256 RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA
bardzo trafnie oddaje refleksja z czeþs´ci podsumowuj þacej: „Rzadko kiedy socjolog mozúe powiedziec´, zúe dane spo eczen´stwo posiada w sobie mozúliwos´ci dokonania szybkich zmian kulturowych, nasteþpuj þacych po ewentualnych reformach instytu-cjonalnych. Wydaje sieþ, zúe dzieþki wieloletnim procesom samorozwoju polskiego sektora pozarz þadowego i wsparciu tych procesów przez programy zagraniczne, zw a-szcza europejskie, mamy w Polsce obecnie do czynienia z tego rodzaju wyj þatkow þa z punktu widzenia natury zjawisk spo ecznych szans þa zmian” (s. 271).
Wioletta Szymczak Katedra Polityki Spo ecznej i Etyki Politycznej Instytut Socjologii KUL
Etos wspó czesnej emigracji polskiej w s´wietle nauczania papiezúa Jana
Paw a II
. Referaty wyg oszone na sympozjum w Rzymie, wrzesien´ 2006.
Fundacja Jana Paw a II Rzym. Ksieþgarnia s´w. Jacka. Katowice 2007
ss. 239.
Procesy migracyjne s þa jednym z istotnych czynników zmian wspó czesnych eczen´stw i zwykle dotycz þa zarówno krajów wysy aj þacych, jak i pan´stw przyjmu-j þacych migrantów. W obu tych uk adach spo ecznych – w zalezúnos´ci od charakteru i nateþzúenia migracji – zmiany mog þa obejmowac´ wiele obszarów zúycia spo ecznego (sfereþ gospodarki, kultury, struktury spo ecznej, demografii, polityki i in.), st þad problematyka migracyjna staje sieþ coraz czeþs´ciej przedmiotem wieloaspektowych badan´ interdyscyplinarnych. Zainteresowanie zjawiskami migracji i sytuacj þa polskich emigrantów w s´wiecie jest od dawna obecne w s´rodowiskach polskich badaczy, ale w ostatnich kilkunastu latach obserwujemy wieþksze nasilenie badan´ „migracyjnych” czy „polonijnych” w wyniku intensyfikacji procesów wyjazdowych z Polski, zw a-szcza w odniesieniu do migracji zarobkowej do krajów Unii Europejskiej, otwie-raj þacych swe rynki pracy dla przybyszów z Polski.
Na tle rózúnego typu publikacji o tematyce migracyjnej warto zwrócic´ uwageþ na praceþ zbiorow þa, beþd þac þa plonem sympozjum naukowego, zorganizowanego w dniach 20 i 21 wrzes´nia 2006 r. w Rzymie pod patronatem Fundacji Jana Paw a II, zaty-tu owan þa Etos wspó czesnej emigracji polskiej w s´wietle nauczania papiezúa Jana Paw a II. Zgromadzeni na sesji znawcy problematyki polonijnej skoncentrowali sw þa uwageþ na jednym z fundamentalnych zagadnien´, ma o dot þad poznanym, a zasadni-czym dla zachowania tozúsamos´ci narodowej i kulturowej licznej polskiej emigracji zarobkowej ostatnich lat – na pytaniu o etos emigrantów, jego obecnos´c´, tres´c´ i trwa os´c´ w konfrontacji z odmiennymi systemami spo eczno-kulturowymi krajów
257
RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA
aktualnego osiedlenia Polaków. Etos emigracji polskiej „zwi þazany jest z dzie-dzictwem kulturowym, tak jak rozwija o sieþ ono w dziejach narodu polskiego” (s. 229). Naturaln þa zas´ podstaw þa kulturow þa tego etosu, ukszta towanego i przez wieki zachowywanego masowo przez Polaków, sta o sieþ chrzes´cijan´stwo, nios þace spójn þa doktryneþ wiary i wynikaj þacy z niej system wartos´ci i styl zúycia. Emigracja polska wczes´niejszych okresów – zw aszcza zas´ emigracja czasów II wojny s´wiatowej – niejednokrotnie manifestowa a na obczyz´nie sw þa ideow þa postaweþ skoncentrowan þa wokó walki o suwerenn þa Polskeþ i jest identyfikowana poprzez jej etos os´ciowy, który znakomicie mies´ci sieþ w tym szerszym systemie wartos´ci chrze-s´cijan´skich. Emigracja ekonomiczna lat dziewieþc´dziesi þatych XX i pocz þatku XXI w. wymaga dopiero odczytania, albo – jak wskazuj þa autorzy omawianej publikacji – wreþcz zaproponowania etosu, który pozwoli na podtrzymanie tozúsamos´ci narodowej i religijno-kulturowej emigrantów i mozúe byc´ wskazaniem dla organizowania ich zúycia spo ecznego i religijnego.
