GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY
URZĄD STATYSTYCZNY W OLSZTYNIE
PRZEMIANY
AGRARNE
KOMITET REDAKCYJNY GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO PRZEWODNICZĄCY Tadeusz Toczyński REDAKTOR GŁÓWNY Halina Dmochowska CZŁONKOWIE
Wojciech Adamczewski, Maria Bieńkowska, Stanisława Borkowska, Małgorzata Fronk, Iwona Gruczyńska, Bożena Jakóbiak, Janina Janecka, Małgorzata Kałaska, Jacek Kotowski, Liliana Kursa, Lucyna Nowak, Lucyna Przybylska, Grażyna Szydłowska
SEKRETARZ Hanna Poławska
Opracowanie publikacji: Ośrodek Badań Ekonomiczno-Rolniczych i Infrastruktury Wsi Urzędu Statystycznego w Olsztynie
pod kierunkiem: Tadeusza Ścibka – Dyrektora US w Olsztynie
Redakcja merytoryczna: Dariusz Śledź – Zastępca Dyrektora US w Olsztynie
Autorzy opracowania: Krzysztof Effenberg – Kierownik OBE-RiIW Katarzyna Głogińska
Andrzej Kowalkowski Izabela Lech
Andrzej Morze
Beata Olszewska
Prace obliczeniowe i edytorskie: Beata Olszewska
Prace projektowe i przetwarzanie danych: COIS Warszawa
pod kierunkiem: Jovity Januszewskiej – Zastępcy Dyrektora Centralnego Ośrodka Informatyki Statystycznej Autorzy prac projektowych
i przetwarzania danych: Anna Rozworowska Hanna Wiśniewska
Maria Zaręba
Graficzne wykonanie wykresów i map: Beata Olszewska
Projekt okładki: Sylwester Jabłoński
Druk i oprawa: Wydział Poligrafii US w Olsztynie Olsztyn, ul. Kościuszki 78/82
PRZEDMOWA
Niniejsza publikacja jest kolejnym opracowaniem zawierającym syntetyczne
wyniki Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w dniach 21 maja
8 czerwca 2002 r.
W publikacji zaprezentowano analizę przemian agrarnych, własnościowych
i strukturalnych, jakie zaszły w okresie 6 lat, pomiędzy powszechnymi spisami
rolnymi 1996 i 2002, w tym dotyczących zmian w użytkowaniu gruntów oraz
w liczbie i strukturze gospodarstw rolnych u progu integracji Polski z Unią Europejską.
Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego zostały przedstawione w zbiorczym
rozliczeniu dla kraju z wyodrębnieniem gospodarstw indywidualnych według
województw.
Publikacja składa się z uwag metodycznych, części analitycznej ilustrowanej
wykresami i mapami oraz części tabelarycznej. W uwagach metodycznych omówiono
podstawowe zasady, definicje i pojęcia obowiązujące w Powszechnym Spisie Rolnym
2002 r.
Główny Urząd Statystyczny składa podziękowanie wszystkim osobom
i instytucjom uczestniczącym w przygotowaniu i przeprowadzeniu spisów w 2002 r.,
jak też w przygotowaniu niniejszej publikacji.
Warszawa, grudzień 2003 r.
Tadeusz Toczyński
Generalny Komisarz Spisowy
Prezes Głównego Urzędu Statystycznego
IV
SPIS TREŚCI
Str.
PRZEDMOWA ...
III
UWAGI METODYCZNE ...
VIII
Wprowadzenie ...
VIII
Zakres i tematyka Powszechnego Spisu Rolnego ...
IX
Ważniejsze definicje, pojęcia spisowe i zasady spisywania ...
XI
Ważniejsze grupowania i zakres publikowanych danych ...
XIII
CZĘŚĆ ANALITYCZNA ...
XV
1. Kierunki zmian w użytkowaniu gruntów ...
XV
2. Kierunki zmian w użytkowaniu gruntów indywidualnych gospodarstw rolnych ...
XX
3. Struktura powierzchni użytków rolnych według grup obszarowych gospodarstw ...
XXIII
4. Struktura powierzchni użytków rolnych według grup obszarowych
indywidualnych gospodarstw rolnych ... XXV
5. Struktura liczby gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych, ilości
działek oraz odległości od siedziby gospodarstwa do najdalej położonej działki ...
XXVI
6. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według grup obszarowych
użytków rolnych, ilości działek oraz odległości od siedziby gospodarstwa
do najdalej położonej działki ...
XXIX
7. Struktura własnościowa użytków rolnych indywidualnych gospodarstw rolnych ....
XXXII
8. Struktura gospodarstw według prowadzenia i zaniechania działalności rolniczej ...
XXXII
9. Zalesienia użytków rolnych i nieużytków ... XXXVIII
Podsumowanie ... XXXVIII
WYKAZ TABLIC
Tabl. Str.
Użytkowanie gruntów ...
1
XV
V
CZĘŚĆ TABELARYCZNA
Powierzchnia gruntów w gospodarstwach rolnych według kierunków
użytkowania w 1996 i 2002 r. ...
1 2
Struktura gruntów w gospodarstwach rolnych według kierunków
użytkowania w 1996 i 2002 r. ...
2 6
Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego w 1996 i 2002 r. ...
3 14
Liczba i struktura gospodarstw według ilości działek oraz odległości
od siedziby gospodarstwa do najdalej położonej działki w 2002 r. ...
4 15
Powierzchnia użytków rolnych indywidualnych gospodarstw rolnych
według grup własnościowych w 2002 r. ...
5 17
Struktura własnościowa użytków rolnych indywidualnych gospodarstw
rolnych w 2002 r. ...
6 18
Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych według struktury
własnościowej użytków rolnych w 2002 r. ...
7 19
Udział liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według struktury
własnościowej użytków rolnych w 2002 r. ...
8 20
Liczba i struktura gospodarstw według przyczyn zaniechania
prowadzenia działalności rolniczej w 2002 r. ...
9 21
Liczba gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych
w 1996 i 2002 r. ...
10 25
Powierzchnia użytków rolnych według grup obszarowych
w 1996 i 2002 r. ...
11 29
Struktura liczby gospodarstw według grup obszarowych
użytków rolnych w 1996 i 2002 r. ...
12 33
Struktura powierzchni użytków rolnych według grup
obszarowych w 1996 i 2002 r. ...
13 37
Liczba i udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności
rolniczej dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw według
grup obszarowych użytków rolnych w 2002 r. ...
14 41
Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych według grup obszarowych
użytków rolnych i przyczyn zaniechania prowadzenia działalności
rolniczej dłużej niż 1 rok w 2002 r. ...
15 43
Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według grup
obszarowych użytków rolnych i przyczyn zaniechania prowadzenia
działalności rolniczej dłużej niż 1 rok w 2002 r. ...
16 48
Zalesienia użytków rolnych i nieużytków w 2002 r. ...
17 53
WYKRESY
Struktura gruntów w gospodarstwach rolnych ogółem w 2002 roku w % ..
1 XVI
Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem gospodarstw rolnych
VI
Struktura użytków rolnych w gospodarstwach rolnych ogółem
w 2002 roku w % ...
3 XVIII
Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem indywidualnych
gospodarstw rolnych według województw w 2002 roku w % ...
4 XX
Przeciętna powierzchnia użytków rolnych indywidualnych gospodarstw
rolnych według województw w 2002 roku w ha ...
5 XXII
Struktura użytków rolnych w gospodarstwach rolnych ogółem
według grup obszarowych w 2002 roku w % ...
6 XXIV
Zmiany w powierzchni użytków rolnych w indywidualnych
gospodarstwach rolnych według grup obszarowych
w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w % ...
7 XXV
Zmiany w liczebności gospodarstw ogółem według grup obszarowych
użytków rolnych w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w % ...
8 XXVII
Zmiany w liczebności gospodarstw ogółem według województw
w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w % ...
9 XXVII
Struktura liczby gospodarstw rolnych ogółem według grup
obszarowych użytków rolnych w 2002 roku w % ...
10 XXVIII
Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających
różną ilość działek z użytkami rolnymi w 2002 roku w % ...
11 XXX
Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według odległości
od siedziby do najdalej położonej działki w 2002 roku w % ...
12 XXXI
Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności
rolniczej dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw
według województw w 2002 roku w % ...
13 XXXIV
Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności
rolniczej dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw
według grup obszarowych użytków rolnych w 2002 roku w % ...
14 XXXV
Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych
bez działalności rolniczej dłużej niż 1 rok w kraju według
województw w 2002 roku w % ...
15 XXXVI
Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności
rolniczej dłużej niż 1 rok według przyczyn zaniechania prowadzenia
działalności w 2002 roku w % ...
