Kolokwium Międzynarodowej Rady Chrześcijan i Żydów (ICCJ) Southampton, 14-18 VII 1991

Waldemar Chrostowski

Kolokwium Międzynarodowej Rady

Chrześcijan i Żydów (ICCJ)

Southampton, 14-18 VII 1991

Collectanea Theologica 62/2, 175-178

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a L X II(1 9 9 2 ) f a s e . II

KOLOKWIUM MIĘDZYNARODOWEJ RADY CHRZEŚCIJAN

I ŻYDÓW (ICCJ) SOUTHAMPTON, 14— 18 VII 1991

M ię d z y n a r o d o w a R a d a C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w (In te r n a t io n a l C o u n c il o f C h r is t ia n s a n d J e w s — I C C J ) s ta n o w i sto w a r z y sz e n ie o r g a n iz a c ji z ró ż n y ch k r a jó w n a w sz y stk ic h k o n ty n e n ta c h , k tó r y c h c e le m j e s t sty m u lo w a n ie d i a ­ lo g u c h r z e ś c ija n i w y z n a w c ó w ju d a iz m u . I C C J k o o r d y n u je d z ia ła ln o ść o r ­ g a n iz a c ji k r a jo w y c h i p o d e jm u je p r z e d się w z ię c ia słu ż ą c e w z a je m n e m u p o z n a ­ n iu , k o n ta k to m , z r o z u m ie n iu i tw o r z e n iu a t m o s f e r y o b o p ó ln e g o sz a c u n k u . S ie d z ib a R a d y m ie śc i się w H e p p e n h e im (N iem cy ), w d o m u , w k tó r y m w l a ­ t a c h 1916— 38 m ie s z k a ł i p r a c o w a ł M a r tin B u b e r . O p ró c z s t a łe j i s y st e m a t y c z ­ n e j w sp ó łp r a c y co ro c z n ie o d b y w a ją s ię k o lo k w ia o p r o f ilu m ię d z y n a r o d o w y m , u w r a ż liw ia ją c e n a c o ra z to n o w e a s p e k t y d ia lo g u . D w a p o p rz e d n ie m ia ły m ie js c e w L ille (1989) i w P r a d z e (1990). P ie r w sz e b y ło p o św ię c o n e w p ły w o m r e w o lu c ji f r a n c u s k ie j n a ju d a iz m i c h r z e ś c ija ń stw o w p e r sp e k t y w ie 200. r o ­ czn icy te g o w y d a r z e n ia ; d r u g ie o d n io sło s ię w o b ec re w o lu c y jn y c h p r z e m ia n w E u r o p ie W sc h o d n ie j, w y z n a c z a ją c y c h k r e s p o r z ą d k u p o lity c z n e g o u s ta n o ­ w io n e g o w J a ł c i e i P o c z d a m ie (zob. W. C h r o s t o w s k i , C h r z e ś c i ja n i e i Ż y d z i w n o w e j E u r o p i e W s c h o d n ie j, „ P r z e g lą d P o w sz e c h n y ” 1/1991. 54— 72). J a k o m ie js c e k o le jn e g o s p o t k a n ia o b ra n o S o u th a m p to n , p o r to w e m ia s t o a n ­ g ie ls k ie n a d k a n a łe m L a M a n ch e, s k ą d p r z e z d z ie s ią t k i la t o d p ły w a ły s t a t k i z p a s a ż e r a m i o p u sz c z a ją c y m i E u r o p ę w d r o d z e d o N o w e g o Ś w ia t a .

