,2 1,6 13,4 4,0 13,2 25,0 13,7 15,7 24,9 16,5 24,6 22,0 17,8 27,1 25,2 29,4 17,5 13,3 14,5 13,1. 25,4. 4,8 7,5 7,2 10,3 7,4 20,0 29,0 23,8 13,2 31,3 28,0 27,1 28,7 16,1 27,5 32,2 26,6 23,8 20,9 45,9 74,5. Rumunia S∏owacjaa S∏owenia W´gry. Tabela 2. WartoÊci indeksów Grubela-Lloyda dla handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z paƒstwami UE w 1992 r. (dla 8-cyfrowych kodów CN, w %). Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA... 53.

(14) Zwierz´ta ˝ywe, produkty pochodzenia zwierzćego Produkty pochodzenia roÊlinnego T∏uszcze i oleje Przetwory spo˝ywcze Produkty mineralne Produkty przemys∏u chemicznego Tworzywa sztuczne i kauczuk oraz wyroby z nich Skóry i wyroby z nich Drewno i wyroby z drewna Âcier drzewny, papier, tektura i wyroby Materia∏y i wyroby w∏ókiennicze Obuwie, nakrycia g∏owy itp. Wyroby z kamienia, ceramiczne, szk∏o Per∏y, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby Metale nieszlachetne i wyroby Maszyny i urzàdzenia, sprz´t elektryczny i elektrotechniczny Sprz´t transportowy Przyrzàdy i aparaty optyczne, fotogr., pomiar., kontrolne itp. Broƒ i amunicja Wyroby ró˝ne – meble, prefabrykaty budynków, zabawki itp. Dzie∏a sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki. I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX. XXI.. èród∏o: jak do rys. 1.. Razem. Sekcje CN. Lp.. 16,0. 2,5 2,2 1,3 5,6 14,4 4,3 19,7 19,6 15,5 10,8 21,8 12,9 29,1 0,3 14,6 20,8 6,9 16,7 18,4 33,6 5,3 44,6. 14,6 6,4 2,1 16,5 33,8 15,0 50,4 28,0 34,1 54,4 47,2 57,0 45,8 11,4 42,8 49,4 49,9 39,8 33,7 45,1 86,7. Bu∏garia Czechy. 30,1. 11,2 11,9 2,6 16,9 18,1 13,5 34,8 37,0 25,2 29,6 22,7 37,6 35,1 20,2 39,3 33,0 38,9 30,3 5,3 28,8 66,7. Polska. 18,4. 5,1 4,0 0,2 2,8 2,2 2,3 20,0 17,6 18,6 14,2 13,9 10,9 17,4 2,9 23,8 33,7 20,4 19,5 9,7 23,6 62,4 26,5. 7,7 4,7 0,7 7,6 37,6 9,6 30,0 22,2 22,2 18,6 21,4 21,7 19,7 3,7 29,0 32,4 24,1 37,7 18,1 39,9 9,8 32,0. 5,8 6,1 3,7 9,1 16,3 16,9 34,7 26,2 31,7 37,1 27,4 46,1 23,9 8,7 34,9 33,3 40,2 36,3 22,4 35,4 33,4. 34,6. 10,7 9,0 6,9 16,3 40,5 22,8 43,4 22,8 32,0 21,6 31,2 32,9 31,4 13,4 39,6 36,3 36,7 35,1 23,3 53,0 43,9. Rumunia S∏owacja S∏owenia W´gry. Tabela 3. WartoÊci indeksów Grubela-Lloyda dla handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z paƒstwami UE w 2002 r. (dla 8-cyfrowych kodów CN, w %). 54. Edward Molendowski.

