ROCZNIKI HUM ANISTYCZNE Tom X X X V , zeszy t 2 — 1987
ALEKSANDRA WITKOWSKA
PAULINIANA W BIBLIOTECE PUBLICZNEJ
IM. HIERONIMA ŁOPAClŃSKIEGO, W LUBLINIE
Staropolskie księgozbiory paulińskie, stanowiące część mienia klasztor
nego, podzieliły los konwentów objętych kasatą w latach 1786-1864. Uka
zany w literaturze obraz rozbicia i rozgrabienia bogatych niegdyś zaso
bów bibliotecznych znajduje dziś jeszcze potwierdzenie w przypadko
wym natrafieniu na książkę paulińską w zbiorach bibliotek państwowych,
kościelnych lub prywatnych1. Dotarcie choćby do szczątków bibliotek
paulińskich znanych nam najczęściej z przekazów pośrednich, zazwyczaj
niekompletnych, jakimi są stare inwentarze biblioteczne, daje wgląd w
przeszłość księgozbiorów, a tym samym w kulturę czytelniczą paulinów
w okresie przedrozbiorowym.
Noty własnościowe, zamieszczone na kartach zachowanych druków,
mogą w niejednym wypadku w iele powiedzieć o losach poszczególnych
książek. Ha ich podstawie udało się między innymi ustalić w zbiorze sta
rych druków Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie o-
becność książek pochodzących z księgozbiorów paulińskich, pieczołowicie
niegdyś gromadzonych drogą kupna i uzyskiwanych darów*. Starania w
tym zakresie, zlecane przełożonym konwentów, określały odpowiednie
przepisy zakonne dotyczące tworzenia, urządzania i powiększania biblio
tek. Przypominane one były
system atycznie przez Kapituły zakonu
zwłaszcza w ciągu XVII-XVIII wieku*.
Przechowywane w zbiorach Biblioteki im. H. Łopacińskiego pauliniana
pozostają zaledwie nikłym śladem świetności owych księgozbiorów, które
na skutek oficjalnej i prywatnej ich penetracji w X IX w. poniosły n ie
powetowane straty, a w niejednym wypadku uległy całkowitemu zniszcze
niu.
1 Sytuację bibliotek i archiwów klasztornych w okresie kasat omawia L. Z a- 1 e w s k i. Bibljoteka se minarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w
diecezji lubelskiej i podlaskiej. Warszawa 1926; M. Ł o d y ń s k i . Materiały do dzie jów pań stw ow ej polityki bibliotecznej w K sięstw ie W a rszaw skim i Królestw ie Polskim 1807-1831. Wrocław 1958; P. G a c h . Mienie polskich zakonów i jego losy w X IX wieku. Rzym 1979.
2 Katalog starych druków posiada karty z notami proweniencyjnym i. Za ich udostępnienie wyrażam na tym m iejscu podziękowanie.
3 Zalecenia Kapituł przypomina Z a l e w s k i , jw. s. 3 nn. Zob. także S. S z a - f r a n i e c . Konwent paulinów jasnogórskich 1382-1864. Rzym 1966 s. 32 nn.
1 6 6 A L E K S A N D R A W IT K O W S K A
Interesujący nas zbiór starodruków, pochodzących z dziesięciu klasz
torów paulińskich, obejmuje 44 tytuły poloników i druków obcych z XVI-
-XVIII wieku. Ich proweniencja i metryka przedstawiają się następująco.
Tab. 1. Starodruki z księgozbiorów paulińskich
Lp. Klasztor Kasata Polonika Druki obce Razem
XVI XVII XVIII XVI XVII XVIII
1 Warszawa 1819 3 4 1 1 10 2 Włodawa 1864 3 5 1 1 10 3 Pińczów 1819 3 3 6 4 Częstochowa 1 1 1 2 5 5 Leśna Podlaska 1864 3 4 6 Oporów 1819 4 4 7 Beszowa 1819 1 1 2 8 Konopnica 1864 1 1 9 Łęczeszyce 1819 1 1 10 Stara Wieś 1786 1 1 Razem 8 14 5 12 5 44
Klasztory będące niegdyś ich właścicielami, z wyjątkiem Częstochowy,
od końca XVIII w. uległy kolejno likwidacji. Począwszy od konwentu w
Starej Wsi, skasowanego w okresie reform józefińskich w zaborze austriac
kim, osiem pozostałych klasztorów zostało objętych akcją kasacyjną za
konów w K rólestwie Polskim, przeprowadzoną w dwóch etapach w 1819
i 1864 roku4.