W y b ó r A n g lii n ie b y ł p r z y p a d k o w y . T a m t e js z a R a d a C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w ( C C J ) ś w ię t o w a ła w 1991 r. p ó łw iec z e istn ie n ia . O r g a n iz a c ja ro z p o c z ę ła d z ia ­ ła ln o ść n a p r z e ło m ie 1941 i 1942 r., a w ię c w te d y , g d y n a z iś c i ro z p o c z y n a li u r z e c z y w istn ia n ie tzw . O sta te c z n e g o R o z w ią z a n ia ( E n d lö s u n g ) k w e s tii ż y d o w ­ s k ie j, z a k ł a d a ją c n a z ie m ia c h p o lsk ic h o b o zy m a so w e j z a g ła d y . H o n o ro w y p a t r o n a t n a d B r y t y js k ą R a d ą C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w s p r a w u je k r ó lo w a E lż b ie ­ t a I I i R a d a o d n o to w a ła w ie le c e n n y c h o s ią g n ię ć w d z ie d z in ie z b liż e n ia c h r z e ś c ija n i w y z n a w c ó w ju d a iz m u . W k o lo k w iu m w z ię ło u d z ia ł p o n a d 300 p r z e d s ta w ic ie li z 25 k r a jó w ś w ia ta , w ty m c z te ro o so b o w a d e le g a c ja z P o lsk i (k s. W. C h r o sto w sk i i S . K r a j e w ­ s k i — z a ło ż y c ie le i o b e c n i w sp ó łp rz e w o d n ic z ą c y P o ls k ie j R a d y C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w , o r a z B . K o s s o w s k a i D . P u r c h a ła ). P o d w z g lę d e m lic z b y u c z e stn ik ó w s p o t k a n ie w S o u th a m p to n b y ło re k o r d o w e w d o ty c h c z a so w e j h isto r ii I C C J . T e m a t r e f l e k s j i b r z m ia ł: G d y r e l i g i a j e s t u ż y w a n a j a k o b r o ń — u ż y w a n ie i n a d u ż y w a n i e r e l i g i i w o b r o n ie w a r t o ś c i n a r o d o w y c h i f u n d a m e n t a l n y c h . T a k ą p r o b le m a ty k ę u sta lo n o r o k w c z e śn ie j, n a k o lo k w iu m w P r a d z e , k ie d y to s ta ło się ja s n e , iż z n a jd u je m y się n a p r o g u n o w e j e ry . P o u p a d k u m u r u b e r liń sk ie g o u p a d a ły k o le jn e m u ry , p rz e z p o n a d 40 la t d z ie lą c e lu d z i i n a r o ­ dy. W n o w y c h w a r u n k a c h , g d y lu d z ie c h c ą n a n o w o o k r e ślić w ła s n ą t o ż s a ­ m o ść i a u to n o m ic z n ie b u d o w a ć p r z y sz ło ść , n ie b r a k u je je d n a k p r z e ja w ó w n a c jo n a liz m u , fa n a t y z m u i r a siz m u . D a w n e w id m a n ie z g o d y i n ie to le r a n c ji o d ż y w a ją n a w e t w ta k ic h k r a ja c h j a k N ie m c y . Z w ła sz c z a o b y w a te le b y łe j D D R m a ją sp o r o do o d r o b ie n ia w d z ie d z in ie p r z e z w y c ię ż a n ia o b o la łe j p r z e ­ sz ło śc i i b u d o w a n ia n o w e g o ła d u sp o łe c z n e g o . L e c z i w in n y c h r e jo n a c h E u ­ ro p y i ś w i a t a n ie ch ę ć i s te r e o ty p y z a t r u w a ją s to su n k i m ię d z y lu d z k ie . N ie b r a k w ty m p ie r w ia s t k ó w r e lig ijn y c h lu b c z ę śc ie j p se u d o r e lig ijn y c h , b o r e ­ lig ia b y w a n ie ty lk o u ż y w a n a , le c z i n a d u ż y w a n a . N a p r z e ło m ie 1990/91 r. o k a z a ło się , ż e w y b r a n a w P r a d z e p r o b le m a ty k a je sz c z e b a r d z ie j z y s k a ła n a