16 XXXVII
MAPY
Przeciętna powierzchnia użytków rolnych indywidualnych
gospodarstw rolnych w 2002 roku w ha ...
1 XXIII
Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej
VII
SKRÓTY
tys. =
tysiąc
mln =
milion
zł =
złoty
szt =
sztuka
kg =
kilogram
dt =
decytona
(kwintal)
t =
tona
ha =
hektar
l =
litr
hl =
hektolitr
r. =
rok
cd. =
ciąg dalszy
dok. =
dokończenie
tabl. =
tablica
ZNAKI UMOWNE
Kreska (–)
– zjawisko nie wystąpiło
Zero (0)
– zjawisko istniało, w wielkości mniejszej od 0,5
(0,0)
– zjawisko istniało, w wielkości mniejszej od 0,05
Kropka (.)
– zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych
Znak x
– wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe
"W tym"
– oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy
Znak
–
występujący w „Przeglądzie międzynarodowym” oznacza, że dane dla
Polski różnią się zakresem od danych w części krajowej Rocznika
Znak
U
–
oznacza, że nazwy zostały skrócone w stosunku do obowiązującej
klasyfikacji
Znak #
– oznacza, że dane nie mogą być publikowane ze względu na
konieczność zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy
o statystyce publicznej
Znak *
– oznacza, że dane zostały zmienione w stosunku do wcześniej
opublikowanych.
VIII
UWAGI METODYCZNE
Wprowadzenie
Dane zawarte w niniejszej publikacji opracowano na podstawie wyników
Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. Niektóre wyniki zostały porównywane z wynikami
Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. i dostarczyły informacji na temat przeobrażeń, które
zaszły zarówno w województwach, jak i w skali całego kraju.
Powszechny Spis Rolny oraz Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań
zostały przeprowadzone na terenie całego kraju w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r.
(według stanu w dniu 20 maja 2002 r. godz. 24
00) zgodnie z n/w ustawami podjętymi przez
Sejm Rzeczpospolitej Polskiej:
- z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań
w 2001 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1) z późniejszą zmianą (Dz. U. z 2000 r., Nr 93,
poz. 1026),
- z dnia 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (Dz. U. z 2000 r.,
Nr 99, poz. 1072),
- z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r., Nr 88, poz. 439)
z późniejszymi zmianami.
W powyższych aktach prawnych określono termin i zakres tematyczny spisów, zasady
organizacji i realizacji prac spisowych, zobowiązanie ludności do udzielania informacji oraz
sposób ich zebrania.
Celem Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. było między innymi:
- zapewnienie podstawowej bazy informacyjnej o gospodarstwach rolnych i związanych
z nimi gospodarstwach domowych, koniecznej dla realizacji krajowej, regionalnej
i lokalnej polityki rolnej i społecznej na wsi,
- dostarczenie informacji niezbędnych dla finalizowania procesów stowarzyszeniowych
z Unią Europejską (UE), jak i zapewnienia podstaw informacyjnych w pierwszych
latach członkostwa zgodnie z wymogami UE oraz wykonanie zobowiązań Polski
w zakresie dostarczenia informacji dla potrzeb organizacji międzynarodowych (FAO,
OECD, EUROSTAT i inne),
- budowy i aktualizacji statystycznych operatów losowania prób do różnotematycznych
badań reprezentacyjnych.
IX
Zakres tematyczny Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. był bardzo obszerny
i dotyczył blisko 3 mln gospodarstw rolnych. W realizacji spisu uczestniczyło łącznie ok. 190
tysięcy osób, w tym ok. 160 tysięcy rachmistrzów spisowych.
Zakres i tematyka Powszechnego Spisu Rolnego
Powszechnym Spisem Rolnym objęto:
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha,
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha do 1 ha
włącznie,
- osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków
rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha,
- pozostałe gospodarstwa rolne będące w użytkowaniu osób prawnych i jednostek
organizacyjnych nie mających osobowości prawnej.
Wykaz gospodarstw indywidualnych powstał w oparciu o statystyczny rejestr
podatkowy, który aktualizowany był przez rachmistrzów w czasie obchodu przedspisowego
oraz uzupełniany o wykaz właścicieli zwierząt gospodarskich nie posiadających użytków
rolnych lub posiadających użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha. Kartotekę
gospodarstw rolnych będących w użytkowaniu osób prawnych i jednostek organizacyjnych
nie mających osobowości prawnej utworzono na podstawie Bazy Jednostek Statystycznych.
Dla gospodarstw rolnych, których użytkownicy odmówili udziału w Powszechnym
Spisie Rolnym 2002 r. oraz w przypadkach, gdy kontakt z użytkownikami gospodarstw, był
niemożliwy, dokonano imputacji danych o gospodarstwie.
Tematyka Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. została ujęta na formularzach
spisowych w następujących działach:
- Powierzchnia gospodarstwa,
- Struktura własnościowa użytków rolnych gospodarstwa,
- Struktura dochodów,
- Działalność gospodarcza,
- Pracujący w indywidualnym gospodarstwie rolnym,
- Powierzchnia zasiewów,
- Powierzchnia inna,
X
- Rozdysponowanie produkcji rolniczej,
- Infrastruktura gospodarstwa,
- Budynki i budowle,
- Magazynowanie w gospodarstwie,
- Nawozy i pestycydy w gospodarstwie,
- Maszyny i urządzenia rolnicze,
- Wybrane wydatki w gospodarstwie.
W ramach spisu w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni użytków rolnych
powyżej 1 ha zebrano następujące informacje:
1) dane o osobach będących użytkownikami gospodarstw rolnych:
a) nazwisko i imiona użytkownika gospodarstwa rolnego,
b) poziom wykształcenia rolniczego użytkownika,
c) wkład pracy w gospodarstwo rolne w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie
– liczba godzin przepracowanych w gospodarstwie,
2) o liczbie pracowników najemnych stałych gospodarstwie pracowników dorywczych
zatrudnionych w gospodarstwie rolnym,
3) o użytkowaniu gruntów, a w szczególności:
a) o powierzchni gruntów ogółem, w tym użytków rolnych (gruntów ornych, sadów, łąk
i pastwisk trwałych), lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów i nieużytków,
b) o powierzchni zasiewów głównych upraw,
4) o pogłowiu zwierząt gospodarskich według gatunków i grup produkcyjno-użytkowych
oraz liczbie pni pszczelich,
5) o rozdysponowaniu produkcji rolniczej,
6) o budynkach, infrastrukturze i wyposażeniu technicznym gospodarstw, w tym:
a) rodzaje budynków, budowli i ich powierzchnia,
b) liczba ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn rolniczych,
c) źródła zaopatrzenia w wodę, sposoby odprowadzania ścieków i usuwania śmieci,
d) wyposażenie w sieć elektryczną i telefon,
e) rodzaje urządzeń melioracyjnych,
7) o stosowaniu nawozów i pestycydach w gospodarstwie w okresie 12 miesięcy
poprzedzających badanie,
XI
9) o działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) prowadzonej przez użytkownika
gospodarstwa rolnego lub osobę dorosłą pozostającą z użytkownikiem we wspólnym
gospodarstwie domowym,
10) o ważniejszych wydatkach poniesionych w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie,
w tym na:
a) zakup gruntów,
b) budowę lub modernizację budynków,
c) powiększenie stada podstawowego,
d) zakup ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn rolniczych.
Informacje o wieku, płci, poziomie wykształcenia ogólnego, głównych i dodatkowych
źródłach utrzymania użytkownika i członków jego gospodarstwa domowego, a także osób
pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych pozyskano z Narodowego
Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, który, jak wspomniano na wstępie, odbył się
jednocześnie z Powszechnym Spisem Rolnym 2002 r.
Dla osób fizycznych użytkujących gospodarstwa indywidualne o powierzchni
użytków rolnych od 0,1 ha do 1 ha włącznie oraz dla właścicieli zwierząt gospodarskich
zebrano w/w informacje, z wyłączeniem tych, o których mowa w pkt. 8 i 10, a w ramach
punktów 3b, 6b i 7 zebrano dane w ograniczonym zakresie tematycznym.
W ramach spisu u osób prawnych i w jednostkach organizacyjnych nie mających
osobowości prawnej zebrano informacje, o których mowa w punktach 2-10.
Ważniejsze definicje, pojęcia spisowe i zasady spisywania
Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami
lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić
zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi
z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Za gospodarstwo indywidualne uważa się gospodarstwo rolne o powierzchni
użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby
fizycznej lub grupy osób. W publikacji przyjęto umownie indywidualne gospodarstwo rolne
jako gospodarstwo indywidualne powyżej 1 ha użytków rolnych.