Biblioteki, z których druki pochodzą, w wypadku klasztorów w Be-
szowej, Częstochowie, Leśnej Podlaskiej, Pińczowie i Warszawie obsługi
w ały prowadzone w tychże konwentach w pewnym okresie zakonne stu
dium teologii moralnej lub filozofii5. W Beszowej, Pińczowie, Starej Wsi
księgozbiór służył także nowicjatowi, przenoszonemu często w ciągu
XVII-XVIII w. z Częstochowy z powodu epidemii lub wojennych niepo
kojów8. Z kolei paulini w Konopnicy i Oporowie obsługiwali szkoły ele
mentarne, a w Pińczowie szkołę „wyższą” związaną z Akademią Kra
kowską7. Wolno zatem przypuszczać, że pochodzące z wszystkich tych kon
w entów książki należały do księgozbiorów szczególnie bogatych i starannie
gromadzonych ze względu na ich użytkowników. Nic zatem dziwnego, że
właśnie one zostały dokładnie zwizytowane i ogołocone przez Samuela
Bogumiła Lindego w 1819 r. W ramach akcji zleconej mu przez Komisję
Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Łupem padło
wówczas między innym i 340 dzieł z księgozbioru pińczowskiego, 540 z
be-* P. G a c h . K a s a ty zakonów na ziemiach daw n ej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914. Lublin 1984 s. 87 nn; J. H. Z b u d n i e w e k . Katalog dom ów i rezyden cji polskiej prowincji paulinów. NP 31: 1969 s. 190 nn.
5 M. in. źródłowo poświadczone studium teologii moralnej istniało w Beszowej w latach trzydziestych XVII i 1 poł. X VIII w., w W arszawie w 1. 1762-1819, w Leś nej do 1810 r., w Pińczow ie z przerwam i d o 1780 r., na Jasnej Górze od 1623 r. Studium filozofii w W arszawie prowadzono w 1. 1709-1797. Zob. Z b u d n i e w e k , jw. s. 190, 198, 209, 216; H. C z e r w i e ń . Szkoła paulińska. W: Dzieje teologii ka
tolickiej w Polsce. T. 2 cz. 2. Red. M. Rechowicz. Lublin 1975 s. 520 nn.
6 Do Pińczowa now icjat przeniesiono w 1. 1771-1773, do Starej Wsi w 1. 1766- -1783 z przerwami, na skutek rozbiorów otworzono osobny nowicjat dla Galicji w B eszowej w 1797 r. Zob. Z b u d n i e w e k , jw. s. 190, 216, 218.
P A U L IN IA N A W B IB L IO T E C E P U B L I C Z N E J IM . Ł O P A C IŃ S K IE G O W L U B L I N IE ^ 5 7
szowskiego, 418 książek z klasztoru w Oporowie i 160 ż Łęczeszyc. Kon
went warszawski stracił aż 1160 druków. Częstochowa, nie objęta spisem
kwerend bibliotecznych Lindego, utraciła jedynie 10 książek. Uprzednio
jednak większą ich liczbę wywieziono w 1772 r. dla księcia M. Golicy-
na8. Zagrabione przez Lindego książki zostały włączone do Biblioteki P u
blicznej Warszawskiej i w 1834 r. podzieliły w dużej mierze los jej zbio
rów wywiezionych do Petersburga9.
Wśród druków paulińskich, przechowywanych w Bibliotece Publicznej
im. Łopacińskiego, połowę stanowią polonika i tyleż samo druki obce.
Przeważają książki z metryką XVII- (45%) i XVIII-wieczną (44%). Tylko
11% pochodzi z XVI wieku. Uporządkowany chronologicznie zbiór obej
muje dzieła przedstawione w tab. 2.
Zgodnie z charakterem zakonnych księgozbiorów przeważają tem a
tycznie dzieła teologiczne (75%). Historia reprezentowana jest jedenasto
ma (24%) a filozofia dwoma tytułam i10. Wśród autorów spotykamy między
innymi jedenastu jezuitów, sześciu paulinów, po jednym pijarze, fran
ciszkaninie reformacie i konwentualnym. Dzieła jezuickie występują
głównie wśród druków obcych. Pisarze paulińscy: Ch. Adamowicz, P. M.