Nieocenionym z´ród em wskazan´ i odpowiedzi na zasadnicze, czeþsto nie atwe kwestie moralne, religijne i kulturowe, nurtuj þace polskie s´rodowiska zagranic þa, jest nauczanie papiezúa Jana Paw a II. Znacz þaca jego czeþs´c´ by a w sposób szczególny kierowana przez ca y pontyfikat do licznych, czeþsto przez papiezúa Polaka odwie-dzanych s´rodowisk polonijnych na ca ym s´wiecie1. Istot þa przes ania papieskiego do
Polonii jest chrzes´cijan´ska wizja cz owieka i kultury, wskazuj þaca emigrantom podstaweþ do budowania zúycia rodzinnego, wspólnotowego, organizacyjnego czy reli-gijnego na obczyz´nie, przy zachowaniu wieþzi z polskimi korzeniami duchowymi i kulturowymi, pozwalaj þaca jednoczes´nie dostrzec w asny wk ad spo ecznos´ci etnicz-nej w kultureþ nowego kraju osiedlenia. Jest to szeroki, ale jasny program ideowy, który mozúe byc´ pomocny w realizacji podstawowych celów zúyciowych, osobistych i wspólnotowych emigrantów, w skomplikowanych realiach nowej rzeczywistos´ci spo eczno-kulturowej na obczyz´nie.
Czy tak pojeþty etos jest udzia em rzesz polskich migrantów ekonomicznych opuszczaj þacych Polskeþ w ostatnich latach? Pytanie to otwiera obszerne pole dla badan´ socjologicznych w wielu krajach, a pog eþbionych odpowiedzi na nie trudno jeszcze udzielic´. Dlatego autorzy recenzowanej tu publikacji koncentruj þa sieþ na wskazaniu podstawowych wartos´ci, procesów i mechanizmów spo ecznych tkwi þacych w obu uk adach spo ecznych – w spo eczen´stwie i kulturze polskiej oraz w systemie spo eczno-kulturowym krajów osiedlenia – które warto us´wiadamiac´, wydobywac´ na s´wiat o dzienne i konfrontowac´ z wartos´ciami i stylami zúycia spo eczen´stw osiedlenia migrantów. Bardzo czeþsto bowiem – choc´ nie musi to byc´ regu þa bezwzgleþdn þa – za-robkowy charakter wyjazdów niesie wysok þa ceneþ, jak þa przychodzi p acic´ migrantom w ich zúyciu rodzinnym czy duchowym i spycha na dalszy plan mys´lenie o zachowa-niu tradycji, kultury, religii czy norm moralnych. Kwestie te jednak pojawiaj þa sieþ jako realne problemy do rozwi þazania, np. w postaci pytan´ o wartos´c´ trwa os´ci zwi þazku ma zúen´skiego, lojalnos´c´ wobec bliskich pozosta ych w kraju i utrzymanie
1Por. Papiezú Jan Pawe II do Polonii i Polaków za granic þ
a. 1979-2003. Przemówienia. Listy. Telegramy. Oprac. R. Dzwonkowski SAC. Z þabki 2007.