Za właściciela zwierząt gospodarskich uważa się osobę nie posiadającą użytków
rolnych lub posiadającą użytki o powierzchni mniejszej niż 0,10 ha, która ma co najmniej:
XII
1 sztukę bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochę lub (i) 3 sztuki owiec bądź kóz lub
(i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 5 sztuk samic zwierząt futerkowych (w tym
królików) lub (i) 1 pień pszczeli.
Za użytkownika gospodarstwa indywidualnego uważa się osobę fizyczną lub grupę
osób, które faktycznie użytkują grunty, niezależnie od tego, czy są właścicielami,
dzierżawcami, czy użytkują je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty te są
zlokalizowane w jednej, czy w kilku gminach.
Za gospodarstwo domowe użytkownika gospodarstwa rolnego (właściciela zwierząt
gospodarskich) uważa się zespół osób mieszkających i utrzymujących się wspólnie, jeżeli
wśród nich jest osoba prowadząca gospodarstwo indywidualne (właściciel zwierząt
gospodarskich).
Do zbiorowości pracujących na własny rachunek w rolnictwie zaliczono osoby
pracujące wyłącznie lub głównie:
- w indywidualnych gospodarstwach rolnych powyżej 1 ha, z wyłączeniem gospodarstw
produkujących wyłącznie na potrzeby własne,
- na działkach rolnych, z wyłączeniem działek produkujących wyłącznie lub głównie
na potrzeby własne,
- jako właściciele zwierząt gospodarskich, z wyłączeniem produkujących wyłącznie lub
głównie na potrzeby własne.
Do
działalności rolniczej zalicza się produkcję roślinną (wszystkie uprawy rolne,
warzywnictwo i sadownictwo) i produkcję zwierzęcą (chów i hodowlę zwierząt
gospodarskich, produkcję surowych nieprzetworzonych produktów zwierzęcych) oraz
działalność usługową związaną z rolnictwem, prowadzoną z wykorzystaniem własnego
sprzętu (m.in. nawożenie pól, opryskiwanie upraw, siew i sadzenie roślin, zbiory, działalność
związana ze sztucznym unasiennianiem).
Do
ogólnej powierzchni gruntów gospodarstwa zaliczono wszystkie bez wyjątku
grunty wchodzące w skład gospodarstwa, a więc wszystkie grunty użytkowane rolniczo
(grunty orne, sady, łąki i pastwiska), wszystkie związane z nimi grunty użytkowane
nierolniczo, jak lasy, podwórza, grunty pod zabudowaniami lub przeznaczone pod zabudowę,
ogrody ozdobne, grunty pod wodami, drogi, torfowiska, kamieniołomy, żwirownie itp. oraz
nieużytki, niezależnie od tytułu władania (własne, dzierżawione na zasadzie umowy
i bezumownie, użytkowane z innego tytułu).
Gospodarstwa indywidualne spisywano w miejscu przebywania użytkownika i tam
ujmowano całkowitą, ogólną powierzchnię, niezależnie od miejsca położenia gruntów.
XIII
Do gruntów ornych zalicza się grunty w uprawie, tj. pod zasiewami wraz z ogrodami
przydomowymi oraz odłogi i ugory.
Za grunty orne w uprawie uważa się grunty zasiane lub zasadzone ziemiopłodami
rolnymi lub ogrodniczymi, plantacje wikliny i chmielu, powierzchnie szklarni, inspektów,
namiotów foliowych oraz powierzchnię mniejszą od 10 arów zasadzoną drzewami
owocowymi i krzewami owocowymi.
Do
odłogów zalicza się powierzchnie gruntów ornych nie dające plonów, które co
najmniej przez dwa lata nie były uprawiane, natomiast do ugorów - powierzchnie, które
w danym roku były przejściowo nie obsiane (nieużytkowane rolniczo).
Do sadów zalicza się grunty o powierzchni nie mniejszej niż 10 arów, zasadzone
drzewami i krzewami owocowymi.
Do łąk i pastwisk trwałych zalicza się grunty pokryte trwale trawami, natomiast nie
zalicza się gruntów ornych obsianych trawami w ramach płodozmianu. Łąki trwałe są to
grunty pokryte trwale trawami, z zasady koszone, a w rejonach górskich również
powierzchnię koszonych hal i połonin. Pastwiska trwałe są to grunty pokryte trwale trawami,
które z zasady nie są koszone, lecz wypasane, a w rejonach górskich również powierzchnię
wypasanych hal i połonin.
Do
lasów i gruntów leśnych zalicza się powierzchnię zalesioną oraz powierzchnię
przejściowo pozbawioną drzewostanu. Do powierzchni zalesionej zalicza się grunty pokryte
uprawami leśnymi, młodnikami i drzewostanami starszymi oraz plantacjami topoli i innymi
gatunkami drzew szybko rosnących prowadzonymi na gruntach leśnych. Do powierzchni
przejściowo pozbawionej drzewostanu zalicza się zręby, halizny, płazowizny i plantacje
choinkowe prowadzone na gruntach leśnych oraz wylesienia powstałe na skutek
oddziaływania emisji przemysłowych i górnictwa (zalewiska, zapadliska).
Do powierzchni pozostałych gruntów wchodzących w skład gospodarstwa wlicza się
grunty będące pod zabudowaniami, podwórzami, placami i ogrodami ozdobnymi, pod
drogami i liniami podziału powierzchniowego w lasach, powierzchnię wód śródlądowych,
rowów melioracyjnych, plantacji leśnych prowadzonych na gruntach nieleśnych,
powierzchnię porośniętą wikliną w stanie naturalnym, powierzchnię innych gruntów
użytkowych (torfowiska, żwirownie) oraz nieużytków.
XIV
Ważniejsze grupowania i zakres publikowanych danych
Dane zawarte w tablicach zostały ujęte w dwie podstawowe kategorie, tj. ogółem
i indywidualne gospodarstwa rolne.
W niniejszej publikacji przyjęto grupowania według:
- grup obszarowych powierzchni użytków rolnych, wyodrębniając następujące grupy:
do 1 ha, 1-2, 2-3, 3-5, 5-7, 7-10, 10-15, 15-20, 20-30, 30-50, 50 ha i więcej;
- grup własnościowych użytków rolnych gospodarstwa: powierzchnia stanowiąca
własność użytkownika i użytkowana przez użytkownika, powierzchnia dzierżawiona
od innych, w tym od Skarbu Państwa (w tym AWRSP), własności samorządowej,
pozostałej publicznej, indywidualnej, spółdzielczej, pozostałej prywatnej oraz
powierzchnia użytków rolnych wspólnych lub innego rodzaju użytkowania, a także
własność użytkownika wydzierżawiona osobom trzecim;
- ilości działek użytków rolnych: 1, 2 – 3, 4 – 5, 6 – 9, 10 i więcej;
- odległości od siedziby gospodarstwa do najdalej położonej działki w km: do 2, 2 – 5,
5 – 10, 10 i więcej;
- przyczyn zaniechania prowadzenia działalności rolniczej: wyłącznie zdrowotne
i rodzinne, wyłącznie ekonomiczne, wyłącznie inne, zdrowotne i rodzinne oraz
ekonomiczne, zdrowotne i rodzinne oraz inne, ekonomiczne i inne, zdrowotne
i rodzinne, ekonomiczne oraz inne;
- zalesienia użytków rolnych oraz nieużytków: wykonanych w latach 1993 – 2002 oraz
planowanych do 2010, uprawianie drzew i krzewów szybko rosnących (w tym
plantacji choinek) z uwzględnieniem powierzchni i liczby gospodarstw.
W
części tabelarycznej dane dotyczące powierzchni gruntów w 1996 roku nie
zawierają szacunku powierzchni w gospodarstwach rolnych w obwodach wyłączonych z PSR
i działek użytkowników zamieszkałych poza terenem obwodów spisowych.
W tablicach zawierających sumaryczne dane dotyczące użytkowania gruntów mogą
wystąpić pewne nieścisłości rachunkowe wynikające z zaokrągleń automatycznych
(zaokrąglenia od arów do pełnych hektarów oraz od hektarów do tys. ha). Informacje
liczbowe w ujęciu odsetkowym prezentowane są z jednym znakiem po przecinku i z uwagi
na elektroniczną technikę zaokrągleń mogą nie sumować się na 100%. Liczby te są poprawne
pod względem merytorycznym.