Brzeziński, D. Chełstowski, I. Pokorski i B. Szotarewicz, należą do liczą
cych się w zakonie teologów i historyków przełomu XVII/XVIII stu le
cia11.
Wydawniczo druki obce reprezentują różne oficyny typograficzne z te
renu Niemiec, Włoch, Niderlandów i Francji. Polonika natomiast pocho
dzą głównie z drukarni jasnogórskiej, z dwóch znanych oficyn krakow
skich Franciszka Cezarego i Krzysztofa Schedla i dwóch warszawskich,
prowadzonych przez jezuitów i pijarów1*.
Liczne noty proweniencyjne, występujące w książkach w formie od
ręcznej zapiski, exlibrisu, superexlibrisu lub pieczątki, odsłaniają po częś
ci losy paulińskich druków. Niekiedy wskazują konkretnego ofiarodawcę
wzbogacającego klasztorną bibliotekę. Często są świadectwem przecho
dzenia książki w ręce kolejnych jej użytkowników. Nierzadko informu
ją o utracie dzieła na rzecz osób spoza zakonu lub włączenia go po likw i
dacji konwentu do obcego księgozbioru.
Dzięki tymże zapiskom dla 50% druków znamy okoliczności, w jakich
stały się własnością poszczególnych bibliotek paulińskich. I tak cztery
druki z księgozbioru włodawskiego pochodzą z daru Antoniego Pocieja
herbu Waga, regimentarza wojsk litewskich w czasie konfederacji
dzi-8 Szerzej o przeprowadzonej akcji zob. G a c h . Mienie s. U nn. Sprawozda nia S. B. Lindego przesyłane do min. S. Potockiego z kwerend w bibliotekach pau lińskich oraz protokół przejętych książek podaje Ł o d y ń s k i , jw. s. 37, 50, 60, 66, 71, 74. Por. S z a f r a n i e c , jw. s. 34.
9 Ł o d y ń s k i , jw. s. 307.
19 Numeracja druków wg tab. 2. Dzieła historyczne: nr 1, 2, 5, 6, 14, 16, 17, 24, 32, 34. Dzieła filozoficzne: nr 13, 26.
11 Zob. biogramy: Ch. Adam owicz (t 1652) — Słownik, polskich teologów kato
lickich. T. 1. Warszawa 1981 s 35-36; D. Chełstowski (f 1719) — tamże s. 299-
-301; I. Pokorski (t 1734) — tamże. T. 3. Warszawa 1982 s. 396-397; B. S z o t a r e w i c z (t 1713) tamże. T. 4. W arszawa 1983 s. 208-281; P. M. Brzeziński (t 1796) — S z a f r a n i e c , jw. s. 53-54.
13 Druki obce głównie z drukarni kolońskich: nr 25, 27, 31-33, 38, 42. Druki jasnogórskie: nr 8-11, 14, 19, 20. Druki z Oficyny F. Cezarego: nr 2, 4, 5; K. Sched la: nr 3,7. Oprócz jezuickiej drukarni w arszawskiej (nr 16, 17) dw ie książki z dru karni jezuitów w Sandomierzu (nr 13) i K aliszu (nr 21), dwie z drukarni pijarów w Warszawie (nr 15, 18) i po jednym druku z Gdańska (nr 6), Torunia (nr 12) i Frankfurtu (nr 1).