a k tu a ln o ś c i. D r a m a ty c z n e n a p ię c ia , a n a s t ę p n ie w o jn a w Z a to c e P e r s k ie j b r u t a ln ie o b n a ż y ły u k r y te p o k ła d y w r o g o śc i. W o g n iu n o w o c z e sn e j w o jn y o b ie str o n y o d w o ły w a ły s ię d o a r g u m e n t a c ji r e lig ijn e j i b a z o w a ły n a r e li­ g ijn y c h u c z u c ia c h sw o ic h o b y w a te li. D r u g ą s tr o n ą te g o d r a m a t u s t a ły się p r z e ś la d o w a n ia lu d n o śc i k u r d y js k i e j. P y t a n ia o to, j a k i j e s t u p r a w n io n y u ż y ­ t e k z r e lig ii, j a k w p ły w a o n a n a o b ro n ę w a r to ś c i f u n d a m e n ta ln y c h w o k r e ­ ślo n y m c z a sie i k u ltu r z e o r a z j a k u c h ro n ić r e lig ię o d n a d u ż y ć , s t a ły s ię n a ­ d e r p a lą c e . W o jn a w Z a to c e u d o w o d n iła n ie b e z p ie c z n e z w ią z k i r e lig ii i p o li­ ty k i, p o tr z e b ę s tw o r z e n ia p o d st a w p o d le p sz e w z a je m n e z r o z u m ie n ie o r a z sz a c u n e k m o ż liw y do o s ią g n ię c ia je d y n ie d z ię k i sto p n io w e m u p o z n a w a n iu s ię i w y m ia n ie o p in ii.

O d c z a só w O św ie c e n ia c h ę tn ie p o w ta r z a n o fo r m u łę , że r e li g i ą sta n o w i w y łą c z n ie p r y w a tn ą s p r a w ę . T z w . p a ń stw o św ie c k ie s ta ło s ię id o le m — z a ­ ró w n o n a W sch o d zie j a k i n a Z a c h o d z ie , ja k k o lw ie k u w a r u n k o w a n ia i k o n ­ s e k w e n c je te g o f a k t u b y ły w o b u c z ę śc ia c h ś w ia t a o d m ie n n e . P o s t u la t p r y ­ w a t n o śc i r e lig ii b y ł la n s o w a n y z w ła sz c z a w b y ły c h k r a ja c h k o m u n isty c z n y c h

j a k o in te g r a ln y e le m e n t o f i c ja ln e j p r o p a g a n d y n a s t a w io n e j n a a t e iz a c ję i la ic y z a c ję ż y c ia sp o łe c z n e g o . R ó w n ie ż w ie le k r a jó w , k t ó r e p o I I w o jn ie ś w ia to w e j z r z u c iły ja r z m o k o lo n ia liz m u , p r ó b o w a ło w c ie la ć w ż y c ie p o d o b n ą w iz ję , c zę sto k o sz te m k r w a w y c h p r z e ś la d o w a ń r e lig ii i lu d z i w ie r z ą c y c h . R a d y ­ k a ln a z m ia n a n a s t ą p i ł a w la t a c h s ie d e m d z ie sią ty c h , g łó w n ie n a s k u t e k tzw . r e w o lu c ji is la m s k ie j. S p o r o p a ń s t w m u z u łm a ń sk ic h u c z y n iło p o n o w n ie z r e ­ lig ii „ s p r a w ę p u b lic z n ą ” i p a ń stw o w ą . Z a c h ó d zn o w u s t a n ą ł w o b ec k w e s tii r o li r e lig ii w ż y c iu p u b lic z n y m . T a m t e js z e s p o łe c z e ń stw a k o n su m p c y jn e u s i­ ło w a ły się z d y s t a n s o w a ć w o b e c z ja w is k a „ u p u b lic z n ie n ia ” św ia d o m o śc i r e li­ g i jn e j, p o d e jm u ją c k r y ty k ę r e lig ii i g o rą c z k o w o s p y c h a ją c j ą w s f e r ę p r y ­ w a tn o śc i. D y sta n so w a n o się z a ró w n o od is tn ie ją c y c h in s t y tu c ji r e lig ijn y c h i tr a d y c y jn y c h fo r m k u ltu , j a k i o d n o w y c h sp o so b ó w czci B o g a i n o w y ch g r u p r e lig ijn y c h . U c ie c z k a o d r e lig ii o k a z a ła się je d n a k n ie m o ż liw a . W l a ­ t a c h o sie m d z ie sią ty c h s p o łe c z e ń s tw a E u r o p y W sc h o d n ie j w sa m o tn y c h z m a ­ g a n ia c h o z m ia n ę n a r z u c o n e g o s i łą s t a t u s q u o ró w n ie ż o d w o ły w a ły się do r e lig ii. N ie in a c z e j b y ło w p a ń st w a c h A m e r y k i Ł a c i ń s k i e j i P o łu d n io w e j. D a lsz e ig n o r o w a n ie „ p o lity c z n e j” r o li r e lig ii b y ło z a te m n ie d o u tr z y m a n ia .