XV
CZĘŚĆ ANALITYCZNA
1. Kierunki zmian w użytkowaniu gruntów
Wyniki PSR 2002 wskazują na bardzo silne zróżnicowanie polskiego rolnictwa
w układzie terytorialnym pod względem liczebności i struktury obszarowej gospodarstw
rolnych oraz użytkowania gruntów. Tempo i skala zmian w porównaniu do wyników PSR
1996 były również bardzo zróżnicowane. Ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych
wynosiła 19,3 mln ha w 2002 roku i w porównaniu z PSR 1996 była mniejsza o 1,4 mln ha,
tj. o 6,9 %. W okresie 1996 – 2002 4,6 % powierzchni geograficznej kraju ubyło
z gospodarstw rolnych na rzecz gruntów nie stanowiących gospodarstw rolnych. Grunty nie
stanowiące gospodarstw rolnych (lasy i grunty leśne oraz pozostałe grunty) zwiększyły się
w okresie analizowanych 6 lat o 13,7 % (o 1,4 mln ha).
Użytki rolne w gospodarstwach rolnych zmniejszyły się z 17,9 mln ha w 1996 roku
do 16,9 mln ha w 2002 roku, tj. o 982,5 tys. ha (o 5,5 %).
Tabl. 1. Użytkowanie gruntów
1996 2002
razem
do 1996
różnica
Wyszczególnienie
w tys. ha
1996=100
Ogółem 31268,5
31268,5
x
x
w gospodarstwach
rolnych 20764,7
19324,8
-1439,9
93,1
grunty nie stanowiące
gospodarstw rolnych
10503,8
11943,7
1439,9
113,7
Użytki rolne razem
17881,8
16899,3
-982,5
94,5
grunty orne
13764,8
13066,5
-698,3
94,9
sady
249,4 271,0 21,6 108,7
łąki trwałe 2656,5
2531,3
-125,2
95,3
pastwiska trwałe 1211,1
1030,5
-180,6
85,1
Lasy i grunty leśne 8814,4
9089,5
275,1
103,1
Pozostałe grunty
4572,3
5279,7
707,4
115,5
Zmniejszyła się powierzchnia: gruntów ornych o 0,7 mln ha, tj. o 5,1 % i trwałych
użytków zielonych o 0,3 mln ha, tj. o 7,9 %. Zwiększeniu uległa natomiast powierzchnia
sadów o 21,6 tys. ha, tj. o 8,7 %.
Zwiększeniu uległa powierzchnia lasów i gruntów leśnych o 275,1 tys. ha (o 3,1 %).
Powierzchnia pozostałych gruntów wzrosła o 15,5 % (o 707,4 tys. ha), w tym
w gospodarstwach rolnych spadła o 3,2 % (o 40,8 tys. ha).
XVI
Powierzchnia gruntów w spisanych gospodarstwach rolnych uległa zmniejszeniu
o 2,9 %. Tendencja spadkowa utrzymywała się w większości województw. Wzrost wystąpił
w województwie śląskim o 1,4 %, pomorskim o 1,2 % i nieznaczny w mazowieckim. Zmalała
powierzchnia pod zasiewami o 1,3 mln ha, tj. o 10,8 %. Natomiast znacząco wzrósł areał
odłogów i ugorów z 1,3 mln ha w 1996 roku na 2,3 mln ha w 2002 roku, tj. o 74,2 %. Liczba
gospodarstw, które wykazały powierzchnię odłogów i ugorów wzrosła w ciągu
6 analizowanych lat prawie dwukrotnie, tj. z 592 tys. do 1157 tys.
W 13 województwach zanotowano spadek powierzchni użytków rolnych. Największy
względny spadek wystąpił w województwach: świętokrzyskim (o 8,0 %), warmińsko
-mazurskim (o 7,4 %), lubuskim (o 5,3 %), zachodniopomorskim (o 5,1 %).
Wykres 1. Struktura gruntów w gospodarstwach rolnych ogółem w 2002 roku w %
Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem wyniósł w 2002 roku 87,4 %. Uległ
niewielkiemu zwiększeniu w stosunku do 1996 roku. Udział ten nie zmienił się
w województwach: dolnośląskim, wielkopolskim i łódzkim. Natomiast zmniejszył się
w województwie pomorskim, świętokrzyskim, podkarpackim i warmińsko-mazurskim.
W pozostałych uległ zwiększeniu, a najbardziej w województwie podlaskim.
87,4
6,2
6,4
użytki rolne
lasy
i grunty leśne
pozostałe
grunty
XVII
Wykres 2. Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem gospodarstw rolnych
w 2002 roku w %
POLSKA 87,4
Grunty orne, w dużym stopniu decydujące o produkcji rolniczej, uległy w większości
województw zmniejszeniu w porównaniu do 1996 roku, natomiast w czterech
województwach wystąpiło nieznaczne zwiększenie: w śląskim o 5,1 %, pomorskim o 1,0 %,
opolskim o 0,4 % i podkarpackim o 0,1 %. Zwiększył się udział gruntów ornych w ogólnej
powierzchni z 67,3 % w 1996 roku do 67,6 % w 2002 roku oraz w użytkach rolnych z 77,2 %
w 1996 roku do 77,3 % w 2002 roku. Wzrost udziału gruntów ornych w ogólnej powierzchni
odnotowano w województwach: dolnośląskim, opolskim, śląskim, zachodniopomorskim,
kujawsko-pomorskim, podkarpackim, wielkopolskim i lubelskim. Natomiast wzrost udziału
94,2 92,4 90,9 90,5 90,3 89,0 88,5 87,6 87,0 80,2 83,4 84,3 84,5 86,8 85,6 85,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Małopolskie Podkarpackie Pomorskie Podlaskie Warmińsko-mazurskie Śląskie Mazowieckie Lubelskie Świętokrzyskie Łódzkie Zachodniopomorskie Lubuskie Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Dolnośląskie Opolskie %
XVIII
gruntów ornych w użytkach rolnych odnotowano w województwach: dolnośląskim, śląskim,
opolskim, podkarpackim, zachodniopomorskim, wielkopolskim, pomorskim i kujawsko
-pomorskim.
Wykres 3. Struktura użytków rolnych w gospodarstwach rolnych ogółem
w 2002 roku w %
Udział gruntów pod zasiewami w stosunku do powierzchni ogółem uległ zmniejszeniu
z 60,6 % w roku 1996 do 55,7 % w roku 2002. Udział gruntów pod zasiewami do gruntów
ornych także uległ zmniejszeniu z 90,1 % w roku 1996 do 82,4 % w roku 2002. Miało to
odbicie w zwiększonej powierzchni odłogów i ugorów. Sytuacja ta znalazła odzwierciedlenie
we wszystkich województwach, z wyjątkiem województwa lubuskiego.
Zwiększyła się powierzchnia sadów z 237,1 tys. ha w 1996 roku na 271,0 tys. ha
w 2002 roku i ich udział w ogólnej powierzchni z 1,2 % w 1996 roku do 1,4 % w 2002 roku,
a także udział w użytkach rolnych odpowiednio z 1,4 % do 1,6 %. Powierzchnia sadów uległa
zwiększeniu w pięciu województwach: lubelskim o 47,8 %, łódzkim i mazowieckim
po 35,8 %, świętokrzyskim o 29,4 % oraz podlaskim o 1,6 %; a w jedenastu pozostałych
uległa zmniejszeniu, w niektórych wypadkach znacznemu.
Powierzchnia
łąk trwałych zmniejszyła się z 2618,8 tys. ha w 1996 roku do 2531,3 tys.
ha w 2002 roku (o 3,3 %), a pastwisk trwałych z 1099,9 tys. ha w 1996 roku do 1030,6 tys. ha
6,1
77,3
1,6
15,0
sady
łąki
trwałe
pastwiska
trwałe
grunty
orne
XIX
w 2002 roku (o 6,3 %). Dotyczyło to również udziału tych użytków w powierzchni ogółem,
który dla łąk w 1996 roku wynosił 13,2 %, a w 2002 roku 13,1 %, a dla pastwisk
odpowiednio 5,5 % i 5,3 %. Powierzchnia łąk wzrosła w województwach: podlaskim o 4,7 %,
małopolskim o 4,6 % i mazowieckim o 2,6 %, natomiast w województwie pomorskim
odnotowano wzrost zaledwie o 18 ha. W pozostałych województwach powierzchnia łąk
zmalała, w tym najwięcej względnie w województwie opolskim o 14,7 %, a bezwzględnie
w województwie lubelskim o 26,6 tys. ha. Powierzchnia pastwisk wzrosła w 4 następujących
województwach: lubelskim o 5,5 %, mazowieckim o 5,4 %, podlaskim o 1,4 % i łódzkim
o 0,8 %. W pozostałych województwach zmalała.
Powierzchnia lasów i gruntów leśnych w gospodarstwach rolnych również uległa
zmniejszeniu z 1296,5 tys. ha w 1996 roku do 1201,2 tys. ha w 2002 roku, czyli o 7,4 %.
Tendencja ta utrzymała się prawie we wszystkich województwach z wyjątkiem województw:
pomorskiego, gdzie nastąpił wzrost powierzchni o 6,0 %, wielkopolskiego o 3,5 %
i dolnośląskiego o 0,8 %. Udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni ogółem również
uległ zmniejszeniu z 6,5 % w 1996 roku do 6,2 % w 2002 roku.