Polon
ika
Tab. 2. Pauliniana w Bibliotece Publicznej im. H. Łopacińskiego
Nr Autor Tytuł Miejsce i rok wydania Ilość not prowen. Proweniencja
1 Rerum Moscoviticarum Francfurt 1600 4 Warszawa
2 Piasecki P. Chronica gestorum Cracovia 1645 3 Częstochowa
3 Starowolski Sz. Świątnica pańska Kraków 1645 2 Warszawa
4 Starowolski Sz. Wieniec niewiędniejący Kraków 1649 3 Stara Wieś
5 Ines A. sj Lechias, ducum Cracovia 1655 3 Włodawa
6 Fredro A.M. Gestorum populi Dantiscum 1660 2 Warszawa
7 Gutowski W. ofm conv. Panegiryczne... dyskursy Kraków 1675 3 Włodawa
8 Szotarewicz B. osppe Byssus et purpura Clarus Mons 1693 2 Włodawa
9 Chełstowski D. osppe Scrutinium vitae Clarus Mons 1710 2 Leśna Podlaska
10 Chełstowski D. osppe Scrutinium vitae Clarus Mons 1710 1 Włodawa
11 Adamowicz C. osppe Abecedarium vitae Clarus Mons 1720 2 Włodawa
12 Sapieha J.F.Ł. Historia...obrazu Toruń 1720 3 Leśna Podlaska
13 Rzączyński G. sj Historia naturalis Sandomiria 1721 3 Włodawa
14 Dębiński J. Różne mowy Jasna Góra 1727 3 Warszawa
15 Pokorski I. osppe Series vitae Varsavia 1730 2 Częstochowa
16 Sapieha J.F.Ł. Adnotationes Colonia 1730 3 Włodawa
17 Sapieha J.F.Ł. Annotacje historyczne Warszawa 1730 2 Warszawa
18 Wysocki S. schp Kazania podczas Trybunału Warszawa 1742 3 Leśna Podlaska
19 Meisleder F. Desertum asceticum Clarus Mons 1752 2 Włodawa
20 Brzeziński P. osppe Zbiór słowa Jasna Góra 1764 3 Warszawa
21 Ubermanowicz S. sj Religia i cnota Kalisz 1765 2 Konopnica
22 Przedłożenie praw b.m. po 1773 2 Warszawa
168 AL E K S AN DR A W IT K O W S K A
Tab. 2 (c.d.)
Nr Autor Tytuł Miejsce i rok wydania Ilość not prowen. Proweniencja
23 Augustinus Opera omnia t. 5-6 Basilea 1528-29 3 Pińczów
24 Curtius R.Q. De rebus gestis Lugdunum 1555 4 Warszawa
25 Nausea F. De consummatione seculi Colonia 1555 5 Pińczów
26 Aristoteles Rhetoricorum artisque Lugdunum 1579 2 Częstochowa
27 Bruno V. sj Meditationes Colonia 1598 3 Pińczów
28 Stapleton T. Promtuarium morale Antverpia 1613 4 Oporów
29 Toletus F. sj Instructio sacerdotum Venetia 1617 4 Beszowa
30 Eynatten M. Manuale exorcismorum Antverpia 1618 2 Pińczów
31 Mastrillo G. sj Conciones de sacratioribus Colonia 1624 3 Oporów
<Lł
O 32 Curtius R.Q. De rebus ab Alexandro Colonia 1630 2 Częstochowa
o 33 Faber M. sj Concionum opus Colonia 1642 3 Pińczów
— 34 Cluverus J. Historiarum totius Lugdunum 1645 3 Włodawa
3 35 Poiret F. Modus recte Monachium 1648 4 Częstochowa
ö 36 Lamparter H. sj De praesentia gratiae Monachium 1651 5 Oporów
37 Busenbaun H. sj Medulla theologiae Monasterium 1655 3 Oporów
Westphalae
38 Nieremberg J.E. sj De adoratione Tyrnavia 1663 2 Pińczów
39 Stanihurst G. sj Yeteris hominis Colonia 1674 2 Warszawa
40 Grotius H. De iure belli Amstelodanum 1701 1 Włodawa
41 Malechius C. osppe Quadripartitum regularium Vienna 1708 2 Beszowa
42 Krisper C. ofm ref Nubila jansenismi Augusta
Vindelicorum
1726 1 Leśna Podlaska
43 Busenbaun H. sj Theologia moralis t. 1-2 Colonia 1729 3 Łęczeszyce
44 Medici P. Ritus ac mores Tyrnavia 1758 4 Warszawa
0 5 C D P A U L IN I A N A W B IB L IO T E C E P U B L IC Z N E J IM . Ł O P A C lN S K IE G O W L U B L IN IE
170
A L E K S A N D R A W IT K O W S K Akowskiej, bratanka hetmana wielkiego litewskiego Ludwika Konstantego
Pocieja — fundatora paulinów w e Włodawie. W 1742 roku ofiarował
on tamtejszej bibliotece ponad 100 książek1’. Dwa tomy Opera omma św.