D o te g o sz e r o k ie g o t ł a n a w ią z a ł w p r e le k c ji o t w ie r a ją c e j k o lo k w iu m a n g lik a ń s k i b is k u p O k s fo r d u R ic h a r d H a r r i e s . S tw ie r d z ił, że a lb o r e lig ią j e s t n a m ię tn o śc ią , a lb o n ie m a j e j w c a le . N ie w o ln o b ro n ić się p r z e d n a d u ż y ­ w a n ie m r e lig ii s p y c h a ją c j ą w s f e r ę p r y w a tn o śc i. K w e s t ia „ u p u b lic z n ie n ia ” n ie j e s t n ic z y m sp e c y fic z n y m je d y n ie d la re lig ii. T a k ż e in n e p r z e ja w y lu d z ­ k ie j a k ty w n o śc i s t o ją w o b e c ty c h s a m y c h d y le m a tó w i w y z w a ń . Z r e sz tą n a w e t n a s z a n a jb a r d z ie j p r y w a tn a , w e w n ę tr z n a w ia r a b a z u je n a p o w sz e c h ­ n ie p o d z ie la n y c h , z e w n ę tr z n y c h d o k tr y n a c h . R e lig ia p o w in n a z b liż a ć do p r a w d y , t a z a ś słu ż y p o le p sz a n iu sto su n k ó w m ię d z y lu d z k ic h , n ie z a ś a n t a g o ­ n iz o w a n iu g r u p i n a r o d ó w . K a ż d a r e lig ią p o w in n a b y ć b a r d z ie j k r y ty c z n a w o b e c w ła s n e j t r a d y c ji, k w e s t io n u ją c je j e le m e n ty s k ła d o w e p o p rz e z u s t a ­ w ic z n e o d w o ły w a n ie s ię d o d u c h a n a u k z a ło ż y c ie li. K a ż d a t r a d y c ja r e lig ijn a p o w in n a b y ć o t w a r t a n a u b o g a c e n ie i p o g łę b ia n ie ze s tr o n y in n y c h t r a d y c ji. B ó g , w k tó r e g o w ie r z y m y , z o b o w ią z u je n a s do d z ie le n ia s ię n a s z y m d u c h o ­ w y m b o g a c tw e m z in n y m i, a w ię c i in n i p o w in n i d z ie lić z n a m i d a r y , ja k ie o tr z y m a li. B is k u p H a r r ie s a p e lo w a ł o o d c h o d z en ie od „ a r o g a n c ji p r a w d y ” do „ p o k o r y p r a w d y ” , co n ie j e s t m o ż liw e b e z sz c z e r e g o d ia lo g u m ię d z y re - lig ijn e g o .

Z k ilk u w y s t ą p ie ń p le n a r n y c h n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją trzy . P r o f. M o h a m m e d S h a a 1 a n (E g ip t) o m ó w ił n a t u r ę r e lig ii ja k o o sta te c z n e g o ś r o d k a r a t u n k u d la lu d z i u b o g ic h . K r a j e a f r y k a ń s k ie i a z ja t y c k ie m a ją z a s o b ą o k r e s w z m o ż o n e j i n d u s t r ia liz a c ji i p o k u s ę u c ie c z k i ze w si d o m ia s t w n a d z ie i n a le p sz e ży cie. R z e c z y w isto ść p r z e k r e ś liła te o c z e k iw a n ia . W w ie lu r e jo n a c h m u z u łm a ń sk ie g o ś w ia t a o b s e r w u je się s iln y p o w r ó t d o w a r to ś c i h i­

