View of O Borysie Szyriajewie i jego opus vitae

Pełen tekst

(1)MATERIA#Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014. O BORYSIE SZYRIAJEWIE I JEGO OPUS VITAE. Borys Nikoajewicz Szyriajew, autor Niegasncego pomienia1 urodzi si w Moskwie w roku 1889. Po ukoczeniu studiów na Uniwersytecie Moskiewskim suy w Biaej Armii. W roku 1918 za prób nielegalnego przekroczenia granicy zosta skazany na rozstrzelanie, ale w ostatniej chwili udao mu si zbiec z wizienia. Ukrywa si na Kaukazie, gdzie jeszcze zachowa si porzdek dawnego ycia. Dwa lata póniej, majc nadziej, e ju o nim zapomniano, przedosta si do Moskwy. Tu jednak przeniós si te nowo utworzony bolszewicki rzd, rozplenio si donosicielstwo i przeladowania prawych obywateli. Szyriajew zosta wic wyledzony, aresztowany i ponownie skazany na kar mierci, jednak wyrok zamieniono mu na 10-letnie zesanie. Trafi na Wyspy Soowieckie, gdzie spdzi prawie siedem lat. By rok 1922. Dosta si do pierwszego w ZSRR obozu koncentracyjnego, który powsta w XV-wiecznym monasterze po wypdzeniu stamtd mnichów w 1920 roku2. Soówki lat 20. stay si „wysypiskiem niedobitych wrogów rewolucji”3 zoonych z wybitnych przedstawicieli inteligencji, wojska i duchowiestwa. Pocztkowo, gdy agrowy reim by jeszcze w miar agodny, Borys Szyriajew wystpowa w obozowym teatrze i by wspózaoycielem miesicznika „Wyspy Soowieckie”, w którym drukowa swoje artykuy. Razem ze wspó1. .. " ` @ ] [, ) " , &|^>[\: }. |[\@`~^=[| @_^^>`q q_}|v`>|[, 1991. Tytu rosyjski Nieugasimaja ampada przetumaczyam jako Niegasncy pomie. ampada – odpowiednik wiecznej lampki – spotykana jest nie tylko w cerkwiach. Wieczne lampki zapala si take w domach przed ikonami lub stawia na mogiach. 2 P. P a a m a r c z u k, A. F i a t o w a, Szyriajew Borys Nikoajewicz – pisarz i publicysta, [http://www.rusinst.ru/articletext.asp?rzd=1&id=5365]. 3 Zob. " ` @ ] [, [ , w: ) " ..