(15) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 55. Z kolei do sekcji o najni˝szych indeksach handlu wewnàtrzga∏´ziowego nale˝a∏y zarówno w 1992, jak i 2002 r.: – sekcja I: zwierz´ta ˝ywe; produkty pochodzenia zwierzćego, – sekcja II: produkty pochodzenia roÊlinnego, – sekcja III: t∏uszcze i oleje, – sekcja IV: przetwory spo˝ywcze, – sekcja V: produkty mineralne (z wyjàtkiem S∏owacji), – sekcja VI: produkty przemys∏u chemicznego, – sekcja IX: drewno i wyroby z drewna, – sekcja XIV: per∏y, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby, – sekcja XIX: broƒ i amunicja (z wyjàtkiem S∏owacji).. Indeks w %. 100 80 60 40 20 0 0 1 2. 3 4 5 6 7. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Sekcje CN. Bu∏garia. Czechy. Polska. Rumunia. S∏owacja. S∏owenia. W´gry. Uwaga: dla ka˝dego kraju wybrano trzy sekcje o najwy˝szej wartoÊci indeksu G-L. Ka˝dy kraj ma wić sekcj´ o najwy˝szej wartoÊci indeksu G-L i kó∏ko dla niej jest najwi´ksze; sekcja, dla której wartoÊç indeksu G-L jest na drugim miejscu, jest oznaczona kó∏kiem nieco mniejszym, a sekcja dla której wartoÊç indeksu G-L jest na trzecim miejscu – kó∏kiem najmniejszym (skalowanie kó∏ek jest automatyczne na zasadzie relacji 3:2:1). W 1992 r. widaç wyraêne skupiska na sekcjach 7, 11–12, 16–17 i 20–21. Najwi´ksze wartoÊci majà sekcje 20–21 (tam jest najwićej najwi´kszych kó∏ek). W 2002 r. natomiast sekcji o najwy˝szych wartoÊciach indeksów jest ju˝ znacznie wićej. Oprócz skupisk wyst´pujàcych w 1992 r. pojawiajà si´ nowe, jak np. sekcja 5, 10, 15 i 18.. Rys. 2. Indeksy Grubela-Lloyda dla sekcji CN (pierwszych 3 sekcji o najwy˝szych wartoÊciach) dla handlu CEFTA–UE w 1992 r. èród∏o: obliczenia w∏asne na podstawie danych z tabeli 2..

(16) Edward Molendowski. 56. Indeks w %. 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Sekcje CN Bu∏garia. Czechy. Polska. Rumunia. S∏owacja. S∏owenia. W´gry. Uwagi jak do rys. 2. Rys. 3. Indeksy Grubela-Lloyda dla sekcji CN (pierwszych 3 sekcji o najwy˝szych wartoÊciach) dla handlu CEFTA–UE w 2002 r. èród∏o: obliczenia w∏asne na podstawie danych z tabeli 3.. Analizujàc te dane w odniesieniu do ka˝dego z krajów CEFTA oddzielnie, mo˝na stwierdziç, ˝e tendencje charakterystyczne dla ca∏ego ugrupowania CEFTA w zasadzie ujawni∏y si´ równie˝ w poszczególnych krajach cz∏onkowskich. Ró˝nice polegajà g∏ównie na tym, ˝e zmienia si´ kolejnoÊç poszczególnych sekcji, gdy porównuje si´ wartoÊci odpowiadajàcych im indeksów handlu wewnàtrzga∏´ziowego.. 5. Podsumowanie i wnioski Handel wewnàtrzga∏´ziowy, czyli jednoczesny eksport i import przez dany kraj lub grup´ krajów produktów nale˝àcych do tej samej ga∏´zi, ma coraz wi´ksze znaczenie we wspó∏czesnej mi´dzynarodowej wymianie handlowej. Za g∏ówne przyczyny jego rozwoju uwa˝a si´ post´pujàce procesy ró˝nicowania si´ dóbr finalnych i dywersyfikacji popytu, podobieƒstwo gustów konsumentów, podobieƒstwo cen czynników produkcji, brak przeszkód w handlu mi´dzynarodowym, geograficzne rozprzestrzenianie si´ produktów i procesów technologicznych, du˝e rozmiary rynku wewn´trznego. Wzrost intensywnoÊci handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest równie˝ zjawiskiem charakterystycznym dla wymiany handlowej krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej. Wskazujà na to pierwsze analizy handlu wewnàtrzga∏´ziowego niektórych krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej przeprowadzone w latach 80. Istotny wzrost znaczenia handlu wewnàtrzga∏´ziowego w krajach tego regionu nastàpi∏ jednak dopiero w latach 90. wraz z zapoczàtkowanà wówczas li-.