Augustyna, z tłoczonym na oprawie superexlibrisem archidiakona kra
kowskiego Jerzego Myszkowskiego z herbem Jastrzębiec i datą 1539 r,,
dostały się z kolei do biblioteki pińczowskiej, ofiarowane najprawdopodo
bniej przez bpa Piotra Myszkowskiego, sprowadzającego w 1586 r. ponow
nie paulinów do Pińczowa14. Na jednej z książek z W łodawy wpisany zo
stał bliżej nie zidentyfikowany ofiarodawca: „Ex libris Adami [?1 Koscia
ad Conventum Vłodaviensem donatus”1’. Noty własnościowe siedmiu in
nych druków wymieniają przełożonych zakonnych: Paulina Kłoda wskie-
gola, Albina Dworzańskiego17, Anastazego Wargawskiego18, Konstantyna
Moszyńskiego19, Pafnucego Brzezińskiego” i Jozafata Nowackiego81, po
większających księgozbiory w Pińczowie, Starej Wsi, Częstochowie, War
szawie, Włodawie i Konopnicy.
Znajdują się także książki ofiarowane bibliotece klasztornej przez za
konników. Jedną z prac D. Chełstowskiego, jak czytam y w notatce „Fr.
Chrysostomus Koźbiałowicz Ord[ini]s eiusdem inscripsit Bibliothecae
Re-siden[tiae] Włodavien[is] 1719”**. Paulin Justus Gumiński, pełniący funk-
!
13 PSB. T. 27 s. 38 Z a l e w s k i , jw. s, 88. O darze wyraźnie m ówią zapiski „Antonius Pociey applicavi pfro] sua fundatione Vlodavienfsil Ofrdoj S. Pfauli] P[rim il Efrem itael” — nr 5; „Ill-m us Antonius Pociej applicavit pfrol sua Punda- tione V lodavien[si]” — nr 40. W dwóch innych drukach — nr 13, 34 nota prowe- niencyjna „Antoni P ociey N ° 54”, „Ant. Pociey nr 63” wskazuje na pochodzenie ksią żek z biblioteki ofiarodawcy.
14 Nr 23. Z b u d n i e w e k , jw. s. 215. Piotr Myszkowski (ok, 1510-1591) był bra tankiem Jerzego M yszkowskiego (ok. 1480-1543). PSB. T. 22 s. 372-373, 382-390.
» Nr 16.
16 Nr 33 — „Sum Conventus Pinczoyienfsis] donatus et incorporatus ab Admroduml Rfeyerendo] P. Paulino K łodawski eiusdem Conventus priore”. Wcześ niej książka była „ad usum Prriojris Paulini K łodawski”. P. K łodawski był prze orem w Pińczow ie w 1. 1650-1651, w eześniei był m in prowincjałem w 1. 1635-1641 i przeorem jasnogórskim w 1. 1647-1650. Zob. Słownik polskich teologów katolic
kich. T. 2. W arszawa 1982 s. 293.
17 Nr 4 — „Bibliothecae Conventus Veterovillen[sisl ad Brzozoviam Ordfinils S. Pauli Pfrimi] Erefmitaej sub Prioratu R. P. Albini Dworzański a-o 1741”: Nr 35 — „Bibliothecae Conventus Clari M ontis Częstochovienfsisl MRP Albinus Dwo rzański Vicari[us] Provinciae et Prior Loci com parayit A -o 1759-no”. A. Dworzań ski był. m.in. przeorem jasnogórskim w 1. 1756-1759, później prowincjałem w 1. 1765-1766. S z a f r a n i e c , jw. s. 116. 120.
18 Nr 6 — „A.R.P. Anastasius W argowski Ordiinis] Monachorum S. Pauli Pri- mi Erfem iltae S.T.Dr. Prior V arsavfiensisl Bibliothecae eiusdem Monasterii ad s. Spiritum obtulit A. D. 1783”. W cześniej był przeorem w K rakowie w 1. 1758-1762 i prowincjałem w 1. 1762-1765. Zob. Słownik polskich teologów katolickich t. 4 W arszawa 1983 s. 384-385.
79 Nr 1 — „Sum Conyentus V arsaviensis ad S. Spiritum Comparatus ab Illius- trissilm o Consłantino M oszyński e x Ordine S. Pauli pirim ij Efremitael Epfiscopli Diyoniae”. A zatem książką podarowana p o r. 1733. kiedy to Moszvński został bi skupem Inflant. W cześniej był kilkakrotnie prowincjałem (1706-1713 1716-1719, 1722-1728) i przeorem Jasnej Góry w 1. 1713-1716. 1719-1722, 1728-1729. Zob. Sło w
nik polskich teologów katolickich t. 3, W arszawa 1982, s. 176.