(2) 218. MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. winiem Borysem Gubokowskim, aktorem i literatem, zbiera i zapisywa wizienny folklor. Wydawnictwo US ON4 opublikowao w roku 1926 niewielki zbiorek tych utworów w nakadzie 2000 egzemplarzy, które natychmiast znalazy nabywców. W roku 1929 Szyriajew zosta zesany do Taszkientu, gdzie odby reszt wyroku. Zezwolono mu na prowadzenie wykadów na tamtejszym uniwersytecie, co ubarwio nieco ycie specprzesiedleca. Wspomina o tym w rozdziale „Pomyk jeszcze si tli”. cilej mówic, szkicuje tu sytuacje, z którymi zetkn si równie w swojej dalszej pracy dydaktycznej i publicystycznej (ju po wkroczeniu Niemców do Pónocnego Kaukazu)5. Kiedy w roku 1932 zesanie dobiego koca, postanowi, wbrew obowizujcym zarzdzeniom, powróci do swego rodzinnego miasta, do Moskwy. Tskni za ni jeszcze na Soówkach. W rozdziale „Byskawice z Zachodu” wspomina ówczesn moskiewsk bohem powizan z potpianymi przez bolszewików kierunkami i prdami artystycznymi Europy Zachodniej. W latach 30. organa bezpieczestwa bez przerwy ledziy mieszkaców stolicy, wic Szyriajew szybko zosta wyledzony i aresztowany. Zacz si kolejny odcinek jego yciowej „drogi przez mk” naznaczonej pobytami na wielu „etapach”6, gdzie znowu spotykay go gód, zimno i katornicza praca. Dopiero, gdy w roku 1936 zesano go do Stawropolskiego Kraju, móg prowadzi wzgldnie spokojne ycie. W maym miasteczku Czerkieska dosta prac nauczyciela jzyka i literatury. Tam te oeni si i doczeka narodzin syna Lolliusa. Zdawa by si mogo, e los nareszcie umiechn si do niego, gdy pozwolono mu wykada w czerkieskim Instytucie Pedagogicznym. Wkrótce jednak znów zaczy si kopoty. Na uczelni panowaa atmosfera posdze i donosów. Lubiany i szanowany przez modzie wykadowca sta si osob podejrzan, której naleao si pozby . Oskarono go o zaniedbywanie obowizków. Chocia niczego mu nie udowodniono i proces zakoczy si tylko kar grzywny, musia, niestety, opuci Czerkiesk. Osiedli si w Sta-. 4 {@\[v`] ||[>`q \x@ |^||x| v\v\v`] () – Administracja Soowieckich Obozów Specjalnego Przeznaczenia [http://www.solovki.ca/camp_20/ department_admin.php] 5 A. S t r i e w, Borys Szyriajew – jeszcze jeden piewca rosyjskiego Rzymu, w: „Toronto Slavic Quarterly” [http://www.utoronto.ca/tsq/21/talalaj21.shtml]. 6 Wizienia „etapowe” – system wizie powstaych jeszcze w czasach carskich, w których zamykano skazaców w dalekiej drodze na zesanie. Po rewolucji tam zazwyczaj oczekiwano na wydanie wyroku, przesuchiwano winiów politycznych i wysyano ich dalej w celu eksploracji i zagospodarowania Syberii..

(3) MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. 219. wropolu, gdzie zastaa go wojna. W rozdziale „Lampka jeszcze si tli” omawianej ksiki wspomina: Wydawaem i redagowaem pierwsz i najwiksz sporód wychodzcych na Pónocnym Kaukazie wolnych rosyjskich gazet [Poranek Kaukazu – A.Cz.]. Cenzura Niemców ograniczaa si tylko do sprawdzania materiaów o tematyce wojskowej. Dawni studenci szybko znaleli drog do redakcji. Przynosili wprawdzie nie za duo artykuów, ale za to wiele listów poruszajcych aktualne problemy i potrzeby oraz oczywicie… sporo wierszy”7.. Budzio si równie ycie religijne. Szyriajew w tym samym rozdziale pisze: Maski opady. Czary wilkoaka utraciy nad naszym miastem sw moc, chocia tylko na krótki, piciomiesiczny okres. […] W cigu pierwszych dwóch tygodni po wkroczeniu Niemców otwarto w miecie a cztery cerkwie. Pod koniec miesica w restytuowanej diecezji byo ju 16 prawosawnych parafii. […] Wszystkie one powstaway «oddolnie»: zbieraa si grupa wiernych, którzy szukali i znajdowali duchownych, porzdkowali cerkiew zmienion na magazyn czy klub, ozdabiali j ikonami ocalaymi na strychach i w piwnicach, organizowali chór. Wkrótce zaczo brakowa ju tych starych, na wpó rozwalonych wity. Adaptowano wic opustoszae wietlice i sale urzdów. […] Wspólnoty parafialne cechoway kontrasty – staro i modo – wiek redni by w mniejszoci. […] Trudno jednoznacznie okreli , co przycigao modzie do Cerkwi. To problem zoony. Z jednej strony – ch poznania tego, co dotychczas byo zakazane, a z drugiej – pragnienie przeycia gbi, dozna historyczno-religijnych i wzniesienia si ponad poziom codziennoci – na wyyny ducha. Ale bya te zwyka ciekawo i ch uczestniczenia w widowisku czy posuchania muzyki8.. Zaamanie si niemieckiego frontu wschodniego doprowadzio do ewakuacji ze Stawropola wszystkich antybolszewickich dziaaczy. W roku 1944 wraz z wycofujc si armi niemieck Szyriajew opuci kraj i dotar do Berlina, gdzie podj dziaalno dziennikarsk i propagandow, a take próbowa nawiza kontakt z rosyjskimi emigrantami „pierwszej fali”9. Rozczarowa si tym rodowiskiem, czemu daje wyraz w wypowiedzi jednego ze swych bohaterów:. 7. " ` @ ] [, ) " , s. 368. Tame, s. 368-369. 9 Emigracja pierwszej fali, tzw. biali emigranci, opucili ZSRR w latach 1917-1920. 8.