sto ry c z n y c h . B ie d n i, k tó r z y n ie m a ją n ic d o s tr a c e n ia , b u n t u ją się p r z e c iw b o g a ty m . C z ę sto ich je d y n y m o p a r c ie m j e s t r e lig ią i p a m ię ć o u tr a c o n y m d o m u . T y m tłu m a c z y s ię p o p a r c ie m a s d la S a d a m a H u s a jn a w w o jn ie z A m e r y k a n a m i, p o str z e g a n y m i ja k o u o so b ie n ie b o g a c tw a i p r z y c z y n a złego p o ło ż e n ia b ie d a k ó w . A le r e lig ią s p r z y ja fa n a t y z m o w i i m o ż e b y ć n a d u ż y ­ w a n a . W ła śn ie to sta n o w i n a jw ię k s z e z a g r o ż e n ie w św ie c ie m u z u łm a ń sk im . P r a w d ę m ó w ią c , z a c h o d n i słu c h a c z e p r z y ję li ze z r o z u m ie n ie m ty lk o to o s t a t ­ n ie stw ie rd z e n ie . D o w sz y stk ie g o , co p r o f. S h a a la n p o w ie d z ia ł w c z e śn ie j,

o d n ie śli s ię ze s c e p ty c y z m e m i r e z e r w ą . W ię k sz o ść je g o ro z w a ż a ń z r e d u k o ­ w a n o do z a s a d y V o x p o p u l i —■ v o x D e i, k w e s tio n u ją c ją ja k o in str u m e n t n a p r a w y w sp ó łc z e sn e g o ś w ia ta . N ie sp o só b b y ło p o z b y ć s ię w r a ż e n ia , że w ie ­ lu u c z e stn ik ó w p r z y b y ło z ty c h r e jo n ó w g lo b u z ie m sk ie g o , do k tó r y c h g ło sy b ie d n y c h i p o g a r d z a n y c h d o c ie r a ją z d u ż y m i o p o ra m i.

R a b in D a v id R o s e n (Iz r a e l) z w ró c ił u w a g ę , że c h o c ia ż w y b ó r t e m a tu s u g e r u je , iż m o ż liw e j e s t o d d z ie le n ie r e lig ii o d w a r to ś c i f u n d a m e n ta ln y c h i n a r o d o w y c h , to w p r a k ty c e n ie d o ty cz y to ju d a iz m u . C e n tr a ln a d la ż y d o w ­ s k i e j w ia r y j e s t w a lk a p r z e c iw r o z m a ity m fo rm o m id o la tr ii, p o sz u k iw a n ie r ó w n o w a g i m ię d z y s iłą a r e lig ią . C h r z e ś c ija ń s tw o i is la m to w a r z y sz y ły p rz e z w ie k i „ r a m ie n iu św ie c k ie m u ” , c z y li w ła d z y p a ń st w o w e j. J u d a i z m d o św ia d c z a t e g o s a m e g o o d c h w ili p o w s ta n ia p a ń s t w a Iz r a e l. Z a d a n ie m r e lig ii w p a ń ­ s t w ie ż y d o w sk im j e s t p r z y p o m in a n ie t r a d y c y jn e j p r a w d y z a w a r t e j w B ib lii H e b r a js k i e j i T a lm u d z ie , że B ó g j e s t z a w sz e p o str o n ie p o k rz y w d z o n y c h . R e lig ia j e s t w ła ś c iw ie u ż y w a n a w te d y , g d y n a r ó d tro sz c z y się i b ro n i sw o ic h in te r e s ó w p o to, b y słu ż y ć w y ż sz y m c elo m . A le j e ś li in te r e s n a r o d o w y s t a je s ię c e le m s a m w so b ie — j e s t to id o la t r ia . G d y r e lig ią s t a je się c z ę śc ią t a k i e j id o la t r ii, j a k w p r z y p a d k u fa sz y z m u , w te d y s a m a p r z e r a d z a się w id o la trię . K o n ie c z n e j e s t tr w a łe n a p ię c ie m ię d z y r e lig ią a s t r u k t u r a m i p o lity c z n y m i. G łó w n y m c e le m k a ż d e j r e lig ii p o w in n o b y ć n a jg łę b s z e z a a n g a ż o w a n ie i o tw a r c ie k u in n y m i k u ś w ia tu d o o k o ła n a s.