20 Nr 11 — „Accessit Bibliothecae Cronve]ntus yiodm diensisf ex grafcila Admfoduml R. P. Paphnutii Brzeziński GubernaTtorisl P rolyincilae 1766”. Rrze- ziński p ełn ił różne urzędy w zakonie, b y ł m.in. wikariuszem Prowincji w 1. 1766- -1768 przeorem jasnogórskim w 1. 1768-1771. Zob. S z a f r a n i e c , jw. s. 53, 116, 120. W cześniej książką należała do br. Izydora nowicjusza — zob. przyp. 25.
21 Nr 21 — „RP Josaphat Nowacki prior Lesniovie[nsis] obtulit Bibliothecae Konopnicensi Anno D -ni 1780 Diebus Maii”.
22 Nr 10. Ch. K oźbiałowicz był od 1715 r. nrokuratorem generalnym a od 1721 do 1733 generałem zakonu. Zob. Słownik polskich teologów katolickich t. 2 s. 389.
F A U L I N IA N A W B IB L IO T E C E - P U B L I C Z N E J IM . L O P A C IÑ S K IE G O W L U B L I N IE J 7 1
cję kaznodziei w Łęczeszycach, dzieło H. Lampertera otrzymane w 1694 r.
od brata Andrzeja Filipa Wysockiego „idem offert eundem librum Con-
ven tui Oporoviensi 1696”*’.
Kilka druków przeszło do księgozbiorów klasztornych w spadku po
zakonnikach. Biblioteka konwentu warszawskiego otrzymała w 1737 r.
dwie książki po Norbercie Kreczyku promotorze tamtejszego Bractwa
Pięciu Ran Pana Jezusa*4. Dwa druki ze zbioru włodawskiego noszą w cześ
niejszy zapis proweniencyjny „Ex libris Fratris Constantini Eysymont.
Def[enso]ris Provin[ciae] et Prioris Vlod[aviensis]” i „Sum F[rat]ris Isi-
dori Novitii ad s. Barbaram”*5. Podobne w pisy znajdujemy w dwóch książ
kach z Oporowa*’, jednej z biblioteki jasnogórskiej*7 i jednej z Pińczo
wa**.
Noty proweniencyjne mówią także o „wyprowadzeniu” książki z księ
gozbioru klasztornego. Czasem dzieło zostaje przekazane do prywatnego
użytku zakonnika „cum benedictione superiorum”**, czasem późniejszy
zapis: „Ex libris Frfatris] Raphaelis W ężyk”*0, „Fratris Mathiae Jerzyński
OSPPE’”1, „Patris Damiani Sm oniewski’”*, informuje jedynie o nowym
23 Nr 36. Obydwaj w ystępują w księgach święceń: Andrzej A lbert Filip Wy socki w 1692 r., Franciszek Józef Justus Gumiński w 1691 r. Zob. J. K r a c i k . Pau
lini XVI-XV1II w ieku w krakowskich i częstochowskich wykazach święceń. „Stu
dia Claromontana” 5: 1984 s. 337 n r 403, s. 336 nr 390.
14 Nr 14 i 24 — „Iste Liber est Conventus V arsoviensis OrdfinisJ S. Pauli primi Eremitae quem post fatis reliquit V. P. Norbertus Kreczyk Promotor SS. 5 V ulne- rum I[esu] Gfhristi] D[omini] N[ostri] A. 1737 die 26 Maii”. Norbert Michał Kreczyk wyświęcony w 1733 r. — zob. K r a c i k , jw. s. 352 nr 679.
“ Nr 19. W 1756 r. po śm ierci K. Eysym onta 30 dzieł z jego księgozbioru zo stało włączonych do biblioteki w łodawskiej, dla której zakupił podczas sw ego prze- łbżeństwa 7 książek. Zob. Z a l e w s k i , jw. s. 68. Br. Izydora (nr 11) można iden tyfikow ać z Izydorem Józefem Krasuskim, w yśw ięconym w 1726 r., lub Izydorem Józefem Komoreckim, w yśw ięconym w 1756 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 348 nr 605, s. 361 nr 825.