(4) 220. MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. Nic! Pustka! Jedni przestali czu Rosj i zbudowali sobie w zamian jak efemeryczn iluzj, dalek od rzeczywistoci. Drudzy próbuj doj do niej przez pozorne przyjcie sowietyzmu, trzeci id po omacku ku temu, od czegomy uciekali. Nie rozumiej nas, nie wycigaj wniosków z naszych losów, lizgaj si po powierzchni. Najbliej prawdy jest moe tylko Bierdiajew10. Ale wedug niego wszystko winno by oparte na intelekcie – jego teorie s wic podrcznikowe, abstrakcyjne… Nie ma w tym serca… Nie sycha jego bicia11.. Zawiedziony, szuka kontaktów z emigracj „drugiej fali”. W tym celu wyjecha do Belgradu i jaki czas tam przebywa. Kiedy zamierza powróci , zbliaa si ju ostateczna klska Niemiec, wic powrót do Berlina by zbyt niebezpieczny. W lutym 1945 roku Szyriajew wraz z rodzin osiad we Woszech, lecz wkrótce trafi do obozu dla przesiedleców w Pagani. W przedostatnim rozdziale Niegasncego pomienia czytamy, e „to najlepszy z woskich obozów IRO12. W ostatnich latach wojny mieci si tutaj lazaret dla amerykaskich onierzy. […] W obozach IRO, tak jak i w Kraju Sowietów, trudno zetkn si z Rosjaninem, który by nie siedzia w jakim obozie koncentracyjnym lub w wizieniu, a jeszcze trudniej spotka tam swojego «poborowego» koleg… Mao ich ju zostao13”. O tamtych latach opowiada w ksice Di-Pi14 wydanej w roku 1953 w Buenos Aires. Rzadko ju dzi uywany skrót by w ubiegym wieku symbolem milionów ludzi, którzy wybrali tuaczk, by unikn podporzdkowania si i wspópracy z obcym im ideowo ustrojem. Zwieczeniem twórczoci Borysa Szyriajewa jest bez wtpienia Niegasncy pomie15, którego pierwsze wydanie ukazao si w Nowym Jorku w roku 1954, ale do rk rosyjskiego czytelnika trafio dopiero w roku 1991. Szyriajew powici je sawnemu rosyjskiemu malarzowi, Michaowi Niestie-. 10. " ` @ ] [, ) " , s. 377. " ` @ ] [, ) " , s. 377. 12 International Refugee Organization – Midzynarodowa Organizacja Uchodcza – podlega Organizacji Narodów Zjednoczonych [http://en.wikipedia.org/wiki/International_ Refugee_Organization]. 13 " ` @ ] [, ) " , s. 385, 387. 14 Displaced Person – przesiedleniec [http://pl.wikipedia.org/wiki/Dipisi]. 15 Zob. na temat tej powieci: H. K o w a l s k a - S t u s, Siódmy Anio. Eschatologizm rosyjskiej powieci agrowej, w: Tradycja chrzecijaska Wschodu i Zachodu w kulturze Sowian, Bydgoszcz 2006, s. 277-286. 11.