258 RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA
wieþzi z nimi, stosunek do rodaków, konkurentów do miejsca pracy zagranic þa, po-trzebeþ wspó dzia ania i organizowania sieþ, wsparcia dla nowo przybywaj þacych z kraju, udzia w zúyciu religijnym w ogóle i ewentualny wybór polonijnej wspólnoty parafialnej, wybór stylu wychowania dzieci, w tym decyzje o opcji jeþzyka, azú po udzia w wyborach politycznych zwi þazanych z przysz os´ci þa kraju pochodzenia i kraju osiedlenia.
Recenzowana ksi þazúka sk ada sieþ z dziewieþciu referatów, poprzedzonych s owem wsteþpnym organizatorów konferencji i merytorycznym wprowadzeniem do problema-tyki ca ej pracy, przygotowanym przez wieloletniego duszpasterza polonijnego i delegata prymasa Polski dla Spraw Duszpasterstwa Emigracyjnego Polonii ks. abpa Szczepana Weso ego. W kon´cowej czeþs´ci publikacji zawarta jest takzúe bardzo cie-kawa, zwieþz a i znakomicie problemowo ujeþta próba syntezy – tak bowiem zatytu o-wano 7-stronicowy tekst, podsumowuj þacy ca os´c´ pracy, niestety nieopatrzony na-zwiskiem autora. Ksi þazúka zawiera równiezú dodatek, na który sk ada sieþ pieþc´ krótkich tekstów, przygotowanych przez ks. Stefana Wyleþzúka, pe ni þacego funkcjeþ administra-tora Fundacji Jana Paw a II w Rzymie, informuj þacych o dzie ach prowadzonych przez teþ fundacjeþ w Rzymie i w Polsce.
Referaty prezentowane w omawianej publikacji maj þa rózúny charakter, jes´li chodzi o dyscypliny naukowe i s´rodowiska reprezentowane przez autorów. S þa tu wypowiedzi przedstawicieli kilku os´rodków uniwersyteckich z Polski (Uniwersytet Stefana Kardyna a Wyszyn´skiego w Warszawie – prof. Krystyna Czuba; Katolicki Uniwersy-tet Lubelski – prof. Roman Dzwonkowski SAC, prof. Leon Dyczewski OFMConv; Uniwersytet Warszawski i Wyzúsza Szko a Psychologii Spo ecznej – prof. Marek Okólski) oraz przedstawicieli s´rodowisk polonijnych b þadz´ maj þacych zawodowo czyn-ny kontakt z Poloni þa (dr Grazúyna Kosza ka – Hamburg; ks. dr Franciszek Mrowiec, ks. dr Jan Pawlik – Polska Misja Katolicka w Niemczech; Andrzej Jaroszyn´ski – b. konsul RP w Stanach Zjednoczonych). W przedstawianej ksi þazúce znajdujemy opra-cowania socjologiczne, a takzúe analizy z zakresu problematyki kultury, rodziny czy duszpasterstwa. ! þaczy je wspólne rozumienie wagi i znaczenia nauczania papiezúa Jana Paw a II dla zachowania przez Polaków zwi þazków z narodem i kultur þa polsk þa, niezalezúnie od ich aktualnego miejsca zamieszkania.