(17) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 57. beralizacjà handlu i otwarciem ich gospodarek. Potwierdza to zaprezentowana w niniejszym artykule analiza struktury obrotów krajów CEFTA z paƒstwami UE za okres 1993–2002. Najwi´kszy wzrost wskaênika intensywnoÊci handlu wewnàtrzga∏´ziowego w omawianym okresie mia∏ miejsce w przypadku Rumunii (gdzie udzia∏ handlu wewnàtrzga∏´ziowego prawie si´ podwoi∏) oraz w przypadku Polski (wzrost o prawie 3/4). Dla pozosta∏ych krajów (Bu∏garii, W´gier, S∏owacji, S∏owenii i Czech) wskaêniki te wzros∏y o oko∏o po∏ow´: w granicach od 29% (dla Bu∏garii) do 51,0% (dla Czech). Pomimo dynamicznego wzrostu w latach 90., poziom wartoÊci indeksów handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest jednak w zdecydowanej wi´kszoÊci krajów nadal bardzo niski. Tylko w przypadku Czech wymiana wewnàtrzga∏´ziowa zbli˝a si´ do po∏owy (w 2002 r. – 44,6%) ich obrotów z krajami UE. Dla W´gier wskaênik ten zbli˝a si´ do 35%. W przypadku S∏owenii i Polski wyniós∏ on ok. 30%, S∏owacji – ok. 26%, a dla Bu∏garii i Rumunii wynosi nadal poni˝ej 20% (odpowiednio 18,0% i 19,7%). Warto jednak podkreÊliç, ˝e jeszcze w 1992 r. najwy˝szy wÊród analizowanych krajów (dla W´gier) poziom tego wskaênika wynosi∏ 25,4%. Analiza rozk∏adu wartoÊci indeksów dla poszczególnych grup produktów (wed∏ug 21 sekcji CN wykaza∏a, ˝e w ca∏ym okresie dominujàcà pozycj´ utrzymywa∏y sekcje: VII (tworzywa sztuczne i kauczuk oraz wyroby z nich) oraz XVI (maszyny i urzàdzenia, sprz´t elektryczny i elektrotechniczny). W 2002 r. natomiast do sekcji o najwy˝szych wskaênikach nale˝a∏y jeszcze: sekcja XVII (sprz´t transportowy) oraz sekcja XX (wyroby ró˝ne). Wychodzàc z za∏o˝enia, ˝e wskaênik intensywnoÊci handlu wewnàtrzga∏´ziowego jest jednym z wa˝niejszych czynników Êwiadczàcych o stopniu realnego dostosowania do wymogów jednolitego rynku, mo˝na stwierdziç, ˝e w latach 1993–2002 nastàpi∏y w paƒstwach CEFTA istotne przekszta∏cenia, w wyniku których przedsi´biorstwa z tych krajów sà znacznie lepiej przygotowane do konkurowania z ich partnerami z UE-15. Literatura Aquino A., Intra-Industry Trade and Intern-Industry Specialization as Concurrent Sources of International Trade in Manufactures, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1978, vol. 114. Aquino A., The Measurement of Intra-Industry Trade when Overall Trade is Imbalanced, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1981, nr 4. Balassa B., Tariff Reductions and Trade in Manufactures among the Industrial Countries, „American Economic Review” 1966, June, vol. 106. Brander J.A., Intra-industry Trade in Identical Commodities, „Journal of International Economics” 1981, vol. 11. CieÊlik A., Handel wewnàtrzga∏´ziowy Polski z Unià Europejskà. Stan obecny i perspektywy rozwoju [w:] Od liberalizacji do integracji Polski z Unià Europejskà. Mechanizmy i skutki gospodarcze, red. J.J. Micha∏ek, W. Siwiƒski, M. Socha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003..