(5) MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. 221. rowowi, który na moskiewskich Butyrkach16 powiedzia autorowi, zanim ten zosta wysany na Soówki: „Niech si pan nie boi Soówek. Tam Chrystus jest blisko”17. Wtedy pisarz by jeszcze osob niewierzc. Dopiero atmosfera Soówek, gdzie zetkn si ze wspaniaymi przedstawicielami duchowiestwa (takim by ojciec Nikodem zwany popem-pocieszycielem), zbliya go do Boga. Po tym, czego tam dowiadczy, przyj prawosawie i odwanie niós przed sob wiato wiary. Ksika z uwagi na swoj ponadczasow wymow zdobywa w Rosji coraz wiksz popularno , o czym wiadcz jej kolejne wydania18. Polskiemu czytelnikowi znane s tylko 3 rozdziay (z 33) drukowane na amach czasopism: „My, Sybiracy” (4/2003) i „Przegld Prawosawny” (1/2010 i 4/2010). Ostatni prac, Motywy religijne w poezji rosyjskiej Borys Szyriajew pisa, zmagajc si ju ze mierteln chorob. Adresowana do modziey rosyjskiej, bya jego poegnalnym sowem, wskazówk na drog zmierzajc ku nowemu odczytaniu rodzimej klasyki, od omonosowa do Gumilowa, nakazem, by skupia uwag na twórczych, boskich motywach poezji. Podkrela gboki sens wierszy Apoona Majkowa19: Nie mów, e nie ma ratunku, e smutek wyczerpa twe siy: im noc ciemniejsza – tym janiejsze gwiazdy, im gbszy ból – tym bliszy Bóg20.. Znamienne sowa Szyriajewa, podsumowujce twórczo tego poety: „Wanie w ostatnim okresie ycia kierowa swoje spojrzenie ku wartociom religijnym drogiego mu, bo ojczystego, rosyjskiego chrzecijastwa”21, odno-. 16. Butyrki – wizienie przejciowe i ledcze w Moskwie, suce take do przetrzymywania winiów politycznych. Drugie obok ubianki, znane moskiewskie miejsce kani w okresie stalinowskim (http://pl.wikipedia.org/wiki/Butyrki). 17 . . " ` @ ] [, ) " , s. 314. 18 M|^>[\: }\=^=[| @=v^>|x| |v\^=Q@], 1998, 2000, 2004, 2007, &|^>[\: }\=^=[|: 'Æ, 2009, 2010. 19 Majkow Apoon Nikoajewicz (1821-1897), rosyjski pisarz, prawnik i wieloletni pracownik rosyjskiego Komitetu Cenzury. W ostatnim okresie ycia sta si radykalnym konserwatyst (Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, t. 4, s. 38). 20 . . & \ > | [, /# # , v`vx@\}: `}. „|[=^>` `^\=”, 1977 (tum. A.Cz.). 21 . . = @ ` [, „) " ” 8# # , [http://www. portalslovo.ru/history/35478.php]..

(6) 222. MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. sz si równie do niego samego. Ksika Motywy religijne w poezji rosyjskiej ukazaa si w Brukseli w roku 196022, ju po mierci autora. Pisarz zmar 17.04.1959 roku we Woszech, w San Remo. Kilka lat wczeniej, w Rzymie, zmieni wyznanie. Przeszed na katolicyzm. Ten istotny fakt w yciu pisarza czsto jest krytykowany lub pomijany w jego biografiach. Nadal jeszcze zarzuca mu si zarówno zdrad ojczyzny (ZSRR!) jak i wiary. Nawet jeeli biografowie milcz o jego konwersji, to sugeruj czytelnikom, e w yciu pisarza dokonaa si radykalna przemiana. W utworach napisanych we Woszech daje si zauway fascynacj zachodnim chrzecijastwem. Autor zwraca si ku duchowym wartociom Kocioa, podkrela humanizm jego duchowiestwa i godne szacunku postawy rosyjskich katolików w Rzymie. Religia katolicka dotkna najczulszych strun jego duszy: po czterdziestu latach od powstania pierwszych i zarazem ostatnich wierszy znów zaj si poezj – tym razem podj si przekadu hymnu w. Franciszka z Asyu. Dlatego te pomiertne wydanie zbiorku religijno-literackich esejów podjo wydawnictwo katolickie23. Pisarz wyranie zaznaczy ramy czasowe i przestrzenne powieci: Soówki 1925–Capri 1950. Podsumowuje swe dzieo sowami: T opowie postanowiem napisa jeszcze na Soówkach, nad grobami nieznanych pokutników w imi starej rosyjskiej pobonoci i na mogiach nowych mczenników, którzy oddali swe ycie za Ru. […] Pisaem o zach i krwi, o cierpieniach i mierci. I tylko o tym. […] Mijay lata. W grzmotach wojny, w wichrze mierci, w nowych potokach krwi i ez przypado mi w udziale, jako jednemu z milionów istnie ludzkich, zadanie, by opowiedzie o tamtych przeyciach. […] Jest to opowie o ludziach, którzy yli w agrach, w ogromnych skupiskach i którzy wyrwali si z ciemnoci24.. Borys Szyriajew tak mówi o swojej roli w powstaniu Niegasncego pomienia: Nie jestem artyst ani pisarzem. Nie czuj potrzeby tworzenia obrazów w zakamarkach swej duszy ani splatania sów w pachnce, kwieciste wianki. Potrafi tylko widzie , sysze i gromadzi w pamici to, co usyszaem i zobaczyem25.. 22. . " ` @ ] [, % " # &, @^^: `}. „+`v ^ |x|”, 1960. 23 &. \ \ \ , 8# # _ ' #" % [http://www. utoronto.ca/tsq/index.shtml]. 24 " ` @ ] [, ) " , s. 403. 25 Tame, s. 405..