Problemy skupiaj þace uwageþ referentów (zapewne tezú i dyskutantów w trakcie obrad, czego jednak publikacja nie dokumentuje, uprzedzaj þac o tym czytelników) mozúna sprowadzic´ do kilku g ównych w þatków. S þa to:
1. Analizy znaczenia najwazúniejszych pojeþc´, wartos´ci i tres´ci kultury polskiej z pojeþciem ojczyzny i patriotyzmu (w przekazie Jana Paw a II) na czele, prób þa rekon-strukcji kszta towania sieþ wartos´ci kulturowych polskiego spo eczen´stwa i znaczeniem dziedzictwa kulturowego w trudnych dziejach narodu polskiego (K. Czuba, L. Dy-czewski);
2. Wyjas´nienie z ozúonych procesów integracji kulturowej i spo ecznej polskich emigrantów w krajach osiedlenia, kulturotwórczej roli tych procesów i ich znaczenia dla budowania i zachowania tozúsamos´ci etnicznej, zarówno w skali jednostki, jak w dzia aniu zorganizowanym spo ecznos´ci polonijnych (R. Dzwonkowski);
3. Analiza cech charakterystycznych dla nowej generacji migrantów zarobkowych z Polski (po 1989 r.), zw aszcza kategorii tzw. migracji niepe nej; jej swoistego
259
RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA
poczucia polskos´ci utozúsamianego bardziej z lokalnos´ci þa nizú z powszechnymi stan-dardami polskiej tozúsamos´ci narodowej, jej silnych zwi þazków (dzieþki wspó czesnym s´rodkom komunikacji) z lokaln þa spo ecznos´ci þa zamieszkania w kraju, s ab þa potrzeb þa udzia u w zúyciu organizacyjnym s´rodowisk polonijnych i przewartos´ciowaniem pracy zarobkowej jako g ównego mechanizmu kszta tuj þacego aktywnos´c´ migrantów (M. Okólski);
4. Przedstawienie problemów rodzin polskich na emigracji w odniesieniu do prze-mian spo eczno-kulturowych zachodz þacych w spo eczen´stwach Europy Zachodniej (na podstawie badan´ terenowych Polonii w Hamburgu) i analiza uwarunkowan´ postaw emigrantów polskich wobec chrzes´cijan´skiego modelu ma zúen´stwa i rodziny (G. Ko-sza ka);
5. Wieloaspektowa analiza roli duszpasterstwa polonijnego w: a) podtrzymaniu tozúsamos´ci narodowej i kulturowej emigrantów, zachowaniu jeþzyka ojczystego, tradycji, symboli, obyczajów, wzorów zachowan´ (funkcja zachowawcza duszpaster-stwa), b) kszta towaniu postaw uczestnictwa w systemie spo eczno-kulturowym kraju osiedlenia (funkcja inkulturacyjna) – (F. Mrowiec, J. Pawlik); c) pomocy rodzinie emigracyjnej, zw aszcza w zakresie szeroko rozumianego poradnictwa rodzinnego (G. Kosza ka);
6. Podkres´lenie szczególnego wymiaru i rangi zachowania przez Polonieþ (na przy-k adzie Polonii ameryprzy-kan´sprzy-kiej) w asnej tozúsamos´ci narodowej japrzy-ko jej oryginalnego wk adu w rozwój kultury spo eczen´stwa przyjmuj þacego (A. Jaroszyn´ski).
Podsumowuj þac prezentowan þa publikacjeþ, warto podkres´lic´ jej nowatorski zamys tematyczny. Podjeþcie próby okres´lenia etosu wspó czesnej polskiej emigracji wydaje sieþ zadaniem bardzo wazúnym i zas uguje z ca þa pewnos´ci þa nie tylko na wnikliwe, ale i szeroko zakrojone badania, uwzgleþdniaj þace rózúnice po ozúenia s´rodowisk emi-gracyjnych w wielu krajach. W tym miejscu rodzi sieþ jednak uwaga, która wskazuje na pewn þa, trudn þa nawet do uniknieþcia, s abos´c´ prezentowanej tu pracy, mianowicie niespójnos´c´ kategorii „wspó czesna emigracja”, która pojawia sieþ w tytule ksi þazúki. W stosunkowo krótkim – kilkunastoletnim po 1989 r. – okresie wyjazdów zarobko-wych Polaków, poza granicami kraju znalaz a sieþ liczna, ale bardzo zrózúnicowana spo ecznos´c´, która reprezentuje odmienne cechy, cele, czas, kierunki migracji i charakter pobytu. Klarown þa typologieþ i charakterystykeþ rózúnych fal mobilnos´ci migracyjnej przedstawi w swoim referacie M. Okólski (s. 165-167). Niespójnos´c´ cech polskiej spo ecznos´ci zagranic þa stwarza trudnos´ci w okres´leniu jej etosu i zapewne problem ten nie beþdzie atwy do rozwi þazania w krótkim czasie.
Jadwiga Plewko Katedra Socjologii Grup Etnicznych Instytut Socjologii KUL