E lis a b e t h G . F e r r i s (S z w e c ja ), p i a s t u j ą c a d o n ie d a w n a w y so k i u r z ą d w Ś w ia t o w e j R a d z ie K o śc io łó w , s tw ie r d z iła , że p o s łu g iw a n ie s ię w a r to ś c ia m i r e lig ijn y m i w o b ro n ie w a r to ś c i n a r o d o w y c h w z m a g a s ię w s y t u a c ja c h k o n ­ flik tó w i w o je n . O d e p o k i K o n s ta n ty n a p o p rz e z d łu g ie s tu le c ia is tn ie n ia p a ń s t w n a r o d o w y c h te o lo g o w ie p o d p ie r a li d e c y z je p o lity c z n e , d o s t a r c z a ją c arg u m en tó w ' r e lig ijn y c h i p o s u w a ją c s ię do n a d u ż y w a n ia re lig ii. D o ch o d ziło n a w e t d o te g o , iż k a p ł a n i d e c y d o w a li o w o jn ie i p o k o ju s p e ł n ia ją c ro lę, k t ó r a d z is i a j p r z y s łu g u je w y łą c z n ie g e n e r a ło m . W ty m w z g lę d z ie n a s t ą p iło w ie le z m ia n , je d n a k n ie u le g a w ą tp liw o śc i, że w p r z y sz ły c h k o n flik t a c h r o la r e ­ lig ii b ę d z ie n a d a l z n a c z n a . C h o d z i o to, a b y b y ła o n a c z y n n ik ie m p o z y ty w ­ n y m , p o m o c n y m w z a p o b ie g a n iu k o n flik tó w .

D r M a r tin S t ö h r, p r z e w o d n ic z ą c y I C C J , zło ż y ł o b sz e rn e s p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i R a d y , p r z e d s t a w ia ją c zło żo n e u w a r u n k o w a n ia , w ja k ic h w s p ó ł­ p r a c u j ą c h r z e ś c ija n ie i w y z n a w c y ju d a iz m u . Z a d a n ie m R a d y n ie je s t „ n a w r a c a ­ n ie ” k o g o k o lw ie k , le cz „ z w ró c e n ie s ię w k ie r u n k u k o rz e n i n a sz y c h w ła sn y c h r e lig ii, a je d n o c z e śn ie k u p r o b le m o m n a sz y c h c z a só w ” . P r z e d s t a w ic ie le z r z e ­ sz o n y c h w I C C J o r g a n iz a c ji k r a jo w y c h z ło ż y li s p r a w o z d a n ia n a p iśm ie , n a ­ t o m ia s t n a s e s ję p le n a r n ą d o p u sz c z o n o p ię ć p r e z e n ta c ji (U S A , H o la n d ia , N o ­ w a Z e la n d ia , P o ls k a i W ie lk a B r y t a n ia ) . C h a r a k t e r y s ty c z n a d la w sz y stk ic h r e jo n ó w ś w i a t a j e s t p r z e w a g a c h r z e ś c ija n w sto w a r z y sz e n ia c h i o r g a n iz a c ja c h s łu ż ą c y c h d ia lo g o w i m ię d z y r e lig ijn e m u o r a z sto su n k o w o s ła b e z a in t e r e s o w a ­ n ie p o s t ę p a m i p r a c ze str o n y ż y d o w sk ie j. P r e z y d iu m R a d y p o stu lo w a ło ta k ż e w y r a ź n ie js z y fin a n so w y w k ła d s tr o n y ż y d o w sk ie j w p r a c e I C C J . O so b n y m p r o b le m e m s t a ł s ię p o s t u la t w łą c z e n ia w p r a c e R a d y w y z n a w c ó w isla m u . W ię k sz o ść z a b ie r a ją c y c h g ło s b y ła je d n a k te m u p r z e c iw n a . J u ż d w u str o n n e c h r z e ś c ija ń sk o - ż y d o w s k ie s to su n k i s ą d o sta te c z n ie ro z le g łe i tru d n e , z a ś ro z ­ b u d o w a n ie I C C J w „ t r ó jk ą t ” m o g ło b y w z a sa d n ic z y sp o só b w p ły n ą ć n a n a ­ t u r ę i p r o f il je j d z ia ła ln o śc i.

