Związki świadomości metodologicznej i zmiennych osobowościowo-poznawczych

Zwiѱzki ҲwiadomoҲci metodologicznej

i zmiennych osobowoҲciowo-poznawczych

Maria Flakus, maria.ß akus@wp.pl Uniwersytet gl­ski w Katowicach Ul. Bankowa 12, 40-007 Katowice

Abstrakt

gwiadomoï° metodologiczna jest jedn­ z form ïwiadomoïci spoÙecznej. Traktowana jest ona jako jeden z podstawo-wych regulatorów czynnoïci naukowo-badawczych. Cho° w literaturze nie brak teoretycznej reß eksji nad struktur­ ïwia-domoïci metodologicznej, to niewielk­ uwag¿ zwraca si¿ na indywidualne cechy badaczy, wïród których poszukiwa° moČna korelatów ïwiadomoïci metodologicznej. Jednym z potencjalnych obszarów do prowadzenia takich poszukiwaÚ s­ zmienne poznawcze ujmowane w kategoriach typów umysÙów, opisuj­cych ludzkie preferencje poznawcze za pomoc­ dwóch wymiarów – percepcja-intuicja i uczucia-myïlenia. Innym obszarem, w którym poszukiwa° moČna korelatów ïwiadomoïci metodologicznej jest osobowoï°, uwaČana za podstawowy regulator aktywnoïci czÙowieka. Autorka przed-stawia wyniki badaÚ, w trakcie których poszukiwaÙa hipotetycznych korelatów ïwiadomoïci metodologicznej.

SÙowa kluczowe: ïwiadomoï° metodologiczna, ïwiadomoï° spoÙeczna, czynnoïci naukowo-badawcze, typ umysÙu,

osobowoï°

Connections between methodological awareness, personality traits and cognitive variables Abstract

Methodological awareness is one of the forms of social consciousness. It is considered one of the basic regulators of scientiÞ c research activities. Despite the abundance of theoretical deliberation over the structure of methodological awareness in literature, liĴ le aĴ ention is devoted to individual qualities of researchers who can be studied for displaying correlates of methodological awareness. One of the potential areas for such studies are cognitive variables which should be understood as mind types which determine human cognitive preferences in two dimensions: perception vs. intuition and feelings vs. thinking. Personality, considered to be the basic regulator of human activity, is yet another Þ eld where correla-tions of methodological awareness can be researched. The author presents the results of her study in which she searched for hypothetical correlates of methodological awareness.

Key words: Methodological awareness, social consciousness, research activities, mind types, personality

Wprowadzenie

Zagadnienie ïwiadomoïci od stuleci stanowiÙo jeden z pryncypialnych obszarów dociekaÚ teoretycznych i badaÚ empi-rycznych prowadzonych pocz­tkowo w ramach Þ lozoÞ i, a póĊniej równieČ psychologii. Tym niemniej prócz podmiotowe-go, indywidualistycznego pojmowania ïwiadomoïci, w literaturze Þ lozoÞ cznej i naukowej spotka° si¿ moČna takČe z ide­ obiektywnego istnienia treïci wiedzy w formie ïwiadomoïci spoÙecznej, korzenie której si¿gaj­ Þ lozoÞ i Platona. Kategori¿ zobiektywizowanych systemów wiedzy wprowadzaÙ do swoich rozwaČaÚ m.in. Emil Durkheim, traktuj­c je jako swoiste ucieleïnienie ïwiadomoïci zbiorowej, dowodz­ce prymatu spoÙeczeÚstwa nad jednostk­1. Podobna myïl leČy takČe u

pod-staw koncepcji Karla R. Poppera, wprowadzaj­cego poj¿cie „gwiata nr 3” – ïwiata obiektywnej wiedzy, tworzonej przez twory myïli ludzkiej, tzn.: „intelligibiliów i idei w obiektywnym sensie, (…) moČliwych przedmiotów myïli”2_.

Jak wskazuje Marek ZióÙkowski, spór o to, czym jest ïwiadomoï° spoÙeczna, i w jakim sensie moČna uzna° jej eg-zystencj¿, zwi­zany jest z opozycj­ indywidualizmu i antyindywidualizmu w naukach spoÙecznych3. W myïl zaÙoČeÚ

1 M. Zióákowski, Przyczynek do sposobu pojmowania ĞwiadomoĞci spoáecznej, [w:] J. BrzeziĔski, L. Nowak (red.), ĝwiadomoĞü jednostkowa a

Ğwiado-moĞü spoáeczna, „PoznaĔskie Studia z FilozoÞ i Nauki”, z. 8, Warszawa-PoznaĔ 1984, s. 31.