Grunty
pozostałe zmniejszyły się na przestrzeni 6 analizowanych lat o 40,8 tys. ha
(o 3,2 %). Udział gruntów pozostałych w powierzchni ogółem zmienił się z 6,4 % w 1996
roku do 6,3 % w 2002 roku. W skali województw największy wzrost powierzchni
odnotowano w województwie pomorskim o 9,6 % (8,2 tys. ha), a największy spadek
w województwie kujawsko-pomorskim o 14,6 % (14,3 tys. ha), podlaskim 13,9 %
(10,0 tys. ha) i zachodniopomorskim 12,3 % (14,7 tys. ha).
Na przestrzeni lat 1996 i 2002 przeciętna powierzchnia ogółem gospodarstwa rolnego
uległa tylko nieznacznej zmianie, tj. o 1,5 % (o 0,10 ha), czyli wzrosła z 6,49 ha w 1996 roku
do 6,59 ha w 2002 roku. Spadek przeciętnej powierzchni gospodarstwa zaobserwowano
w 7 województwach: małopolskim (o 5,4 %), świętokrzyskim (o 4,6 %),
zachodniopomorskim (o 3,4 %), lubuskim (o 2,1 %), podkarpackim (o 1,3 %), lubelskim
(o 1,2 %) i podlaskim (o 0,2 %). Natomiast wzrost odnotowano w województwach:
wielkopolskim (o 14,7 %), opolskim (o 14,6 %), kujawsko-pomorskim (o 12,0 %),
pomorskim (o 11,5 %), śląskim (o 8,7 %), łódzkim (o 4,4 %), warmińsko-mazurskim
(o 1,7 %), dolnośląskim (o 0,8 %) i mazowieckim (o 0,7 %). Duże przeciętne gospodarstwa
pod względem powierzchni ogólnej wystąpiły w północnej i zachodniej Polsce, w tym
największe w województwach: warmińsko-mazurskim (16,43 ha) i zachodniopomorskim
(16,03 ha), a małe w południowej Polsce, w tym najmniejsze: śląskie (2,51 ha) i małopolskie
(2,61 ha).
XX
Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych wzrosła o 1,8 %,
czyli z 5,66 ha w 1996 roku do 5,76 ha w 2002 roku. Wzrost ten był taki sam jak wzrost
powierzchni ogółem i wyniósł 10 arów. Dalsze rozdrobnienie gospodarstw rolnych wystąpiło
w następujących województwach: zachodniopomorskim (o 0,35 ha), świętokrzyskim (o 0,19 ha),
lubuskim (o 0,18 ha), małopolskim (o 0,11 ha), podkarpackim (o 0,05 ha) i lubelskim
(o 0,02 ha). Natomiast wzrost nastąpił we wszystkich pozostałych, w tym największy
odnotowano w województwie wielkopolskim z 7,86 ha do 9,00 ha, czyli o 1,14 ha (o 14,5 %).
2. Kierunki zmian w użytkowaniu gruntów indywidualnych gospodarstw rolnych
Na przestrzeni 1996 i 2002 roku ogólna powierzchnia indywidualnych gospodarstw
rolnych (gospodarstwa indywidualne powyżej 1 ha) wzrosła o 0,8 %, tj. o 121,9 tys. ha.
W 1996 roku ogólna powierzchnia indywidualnych gospodarstw rolnych wynosiła 16141,0
tys. ha i stanowiła 81,1 % ogólnej powierzchni gospodarstw rolnych, a w 2002 roku 16262,9
tys. ha i stanowiła 84,2 %.
Wykres 4. Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem indywidualnych gospodarstw
rolnych według województw w 2002 roku w %
POLSKA 88,9 81,5 84,5 86,0 86,5 87,2 87,4 87,6 88,0 89,3 91,1 92,1 92,6 93,8 93,9 94,7 95,0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Małopolskie Podlaskie Podkarpackie Pomorskie Mazowieckie Śląskie Lubelskie Świętokrzyskie Łódzkie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Kujawsko-pomorskie Lubuskie Zachodniopomorskie Opolskie Dolnośląskie %
XXI
W 6 województwach powierzchnia indywidualnych gospodarstw uległa zmniejszeniu,
w tym najbardziej w województwie lubelskim o 48,1 tys. ha (o 2,8 %). W pozostałych
województwach ogólna powierzchnia uległa zwiększeniu. Najwyższy wzrost powierzchni
odnotowano w województwie wielkopolskim o 89,7 tys. ha (o 5,8 %). Zmianie uległa
również powierzchnia użytków rolnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych, która
wzrosła z 14259,5 tys. ha w 1996 roku do 14461,9 tys. ha w roku 2002, czyli o 1,4 %
(o 202,4 tys. ha). Udział użytków rolnych w ogólnej powierzchni indywidualnych
gospodarstw rolnych uległ zwiększeniu z 88,3 % w 1996 roku do 88,9 % w 2002 roku.
Porównując powierzchnię użytków rolnych w obu analizowanych latach należy
stwierdzić, że powierzchnia ta uległa zmniejszeniu w województwach: świętokrzyskim
(o 5,4 %), podkarpackim (o 5,1 %), lubelskim (o 1,9 %), małopolskim (o 1,8 %) i łódzkim
(o 0,4 %). W pozostałych województwach powierzchnia użytków rolnych wzrosła, w tym
najbardziej w wielkopolskim o 77,7 tys. ha (o 5,5 %).
Grunty orne uległy zwiększeniu o 2,0 %, ich powierzchnia w 2002 roku wynosiła
11,2 mln ha. Uległa ona zmniejszeniu w województwach: świętokrzyskim (o 6,7 %),
podlaskim (o 3,1 %), małopolskim (o 2,9 %), podkarpackim (o 2,4 %), lubelskim (o 1,9 %),
łódzkim (o 1,4 %), mazowieckim (o 0,9 %) i warmińsko-mazurskim (o 0,6 %).
W pozostałych województwach powierzchnia ta wzrosła. Udział gruntów ornych w ogólnej
powierzchni wyniósł w 2002 roku 68,7 % i zwiększył się w 11 województwach. Udział
gruntów ornych w użytkach rolnych wyniósł 77,3 %.
Na przestrzeni 6 analizowanych lat nastąpił wyraźny spadek powierzchni pod
zasiewami i wyniósł 7,1 %, tj. 729,0 tys. ha przy podwojeniu (o 129,5 %, tj. 944,6 tys. ha)
powierzchni odłogującej i ugorującej.
Powierzchnia pod zasiewami zmniejszyła się w 10 województwach: podkarpackim
(o 24,9 %), małopolskim (o 19,5 %), świętokrzyskim (o 18,6 %), śląskim (o 14,7 %),
mazowieckim (o 13,8 %), łódzkim i podlaskim (po 10,1 %), lubelskim (o 9,4 %), warmińsko
-mazurskim (o 5,8 %) oraz dolnośląskim (o 1,0 %). Udział powierzchni pod zasiewami
w powierzchni ogólnej wynoszący w 1996 roku 63,4 % spadł do 58,4 % w 2002 roku,
a w stosunku do powierzchni gruntów ornych z 93,3 % w 1996 roku do 85,0 % w 2002 roku.
Z kolei udział odłogów i ugorów do powierzchni ogółem zwiększył się z 4,5 % w 1996 roku
do 10,3 % w 2002 roku, a w stosunku do gruntów ornych z 6,7 % w 1996 roku do 15,0 %
w 2002 roku.
Odnotowano,
że w indywidualnych gospodarstwach rolnych powierzchnia sadów
wzrosła o 24,0 % (o 47,6 tys. ha) pomimo tego, że nastąpił spadek tej powierzchni
XXII
w dziewięciu województwach. Największy wzrost odnotowano w województwie
mazowieckim. Wyniósł on 23,4 tys. ha (37,6 %). Udział sadów w powierzchni ogółem kraju
wzrósł z 1,2 % w 1996 roku do 1,5 % w 2002 roku, a w relacji do użytków rolnych z 1,4 %
w 1996 roku do 1,7 % w 2002 roku.
Zmniejszeniu
uległa natomiast powierzchnia łąk trwałych o 2,2 % i pastwisk trwałych
o 1,4 %. Jednocześnie powierzchnia łąk i pastwisk uległa zmniejszeniu w województwach:
dolnośląskim, lubuskim, opolskim, podkarpackim, pomorskim, śląskim, świętokrzyskim,
wielkopolskim i zachodniopomorskim. Jednoczesne zwiększenie nastąpiło w województwach:
mazowieckim, podlaskim i warmińsko-mazurskim.