P r o b le m a t y k a , j a k ą p o d ję t o w S o u th a m p to n o k a z a ła s ię ze w sz e c h m ia r a k t u a ln a . S p o r o do m y ś le n ia d a je f a k t , że z n a la z ła w y r a z w o r ę d z iu J a n a P a w ła I I n a X X V Ś w ia t o w y D z ie ń P o k o ju (1 I 1992), o b ch o d zo n y p o d h a słe m W ie r z ą c y z je d n o c z e n i w b u d o w a n i u p o k o j u . C z y ta m y w n im , że d z is ia j r e - lig ie „ b a r d z ie j z d e c y d o w a n ie o p i e r a ją s ię p r ó b o m m a n ip u lo w a n ia n im i d la o s ią g n ię c ia je d n o stk o w y c h k o r z y ś c i czy c e ló w p o lity c z n y c h , s t a r a j ą s ię o d ­ g r y w a ć b a r d z ie j ś w ia d o m ą i z d e c y d o w a n ą ro lę w k s z ta łt o w a n iu rz e c z y w i­ s to ś c i sp o łe c z n y c h i k u ltu r a ln y c h w e w sp ó ln o c ie n a r o d ó w . D z ię k i te m u s t a ­ j ą s ię c z y n n ą s i łą w p r o c e sie r o z w o ju i p r z y n o sz ą lu d z k o śc i n ie z a w o d n ą n a ­ d z ie ję . W w ie lu s y t u a c ja c h m o ż n a się b y ło p r z e k o n a ć , że ich d z ia ła ln o ść b y ­ ł a b y sk u t e c z n ie js z a , g d y b y p r o w a d z o n o j ą w sp ó ln ie i w sp o só b z h a r m o n i­ z o w a n y ” . A d a le j: „ B y ło b y o g ro m n y m b łę d e m , g d y b y r e lig ie czy g r u p y ic h w y z n a w c ó w in te r p r e to w a ły i p r a k ty k o w a ły s w ą w ia r ę w d u c h u fu n d a m e n ­ ta liz m u czy fa n a t y z m u i z n a jd o w a ły r e lig ijn e u z a s a d n ie n ie d la w a lk i k o n ­ f lik tó w z in n y m i. J e ś l i j e s t j a k a ś w a lk a g o d n a c z ło w ie k a , to w a lk a p r z e c iw w ła s n y m n ie u p o r z ą d k o w a n y m n a m ię tn o śc io m , p r z e c iw w sz e lk im p r z e ja w o m e g o iz m u , p r z e c iw k o p r ó b o m n a r z u c a n ia w ła s n e j w o li d r u g ie m u c z ło w ie k o w i, w a lk a p r z e c iw w sz e lk ie j n ie n a w iś c i i p rz e m o c y , je d n y m sło w e m , p r z e c iw k o te m u w sz y stk ie m u , co j e s t d o k ła d n y m p r z e c iw ie ń stw e m p o k o ju i p o je d n a ­ n ia ” . I s t n ie je w ie le p o w o d ó w , d la k tó r y c h k o lo k w iu m n a le ż y o ce n ić ja k o b a r ­ dzo u d a n e . N ie k tó r z y u c z e stn ic y m ie li sp e c y fic z n e p r a w o do z a d o w o le n ia . P r z e d s t a w ic ie lk a C z e c h o - S ło w a c ji w y z n a ła , że S o u t h a m p t o n d o sta r c z y ło je j n ie z a p o m n ia n y c h p r z e ż y ć t a k ż e i z te g o w z g lę d u , że w ła ś n ie ta m p o r a z p ie r w s z y z o b a c z y ła m o rze.