m Nr 28 ma dwie kolejne zapiski: „Ex lib[ris] Ffratjris Joan[nis] [...] w iecz S. Pfaulij P[rimi] Efremitae] {...] Óppforoviensds]” oraz późniejszą: „Pfatejr Petrus Nigrotius”. Pierw szy paulin bliżej n ie dający się zidentyfikować; drugi — Piotr Nigrycy (1564-1633) pełnił funkcję przeora jasnogórskiego po 1608 r. i prowincjała w 1628. r. Zob. S z a f r a n i e c, jw. s. 29, 115 n; Nr 31 — „Ex Libris P. A ngeli” — najprawdopodobniej A nioł Feliks Edmund Kamocki, w yśw ięcony w 1773 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 368 nr 947.
17 Nr 2 — „Cum licentia Superiorum F. Petrus Lasota 1663”. Wspomina o nim S z a f r a n i e c , jw. s. 101.
23 Nr 30 — „Fr. Cyprianus Fedrowicz utitur cum benefdictione] et li cen [tia] superfiorum] 1656”. Cyprian Piotr Fedorowicz w yśw ięcony w 1647 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 321 nr 134.
29 Nr 27 ma późniejszą zapiskę „Fr. Josephus Tarnowski utitur cum benedic tione Superiorum”. Adam Józef Tarnowski w yśw ięcony w 1688 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 335 nr 379.
39 Nr 8. Rafał W ężyk w yśw ięcony w 1707 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 340 nr 471. 31 Nr 9. Maciej Michał Jerzyński w yśw ięcony w 1740 r. Zob. K r a c i k , jw. s. 354 nr 701. Na druku nr 18 z Leśnej Podlaskiej w ystępuje także br. Jerzyński.
32 Nr 44. Damian Sm oniewski przeor w Leśnej Podlaskiej w 1. 1789-1792, w cześ niej przełożony nowicjatu w Częstochowie. Zob. Sloumik polskich teologów kato
lickich t. 4 s. 118. Z osobą Sm oniew skiego w iążą się losy dzieła P. Brzezińskiego
nr 20), w którego zapiskach czytamy: „R. P. Damianus Sm oniew ski Ord[inils M o- nachforum] S. Pauli Pfrilm i Er[em i]tae Professor S. Thfeologliae actualis pro Mo
nasterio Varsavie[nsi] ad S. Spiritum A -o-D -n i 1777 obtulit cum Licentia
RTeverejndissimi P. {...] G ubem antis Generalis” i w kolejnej nocie: ,,Iam anno D -ni 1798 postquam nexus fuerit rescissus a Provincia in cordone Borussico, egom et hunc librum donavi A R D. Andreae Abrahamowicz Presbytero ritus graeci, prae- posito Ecclesiae Lesnanensis confratri nostro. Et hunc librum tradidi eidem D-no die 10 Junii. Ita testor id ut supra. P. Damianus Sm oniew ski prior L esnanensis”.
172
A L E K S A N D R A W IT K O W S K Awłaścicielu książki. W takich wypadkach książki pozostają nadal własnoś
cią zakonu. Niektóre jednak pauliniana, w okolicznościach bliżej nie zna
nych, stały się własnością innych osób lub instytucji” . Wolno się domy
ślać, że zmiana właściciela nastąpiła w okresie pokasacyjnym konwentów
paulińskich. Z tego czasu pochodzą między innymi noty własnościowe
Tomasza Ujazdowskiego, ks. Pawła Szymańskiego kanonika kapituły
chełmskiej obrządku greckokatolickiego, Władysława Antoniego Kossec-
kiego z Krasnegostawu” .
Zamieszczone w dwudziestu dwóch książkach paulińskich exlibrisy
i pieczątki Biblioteki Seminarium Chełmskiego, a w czterech innych ad
notacje własnościowe Lubelskiego Seminarium Duchownego i Biblioteki
Gimnazjum w Lublinie wyjaśniają po części fakt znalezienia się druków
w zbiorach Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego” .