Pozostałe grunty zwiększyły powierzchnię z 743,4 tys. ha w 1996 roku
do 759,4 tys. ha w 2002 roku, czyli o 2,1 %. Powierzchnia pozostałych gruntów wzrosła
w 11 województwach, a najwięcej w województwie wielkopolskim o 13,0 tys. ha (21,7 %).
Przeciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosiła w 2002 roku
8,33 ha i wahała się od 18,74 ha w województwie warmińsko-mazurskim do 3,92 ha w
małopolskim. Wzrosła ona o 5,3 % (o 0,42 ha) w porównaniu do 1996 roku. Niewielkie
rozdrobnienie gospodarstw wystąpiło w następujących województwach: podkarpackim
(o 1,0 %), lubuskim (o 0,9 %), małopolskim (o 0,8 %) i zachodniopomorskim (o 0,2 %).
Wykres 5. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych indywidualnych gospodarstw
rolnych według województw w 2002 roku w ha
POLSKA 7,41 3,20 3,46 3,93 4,74 6,57 6,73 7,40 9,31 9,59 9,84 10,81 11,07 12,32 12,90 16,22 17,07 0 3 6 9 12 15 18 Małopolskie Podkarpackie Śląskie Świętokrzyskie Lubelskie Łódzkie Mazowieckie Opolskie Dolnośląskie Lubuskie Wielkopolskie Podlaskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Zachodniopomorskie Warmińsko-mazurskie ha
XXIII
Rys. 1. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych indywidualnych
gospodarstw rolnych w 2002 roku w ha
Zbliżony był również wzrost średniej powierzchni użytków rolnych z 6,99 ha
w 1996 roku do 7,41 ha w 2002 roku, czyli o 6,0 % (o 0,42 ha). Nieznaczne zmniejszenie
powierzchni użytków rolnych w 1 gospodarstwie wystąpiło w województwie podkarpackim
(o 1,1 %) i lubuskim (o 0,9 %). Największa dynamika przyrostu przeciętnej powierzchni
użytków rolnych w 1 gospodarstwie była w województwie opolskim, tj. 25,5 %. Najwyższą
przeciętną powierzchnią użytków rolnych w 1 gospodarstwie charakteryzowało się
województwo warmińsko-mazurskie (17,07 ha).
Przeciętnie największe gospodarstwa występowały w województwach północnych
i zachodnich, nieco mniejsze w regionie centralnym (mazowieckie i łódzkie) oraz najmniejsze
w regionie południowym.
3. Struktura powierzchni użytków rolnych według grup obszarowych gospodarstw
W czasie między dwoma spisami powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach
rolnych zmniejszyła się o 2,6 %. Wzrost powierzchni użytków rolnych zanotowano
w grupach obszarowych: do 2 ha oraz 20 ha i więcej, w tym największy przyrost wystąpił
10,81 9,84 16,22 12,90 17,07 11,07 7,40 6,57 4,74 9,59 9,31 3,93 3,20 3,46 12,32 Dolnośląskie Lubuskie Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Lubelskie Mazowieckie Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Łódzkie Świętokrzyskie Opolskie Śląskie Małopolskie Podkarpackie 6,73 15,1 ha i więcej 12,1 do 15,0 9,1 do 12,0 6,1 do 9,0 6,0 ha i mniej
XXIV
w grupie 30 – 50 ha (o 61,9 %). Natomiast zmniejszenie powierzchni nastąpiło w grupach
obszarowych mieszczących się w przedziale od 2 do 20 ha. Największy względny spadek
powierzchni był w grupie obszarowej 7 – 10 ha (o 19,4 %). Spośród grup obszarowych
powyżej 20 ha, tylko w grupie 30 – 50 ha powierzchnia użytków rolnych uległa zwiększeniu
we wszystkich województwach. W grupie obszarowej 50 ha i więcej powierzchnia uległa
zmniejszeniu w województwach: lubuskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim
i zachodniopomorskim. Należy zauważyć, że województwo opolskie jako jedyne odnotowało
spadek powierzchni we wszystkich grupach obszarowych do 20 ha, a wzrost we wszystkich
grupach obszarowych powyżej 20 ha.
Struktura
powierzchni
użytków rolnych nie uległa dużym wahaniom w okresie
analizowanych 6 lat. Wzrost struktury powierzchni użytków rolnych zanotowano w grupach
obszarowych: do 3 ha oraz 20 ha i więcej, natomiast spadek w grupie 3 – 20 ha.
Wykres 6. Struktura użytków rolnych w gospodarstwach rolnych ogółem
według grup obszarowych w 2002 roku w %
8,0
18,0
13,1
50,2
2,3 4,3
4,1
do 1 ha 1 - 2 ha
2 - 3 ha
3 - 5 ha
15 ha i więcej
5 - 10 ha
10 - 15 ha
XXV
4. Struktura powierzchni użytków rolnych według grup obszarowych indywidualnych
gospodarstw rolnych
Indywidualne gospodarstwa rolne zmieniły w okresie spisowym powierzchnię
użytków rolnych z 14,3 mln ha w 1996 roku do 14,5 mln ha w 2002 roku, czyli o 1,4 %.
Podobnie jak w ogólnej powierzchni gospodarstw rolnych zwiększenie powierzchni
nastąpiło w grupie obszarowej 1 – 2 ha, 20 ha i więcej. W grupie obszarowej 30 – 50 ha
odnotowano największy wzrost procentowy (o 62,9 %), a w grupie obszarowej 50 ha i więcej
największy przyrost powierzchni o 816,9 tys. ha. We wszystkich grupach obszarowych
mieszczących się w przedziale od 2 do 20 ha nastąpił spadek powierzchni użytków rolnych.
I tak największy był w grupie obszarowej 7 – 10 ha i wyniósł 19,4 % (o 420,7 tys. ha).
Wykres 7. Zmiany w powierzchni użytków rolnych w indywidualnych gospodarstwach
rolnych według grup obszarowych w 2002 roku
w porównaniu do 1996 roku w %
OGÓŁEM 101,4 154,7 162,9 94,0 84,1 80,6 82,9 89,7 99,3 116,2 111,4 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 50 i więcej 30-50 20-30 15-20 10-15 7-10 5-7 3-5 2-3 1-2 ha %XXVI
We wszystkich województwach wzrosła powierzchnia użytków rolnych w grupie
obszarowej 30 ha i więcej. Natomiast w grupie obszarowej 20 – 30 ha nastąpił spadek
powierzchni użytków rolnych tylko w województwach: lubuskim, pomorskim, warmińsko
-mazurskim i zachodniopomorskim. Natomiast spadek powierzchni w grupie obszarowej
1 – 2 ha odnotowano w województwach: kujawsko-pomorskim, opolskim i wielkopolskim.
Struktura
powierzchni
użytków rolnych według grup obszarowych nie uległa
większym zmianom z wyjątkiem grupy obszarowej 50 ha i więcej, w której nastąpił wzrost
z 10,5 % w 1996 roku do 16,0 % w 2002 roku. W skali województw należy zauważyć,
że w województwie zachodniopomorskim grupa obszarowa 50 ha i więcej to 50,4 %
powierzchni użytków rolnych (336,6 tys. ha) w 2002 roku. W tej grupie obszarowej wzrost
i znaczny udział użytków rolnych w powierzchni ogółem odnotowano w województwach:
dolnośląskim, lubuskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Natomiast wzrost i znaczny
udział powierzchni w grupie obszarowej od 1 – 2 ha odnotowano w województwach:
małopolskim, podkarpackim i śląskim.
5. Struktura liczby gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych, ilości
działek oraz odległości od siedziby gospodarstwa do najdalej położonej działki
Zmniejszyła się liczba gospodarstw rolnych o 4,3 %, tj. z 3,1 mln w 1996 roku
na 2,9 mln w 2002 roku, z tego liczba działek rolnych do 1 ha użytków rolnych o 4,2 %
z 1019,7 tys. na 977,1 tys. i gospodarstw o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha
o 4,4 % z 2046,8 tys. na 1956,1 tys. Natomiast wzrosła o 31,0 % liczba gospodarstw
największych, czyli o powierzchni użytków rolnych powyżej 20 ha, tj. z 88,4 tys.
w 1996 roku do 115,8 tys. w 2002 roku, a także najmniejszych 1 – 2 ha o 11,8 %,
tj. z 462,4 tys. w 1996 roku do 517,0 tys. w 2002 roku. Liczba gospodarstw o powierzchni
użytków rolnych 2 – 20 ha zmniejszyła się o 11,5 %, tj. z 1496,0 tys. w 1996 roku
na 1323, 3 tys. w 2002 roku, w tym największy spadek odnotowano w grupie obszarowej
7 – 10 ha, tj. o 19,3 % z 260,3 tys. na 210,1 tys.