(18) 58. Edward Molendowski. CieÊlik A., Nowa teoria handlu zagranicznego w Êwietle badaƒ empirycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. „Economic Bulletin for Europe” 1977, vol. 29, nr 1. Gavelin L., Lundberg L., Determinants of Intra-industry Trade: Testing Some Hypothesis on Swedish Trade Data [w:] Intra-Industry Trade: Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, Amsterdam 1983. Glejser H., Intra-Industry and Inter-Industry Trade Specialization: Trend and Cycle in the EEC [w:] Intra-Industry Trade Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, North-Holland, Amsterdam 1983. Glejser H., Gossans K., Vanden Eede M., Inter-Industry versus Intra-Industry Specialization in Exports (1959–1970–1973), „Journal of International Economics” 1982, nr 3. Gray H.P., Intra-Industry Trade: An „Untidy” Phenomenon, „Weltwirtschaflliches Archiv” 1988, vol. 124. Greenway D., Intra-Industry and Inter-Industry Trade in Switzerland, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1983, vol. 119. Greenway D., Milner Ch., The Economics of Intra-Industry Trade, New York 1986. Grubel H.G., The Theory of Intra-Industry Trade [w:] Studies in International Economics, red. I.A. Mc Dougall, R.H. Snape, Elsevier, Amsterdam 1970. Grubel H., LIoyd P.J., Intra-Industry Trade. The Theory and Measurement of International Trade in Differentiated Products, London 1975. Intra-Industry Trade Empirical and Methodological Aspects, red. P.K.M. Tharakan, North-Holland 1983. Intra-Industrieller Außenhandel, Beobachtungen im Falle Polens [w:] Jahrbuch der Wirtschaft Osteuropas, Bd. 12, 1987. Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E., Unia Europejska. Przygotowania Polski do cz∏onkostwa, IKC HZ, Warszawa 2001. Krugman P., New Theories of Trade among Industrial Countries, „American Economic Review” 1983, vol. 73, nr 2. Lundberg E., Intra-Industry Trade: The Case of Sweden, „Weltwirtschaftliches Archiv” 1982, vol. 118, nr 2. Micha∏ek J., Âledziewska-Ko∏odziejska K., Analiza i perspektywy handlu mi´dzyga∏´ziowego i wewnàtrzga∏´ziowego oraz zmiany strukturalne handlu Polski z Unià Europejskà [w:] KorzyÊci i koszty cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej, IKC HZ, Warszawa 2000. Misala J., Wspó∏czesne teorie wymiany mi´dzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa 2001. Misala J., Wymiana wewnàtrzga∏´ziowa w polskim handlu zagranicznym, „Ekonomista” 1985, nr 3. Misala J., Pluciƒski E.M., Handel wewnàtrzga∏´ziowy mi´dzy Polskà a Unià Europejskà. Teoria i praktyka, Elipsa, Warszawa 2000. Molendowski E., Paƒstwa Europy Ârodkowo-Wschodniej wobec wyzwaƒ rozwojowych [w:] Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski i in., Difin, Warszawa 2003. Pluciƒski E., Handel zagraniczny krajów Grupy Wyszehradzkiej podczas procesów transformacji systemowej, WSHiFM, Warszawa 1998. Pluciƒski E., IntensywnoÊç handlu wewnàtrzga∏´ziowego krajów CEFTA z Unià Europejskà i w ramach CEFTA, Instytut Gospodarki Âwiatowej, SGH, „Prace i Materia∏y”, nr 150, Warszawa 1996. Pluciƒski E., Wnutrieotrasljewaja torgowlja EES–SEW w swietle naucznotechniczeskogo progressa w 80-tyje gody, Moskwa 1989..

(19) Handel wewnàtrzga∏´ziowy krajów CEFTA.... 59. Verdoorn P.J., The Intra-Block Trade of Benelux [w:] Economic Consequences of the Size of Nation, red. E.A. Robinson, London 1960. Weiss F.D., Wolter F., Die Staatshandelsländer als Angebieter auf den Westdeutschenindustriewarenmärkten, „Die Weltwirtschaft” 1983, nr 1. Wysokiƒska Z., Dynamiczne wspó∏zale˝noÊci wymiany handlowej krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej w Êwietle teorii integracji i wymiany mi´dzynarodowej, ¸ódê 1995. Zieliƒska-G∏´bocka A., Handel krajów uprzemys∏owionych w Êwietle teorii handlu mi´dzynarodowego, Gdaƒsk 1996.. The Intra-sectoral Trade of CEFTA Countries with European Union Countries. Main Trends in 1991–2002 Intra-sectoral trade, i.e., the simultaneous export and import by a given country (or a group of countries) of products from the same sector is playing an increasing role in international trade. It seems reasonable to ask whether the liberalization and opening-up of the economies of Central and Eastern Europe in the 1990s was accompanied by a increase in the importance of intra-sectoral trade, just as took place in developed countries as their economic development progressed. The article is an attempt to respond to this question. The author’s analysis of intra-sectoral trade figures in the 1992–2002 period clearly shows that, during the period under analysis, the figures for trade with EU countries grew considerably for all CEFTA countries. Despite dynamic growth in the 1990s, however, these figures are still very low for the majority of these countries. Only in the case of the Czech Republic do the values approach 50%..

(20)