Księgozbiór starych druków Biblioteki, w skład którego wchodzą oma
wiane książki z klasztorów paulińskich, nie stanowi jednolitej prowenien-
cyjnej całości. Jest pod tym względem bardzo rozdrobniony. Oprócz dru
ków zgromadzonych przez samego Hieronima Łopacińskiego i nabytych
przez Bibliotekę w 1907 r. od jego spadkobierców, tworzą go dwa większe
zwłaszcza zbiory: tzw. zbiór chełmski oraz księgozbiór dawnego rosyjskie
go Gimnazjum w Lublinie. Pierw szy stanowił pierwotnie własność unic
kiego Seminarium Duchownego w Chełmie. Po jego zniesieniu w 1875 r.
przejęty został przez chełmskie Seminarium prawosławne. W skład jego
wchodziły zbiory bibliotek klasztornych reformatów i pijarów w Chełmie
zniesionych ustawą kasacyjną w 1864 roku” . W czasie pierwszej woj
ny zbiór chełmski uległ częściowo rozgrabieniu. W 1918 roku przewie
ziony został do Lublina i złożony na składzie w Archiwum Państwowym,
gdzie pozostawał do 1926 roku. W tymże roku przekazany został przez
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako depo
zyt Bibliotece im. H. Łopacińskiego i następnie został przejęty przez nią
trzy lata później. Wcześniej, decyzją tegoż samego Ministerstwa, przeka
zano wT 1919 r. Bibliotece księgozbiór byłego Gimnazjum rosyjskiego w
Lublinie’7. Z tej to masy spadkowej, jak wskazują exlibrisy, pochodzi
50% druków paulińskich.
Jaką drogą książki z klasztorów nie leżących w granicach diecezji lu
belskiej dostały się do księgozbioru chełmskiego — trudno dociec. Można
przypuszczać, że po kasacie konwentów w 1819 r. znalazły się w bibliotece
dwóch klasztorów paulińskich w diecezji podlaskiej: we Włodawie i Leś
nej Podlaskiej. Stamtąd, po zniesieniu tychże konwentów i likwidacji die
cezji podlaskiej w 1867 r. zostały przewiezione częścicwo wraz z innymi
księgozbiorami diecezji do Seminarium chełmskiego, częściowo w latach
33 Nr 1, 2, 6, 7, 13, 16, 24, 26, 32, 34, 35, 44.
84 D w ie książki (nr 2,32) przechodzą na własność Tomasza Ujazdowskiego, czte ry (nr 1, 24, 34, 44) ks. Pawła Szym ańskiego, jedna książka sygnowana przez Wł. A. Kosseckiego (nr 7).
35 Exlibris i pieczątka „Biblioteka Cholmskoj Sem inarii” w książkach z Piń czowa, W arszawy, Oporowa, W łodawy, Beszowej, Łęczeszyc i Starej Wsi: nr 1, 3, 4, 14, 17, 22-25, 27-29, 31, 33-34, 36-39, 41-42, 44; nota i pieczątka Lubelskiego Sem inarium Duchownego na drukach nr 12, 15, 18; pieczątka „Biblioteka Ljublin- skoj Gimnazii” w książce nr 16, a Muzeum Lubelskiego w druku nr 7, który ofiarowany został w 1923 r. przez Wł. Antoniego Kosseckiego z Krasnegostawu.
36 K. G a w a r e c k a . Dzieje Biblioteki im. H. Łopacińskiego w Lublinie. W:
Hieronim Łopaciński i Biblioteka jego imienia w Lublinie 1907-1957. Lublin 1957
s. 148.
37 C. N i e ś c i o r ó w n a . Inkunabuły i cimelia w zbiorach Biblioteki. W: tam że s. 187 nn.
P A U L I N IA N A W B IB L IO T E C E P U B L I C Z N E J IM . Ł O P A C lN S K I E G O W L U B L I N IE 1 7 3
1870-1884 do Seminarium Duchownego w Lublinie18. Złożone w Sem i
narium poklasztorne zbiory, nie zabezpieczone do 1908 r. stały się, jak
pisze L. Zalewski, łupem wypożyczających książki bez rewersu biblio
filów, wśród których trudno wykluczyć osobę Hieronima Łopacińskiego” .
Proceder nie najchwalebniejszy, podyktowany pasją kolekcjonerską, oka
zał się w skutkach zbawienny. Uratował od zniszczenia niejeden druk, któ
ry dziś uzupełnia pauliniana przejęte przez Bibliotekę ze zbioru chełm
skiego40.
38 Z a l e w s k i , jw. s. 19, 70 nn. 39 Tamże s. 266.
40 W 1984 roku zakupiono w antykwariacie warszaw skim dzieło C. Krispera (nr 42), pochodzące ze zbiorów w Leśnej Podlaskiej.