Liczba gospodarstw w analizowanym okresie wzrosła jedynie w województwie
małopolskim o 4,2 %, tj. z 358,5 tys. w 1996 roku na 373,7 tys. w 2002 roku. W pozostałych
województwach nastąpił spadek od o 0,6 % w podkarpackim do o 15,1 % w opolskim.
XXVII
Wykres 8. Zmiany w liczebności gospodarstw ogółem według grup obszarowych
użytków rolnych w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w %
OGÓŁEM 95,7
Wykres 9. Zmiany w liczebności gospodarstw ogółem według województw
w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w %
POLSKA 95,7 80,7 83,1 84,0 90,3 93,7 95,8 99,8 111,8 115,0 156,4 159,9 0 20 40 60 80 100 120 140 160 7-10 5-7 10-15 3-5 15-20 do 1 2-3 1-2 20-30 50 i więcej 30-50 ha % 84,9 85,6 86,1 90,7 91,3 93,2 94,5 95,5 95,9 96,4 96,7 96,9 97,2 99,2 99,4 104,2 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Opolskie Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Śląskie Łódzkie Podlaskie Dolnośląskie Lubelskie Lubuskie Świętokrzyskie Zachodniopomorskie Mazowieckie Podkarpackie Małopolskie %
XXVIII
Udział działek do 1 ha użytków rolnych w ogólnej liczbie gospodarstw wynosił
33,3 % zarówno w 1996, jak i 2002 roku. Działki zajmowały 2,3 % użytków rolnych w 2002
roku. Liczba działek uległa dużym zmianom. W 5 województwach liczba działek zwiększyła
się: w lubelskim o 17,4 %, małopolskim o 15,5 %, świętokrzyskim o 8,8 %, podkarpackim
o 5,9 % i mazowieckim o 5,0 %. W pozostałych 11 województwach liczba działek
zmniejszyła się, w tym najbardziej o 26,7 % w pomorskim i o 24,7 % w wielkopolskim.
Wykres 10. Struktura liczby gospodarstw rolnych ogółem według grup obszarowych
użytków rolnych w 2002 roku w %
Porównując strukturę gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych wzrósł
udział gospodarstw w 2002 roku w porównaniu do 1996 roku w następujących grupach:
1 – 3 ha oraz 20 i więcej ha. Natomiast zmniejszył się w grupie 3 – 15 ha. W grupie
15 – 20 ha był na zbliżonym poziomie. W grupie obszarowej użytków rolnych 15 ha i więcej
6,8 % użytkowników gospodarstw dysponowało w 2002 roku 50,2 % powierzchni użytków
rolnych. Z kolei 93,2 % użytkowników dysponowało prawie połową powierzchni użytków
rolnych. Najwięcej dużych gospodarstw (15 ha i więcej użytków rolnych) zanotowano
w województwach: warmińsko-mazurskim 21,6 %, podlaskim 20,3 %, kujawsko-pomorskim
16,7 % i pomorskim 15,5 %.
14,6
11,9
6,2
6,8
33,3
17,6
9,6
1 - 2 ha
10 - 15 ha
15 ha
i więcej
do 1 ha
2 - 3 ha
3 - 5 ha
5 - 10 ha
XXIX
W 2002 roku najwięcej gospodarstw, tj. 1,2 mln (42,3 %) były to gospodarstwa
o zwartym rozłogu złożonym z 1 działki użytków rolnych. Z drugiej strony należy stwierdzić,
że 739,3 tys. gospodarstw (25,3 %) były to gospodarstwa uprawiające 4 i więcej działek,
a 10 i więcej działek użytkowało 4,0 % z ogólnej liczby gospodarstw. Największą ilość
gospodarstw mających 10 działek i więcej (26,0 tys. gospodarstw) odnotowano
w województwie małopolskim (7,0 %). W tym też województwie było najwięcej gospodarstw
z 1 działką (160,8 tys.).
Odległość od siedziby do najdalej położonej działki była bardzo zróżnicowana. Jednak
najwięcej 2,1 mln gospodarstw mieściło się w przedziale do 2 km (72,9 %). Były również
gospodarstwa, które miały do najdalej położonej działki ponad 10 km. Było ich ponad
101,5 tys., czyli 3,5 % ogólnej liczby gospodarstw. Najwięcej gospodarstw mających odległe
działki ponad 10 km było w województwie lubelskim 16,4 tys., a względnie w województwie
podlaskim 8,2 %. Natomiast w województwie podlaskim zanotowano tylko 57,4 %
gospodarstw z działkami do 2 km.
6. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według grup obszarowych
użytków rolnych, ilości działek oraz odległości od siedziby gospodarstwa do najdalej
położonej działki
W 2002 roku spisano 1951,7 tys. gospodarstw indywidualnych gospodarstw rolnych
i w relacji do 1996 roku ich liczebność spadła o 4,4 %, tj. o 89,7 tys. Spadek liczby
gospodarstw zaobserwowano we wszystkich grupach obszarowych użytków rolnych
z przedziału powierzchni od 2 do 20 ha (o 11,6 %), w tym największy w grupie obszarowej
od 7 – 10 ha (o 19,3 %), a najmniejszy w grupie 2 – 3 (o 0,2 %). Wzrost liczby gospodarstw
nastąpił w grupach obszarowych: 1 – 2 ha (o 11,8 %) oraz 20 ha i więcej (o 33,8 %), w tym
zdecydowanie największy w grupie 50 ha i więcej (o 92,1 %). Wzrost liczby gospodarstw
w grupie obszarowej 1 – 2 ha (o 54,6 tys.) był prawie dwukrotnie większy niż w grupach
obszarowych powyżej 20 ha (o 28,5 tys.).
W przekroju województw zmniejszenie liczby gospodarstw w grupie obszarowej
1 – 2 ha odnotowano w województwach: opolskim (o 8,0 %), wielkopolskim (o 2,0 %)
i kujawsko-pomorskim (o 0,3 %). Natomiast w pozostałych odnotowano wzrost, w tym
największy względny w województwie podlaskim o 48,0 %, a największy bezwzględny
wzrost w województwie mazowieckim o 12,9 tys. gospodarstw.
XXX
W grupach obszarowych 30 ha i więcej użytków rolnych, wzrost liczby gospodarstw
odnotowano we wszystkich województwach. W niektórych był to wzrost nawet ponad
trzykrotny. Natomiast w grupie obszarowej 20 – 30 ha zmniejszenie się liczby gospodarstw
zarejestrowano w województwach: warmińsko-mazurskim (o 16,3 %), zachodniopomorskim
(o 15,7 %), pomorskim (o 8,8 %) i lubuskim (o 7,7 %). W pozostałych gospodarstwach
zanotowano wzrost.
Struktury liczby gospodarstw dla poszczególnych grup obszarowych użytków rolnych
na przestrzeni lat spisowych uległy zmianom. I tak udział gospodarstw w grupie obszarowej
1 – 3 ha wzrósł z 36,4 % w 1996 roku do 40,9 % w 2002 roku, a także w grupie obszarowej
20 ha i więcej z 4,1 % w 1996 roku do 5,8 % w 2002 roku, w tym w grupie 50 ha i więcej
ponad dwukrotnie: odpowiednio z 0,4 % do 0,9 %. Zmalał udział w grupie obszarowej
3 – 20 ha użytków rolnych: z 59,4 % w 1996 roku na 53,5 % w 2002 roku.
W 2002 roku 486,6 tys. (24,9 %) indywidualnych gospodarstw rolnych miało zwarty
rozłóg składający się z jednej działki użytków rolnych. Natomiast 114,5 tys. gospodarstw
(5,9 %) miało w rozłogu swego gospodarstwa 10 i więcej działek z użytkami rolnymi.
Wykres 11. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających różną
ilość działek z użytkami rolnymi w 2002 roku w %
24,9
38,5
18,5
12,2
5,9
1 działka
2-3 działki
4-5 działek
10 działek
i więcej
6-9 działek
XXXI
Wykres 12. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według odległości
od siedziby do najdalej położonej działki w 2002 roku w %
Najwięcej gospodarstw z jedną działką spisano w województwie mazowieckim,
tj. 78,6 tys., a względnie w województwie pomorskim, tj. 40,5 %. Z ilością 10 i więcej działek
było najwięcej gospodarstw w województwie małopolskim 25,5 tys. (11,8 %).