(7) MATERIA Y, RECENZJE, SPRAWOZDANIA. 223. Chocia Szyriajew stara si w tej dokumentalnej powieci jak najmniej mówi o sobie, a próbuje raczej skupi uwag czytelnika na niezwykle barwnych, nie zawsze pozytywnych, postaciach – jednak wtki autobiograficzne s równie dobrze czytelne. W ostatnim rozdziale podsumowuje wier wiecze pracy nad dzieem swego ycia i daje jego charakterystyk. Naley mie nadziej, e Nieugasimaja ampada nie zniknie w Rosji ze spisu poczytnych lektur. Utwory nasycone prawd i mdroci nigdy si nie starzej. Kademu nastpnemu pokoleniu su przykadami wytrwaoci i hartu ducha tych, którzy nie poddawali si zniewoleniu i komunistycznej propagandzie. Szyriajew maluje wyraziste portrety bohaterów swoich czasów, którzy staraj si y w poczuciu dobrze spenianego obowizku. Wiele przedstawionych wydarze wie si z osobistymi przeyciami pisarza. Dlatego s tak wiarygodne i przekonywujce. Ca twórczo Borysa Szyriajewa cechuje wiarygodno , która zawiera nieprzemijajce wartoci duchowe i prawdy historyczne. Aniela Czendlik Tumaczka literatury rosyjskiej, Cieszyn. Borys S z y r i a j e w, Niegasncy pomie, cz. 1, rozdzia I, <wici uszkujnicy Nad koami okrtowymi parowca, który przywióz nas na Soówki, czerwieni si wyrazisty, z daleka czytelny napis: „Gleb Bokij26”; ale widocznie farba bya zbyt marna lub malarzowi zabrako pokostu, bo kiedy si lepiej przyjrze , z bliska mona byo odczyta litery, ukryte pod wierzchni warstw farby, które mocno i gboko wchony si w ociosane jeszcze w klasztornej stoczni deski i tworzyy inskrypcj: „ wity Sawwatij27”. S lata, które skrcaj si w ciasny, nierozerwalny supe, ale s i takie, które plcz si w przestrzeni dziejów, ukadajc si w niewiarygodnie dziwaczny wzór czcy przeszo z teraniejszoci, a chwile odchodzce z nadchodzcymi. Nici ludzkich ywotów schodz si i rozchodz, urywaj si nagle, by po chwili znów si. 26 Gleb Bokij – naczelnik Oddziau Specjalnego Pastwowego Zarzdu Politycznego GPU, czyli Gawnoje Politiczeskoje Uprawlenije, zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Pastwowy_Zarzd_Polityczny_przy_NKWD_RFSRR]. 27 wity Sawwatij (Sawacjusz) – jeden z zaoycieli klasztoru na Wyspach Soowieckich w roku 1429..

(8)