W 2002 roku w 1225,7 tys. (62,8 %) gospodarstw odległość od siedziby do najdalej
położonej działki wynosiła do 2 km. Natomiast odległość 10 km i więcej do najdalej
położonej działki miało 89,9 tys. gospodarstw (4,6 %). Największy udział gospodarstw
użytkujących najdalej położone działki do 2 km był w województwach: dolnośląskim 76,5 %,
pomorskim 73,3 %, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim po 73,1 %, kujawsko
-pomorskim 73,0 % oraz lubuskim 72,0 %. Z kolei najwyższy udział gospodarstw z działkami
położonymi 10 km i więcej od siedziby gospodarstwa był w województwach: podlaskim
9,5 %, lubelskim 6,9 %, wielkopolskim 6,1 % i mazowieckim 5,1 %.
62,8
25,5
7,1
4,6
do 2 km
2-5 km
5-10 km
10 km
i więcej
XXXII
7. Struktura własnościowa użytków rolnych indywidualnych gospodarstw rolnych
PSR 2002 wykazał, iż 12,0 mln ha użytków rolnych stanowiło własność użytkownika
i było użytkowanych przez niego. Stanowiło to 83,2 % użytków rolnych w indywidualnych
gospodarstwach rolnych. Pozostałe 15,8 % (2,3 mln ha) to grunty dzierżawione i 1,0 %
(143,2 tys. ha) to grunty wspólne lub innego rodzaju użytkowania. Zaobserwowano niewielki,
tj. 0,8 % udział użytków rolnych wydzierżawionych osobom trzecim w powierzchni użytków
rolnych stanowiących własność użytkownika. Udział tych gruntów był dość równomierny
w większości województw, natomiast był on znacznie wyższy w województwach: opolskim
(2,3 %), zachodniopomorskim (1,7 %), lubelskim i lubuskim (po 1,2 %).
Wśród użytków rolnych dzierżawionych, dominujące udziały stanowiły grunty Skarbu
Państwa 50,5 % i indywidualnych właścicieli 40,9 %. Największy względny udział użytków
rolnych własnych odnotowano w województwie małopolskim 91,4% i mazowieckim 90,1%,
natomiast dzierżawionych w województwie zachodniopomorskim 38,3 % oraz lubuskim
33,0 %. Najwięcej użytków rolnych dzierżawionych od Skarbu Państwa zanotowano
w województwach północnych i zachodnich.
W 2002 roku 1,6 mln (84,0 %) użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych
było właścicielami wszystkich użytków rolnych. Natomiast 14,4 % (280,8 tys. gospodarstw)
prowadziło gospodarstwa również w oparciu o użytki rolne dzierżawione, a 1,8 %
gospodarstw użytkowało grunty wspólne lub innego rodzaju. Wyłącznie dzierżawcami było
37,9 tys. (1,9 %) użytkowników, a 242,9 tys. (12,4 %) było w części właścicielami, a w części
dzierżawcami. Najwyższy udział liczby gospodarstw, których użytkownicy byli dzierżawcami
użytków rolnych zanotowano w województwach północnych i zachodnich: lubuskim
(34,9 %), zachodniopomorskim (30,2 %), warmińsko-mazurskim (28,5 %) i dolnośląskim
(23,6 %), a najniższy w województwach południowych: małopolskim (7,9 %), podkarpackim
(8,6 %) i śląskim (9,2 %). Najwięcej użytkowników dzierżawiących użytki rolne było
w województwie lubelskim (36,1 tys.).
8. Struktura gospodarstw według prowadzenia i zaniechania działalności rolniczej
Gospodarstwa rolne
Rolniczą działalność gospodarczą prowadziło 2,2 mln gospodarstw, tj. 74,1 % ogólnej
liczby gospodarstw. Gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej było 761,0 tys., tj.
25,9 % ogólnej liczby gospodarstw, w tym 99,3 % gospodarstw nie prowadziło działalności
XXXIII
rolniczej dłużej niż 1 rok. W porównaniu do danych z 1996 roku ponad trzykrotnie wzrosła
liczba gospodarstw bez działalności rolniczej.
Główne przyczyny zaniechania prowadzenia działalności rolniczej dłużej niż 1 rok to:
przyczyny wyłącznie ekonomiczne (33,0 %), wyłącznie zdrowotne i rodzinne (23,3 %)
i wyłącznie inne (27,7 %). Na pozostałe 16,0 % złożyło się wiele przyczyn, w tym głównie
zdrowotne i rodzinne oraz ekonomiczne (8,3 %). Największy udział gospodarstw prowadziło
działalność rolniczą w województwie lubelskim, tj. 86,2 %, a najmniejszy w śląskim,
tj. 52,5 %.
Indywidualne gospodarstwa rolne
W 2002 roku 82,7 % indywidualnych gospodarstw rolnych prowadziło działalności
rolniczą (1,6 mln gospodarstw). Natomiast nie prowadziło działalności rolniczej 17,3 %
(336,7 tys.) gospodarstw, z czego 99,2 % nie prowadziło jej dłużej niż 1 rok.
Rys. 2. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej
dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw w 2002 roku w %
Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej dłużej 1 rok
w ogólnej liczbie gospodarstw w 2002 roku był silnie zróżnicowany terytorialnie i wahał się
od 32,9 % w województwie śląskim, 31,4 % w zachodniopomorskim i 28,0 % w lubuskim
do 8,3 % w wielkopolskim i po 8,8 % w lubelskim i kujawsko-pomorskim.
8,3 28,0 31,4 25,8 21,0 14,6 20,1 8,8 16,8 23,5 15,6 32,9 17,2 15,8 8,8 Dolnośląskie Lubuskie Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Lubelskie Mazowieckie Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Łódzkie Świętokrzyskie Opolskie Śląskie Małopolskie Podkarpackie 14,5 27,1 % i więcej 21,1 do 27,0 15,1 do 21,0 9,1 do 15,0 9,0 % i mniej
XXXIV
Wykres 13. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej
dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw
według województw w 2002 roku w %
POLSKA 17,1
Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej dłużej niż
1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw w 2002 roku miał tendencję wyraźnie malejącą wraz ze
wzrostem przedziału powierzchni użytków rolnych. W grupie obszarowej 1 – 2 ha użytków
rolnych wynosił on 32,2 %, a w grupie 15 ha i więcej 3,0 %. Ta tendencja była generalnie
zachowana we wszystkich województwach.
Największy odsetek gospodarstw nie prowadzących działalności rolniczej w grupie
obszarowej 1 – 2 ha użytków rolnych wystąpił w województwach: pomorskim 49,6 %,
zachodniopomorskim 45,8 %, mazowieckim 45,4 %, podlaskim, śląskim i warmińsko
-mazurskim po 42,7 %.
8,3 8,8 8,8 14,5 14,6 15,6 15,8 16,8 17,2 20,1 21,0 23,5 25,8 28,0 31,4 32,9 0 5 10 15 20 25 30 35 Wielkopolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Łódzkie Podlaskie Opolskie Podkarpackie Świętokrzyskie Małopolskie Mazowieckie Warmińsko-mazurskie Dolnośląskie Pomorskie Lubuskie Zachodniopomorskie Śląskie %XXXV
Wykres 14. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej
dłużej niż 1 rok w ogólnej liczbie gospodarstw według grup
obszarowych użytków rolnych w 2002 roku w %
OGÓŁEM 17,1
Udział poszczególnych województw w ogólnej liczbie indywidualnych gospodarstw
rolnych bez działalności rolniczej dłużej niż 1 rok był bardzo zróżnicowany i wahał się
od 17,5 % w województwie mazowieckim do 1,9 % w opolskim. Prawie połowa
indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej dłużej niż 1 rok w kraju była
umieszczona w 4 następujących województwach: mazowieckim 17,5 %, małopolskim
11,2 %, śląskim 10,9 % i podkarpackim 9,4 %. Niewielkie udziały tych gospodarstw
zanotowano w województwach: opolskim 1,9 %, kujawsko-pomorskim 2,1 % i lubuskim
2,7 %.
W strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych bez działalności rolniczej dłużej
niż 1 rok według grup obszarowych użytków rolnych zdecydowanie dominował przedział
1 – 2 ha, tj. 49,8 %. Zbliżona sytuacja wystąpiła we wszystkich 7 wyodrębnionych grupach
przyczyn zaniechania prowadzenia działalności rolniczej: wyłącznie zdrowotne i rodzinne
44,5 %, wyłącznie ekonomiczne 51,7 %, wyłącznie inne 52,1 %, zdrowotne i rodzinne
oraz ekonomiczne 50,4 %, zdrowotne i rodzinne oraz inne 48,4 %, ekonomiczne i inne
51,1 %, zdrowotne i rodzinne, ekonomiczne oraz inne 47,7 %.
2,6 2,9 2,9 4,1 5,2 6,2 9,6 15,6 23,6 32,2 0 5 10 15 20 25 30 35 20-30 15-20 30-50 10-15 50 i więcej 7-10 5-7 3-5 2-3 1-2 ha %
XXXVI