2 Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna. Warszawa 1992, s.195. 3 M. Zióákowski, dz. cyt., s. 9.

indywidualizmu, wszelkie cechy caÙoïci zaleČ­ od cech poszczególnych osób4. Stanowisko to uj­° moČna w

stwierdze-niu, Če: „Istniej­ tylko treïci ïwiadomoïci indywidualnych; to co nazywane jest »ïwiadomoïci­ spoÙeczn­«, to po prostu powtarzaj­ce si¿ skÙadniki idei jednostkowych, które podlegaj­ prawidÙowoïciom, wedle których ksztaÙtuj­ si¿ wszelkie idee jednostkowe”5. Odmiennie na t­ kwesti¿ zapatruj­ si¿ zwolennicy antyindywidualizmu, uwzgl¿dniaj­cy istnienie

pewnych form ïwiadomoïci spoÙecznej przy zaÙoČeniu, Če: „(…) idei skÙadaj­cych si¿ na ïwiadomoï° spoÙeczn­ nie da si¿ wyprowadzi° ze ïwiadomoïci jednostkowej – ïwiadomoï° spoÙeczna podlega odr¿bnym prawidÙowoïciom”6_.

Przyj-muj­c to stanowisko, ïwiadomoï° spoÙeczn­ deÞ niowa° moČna jako wspóln­, cz¿sto nieartykuÙowaln­ wiedz¿ na dany temat, niekoniecznie pozostaj­c­ w zasi¿gu mechanizmów introspekcyjnych jednostki. Wiedza ta ma jednak charakter praktyczny, a wi¿c obserwowa° moČna jej wpÙyw na okreïlone sfery dziaÙania jednostki, a – co za tym idzie – stanowi spoÙeczno-subiektywny regulator praktyki okreïlonego typu7_.

Zgodnie ze stanowiskiem epistemologii historycznej, jedn­ z form ïwiadomoïci spoÙecznej stanowi ïwiadomoï° metodologiczna. Wychodz­c z zaÙoČenia, Če praktyka naukowa rozumiana jako okreïlone czynnoïci badawcze stanowi jeden z typów praktyki spoÙecznej, charakteryzowa° si¿ b¿dzie ona okreïlonym kontekstem subiektywnym, obejmuj­-cym szereg przekonaÚ normatywnych i prewidystycznych, wartoïciuj­cych przyjmowane przez badaczy cele i wyzna-czaj­cych preferowany sposób osi­gania tych celów8. W zwi­zku z tym, praktyka badawcza zgÙasza zapotrzebowanie na

normy i dyrektywy, których przestrzeganie umoČliwia° b¿dzie efektywne realizowanie praktyki naukowej. Istotna jest operatywnoï° wiedzy wchodz­cej w skÙad ïwiadomoïci metodologicznej, sprowadzaj­ca si¿ nie tylko do umiej¿tnoïci replikacji procedur badawczych, ale takČe do zastosowania ich w nowych sytuacjach problemowych9_.

Najbardziej kompletnym modelem, ujmuj­cym charakter i struktur¿ ïwiadomoïci metodologicznej, jest model Jerze-go BrzeziÚskieJerze-go. W uj¿ciu tym spoÙeczn­ ïwiadomoï° metodologiczn­ konstytuuj­ trzy rodzaje twierdzeÚ: twierdzenia ontologiczne i epistemologiczne oraz wiedza o modelach badaÚ. Twierdzenia ontologiczne s­ konsekwencj­ przyj¿cia przez badacza skonkretyzowanych i specyÞ cznych dla dyscypliny zaÙoČeÚ, umoČliwiaj­cych strukturalizacj¿ elementów doïwiadczenia10_{. Perspektywa epistemologiczna odzwierciedla fundamentalne przekonania badacza co do}

poznawal-noïci przedmiotu badaÚ, sprowadzaj­ce si¿ cz¿sto do wyodr¿bnienia przez badacza metod operacjonalizacji wyróČnio-nych przez niego wielkoïci11. Wiedza o modelach badaÚ – stanowi zbiór zasad posÙugiwania konkretnymi modelami

stosowanymi w procesie empirycznej kontroli twierdzeÚ psychologicznych, w skÙad którego wchodz­ zaÙoČenia, leČ­ce u podstaw okreïlonych metod analizowania danych12_.

Prócz wyróČnionych wyČej poziomów, J. BrzeziÚski w póĊniejszych modelach ïwiadomoïci metodologicznej wyróČ-nia takČe metapoziom aksjologiczny13. Uwzgl¿dnienie go zdaje si¿ by° konieczne ze wzgl¿du na specyÞ cznoï°

przedmio-tu badaÚ psychologii14. Jak zwraca uwag¿ Zbigniew Spendel, uzasadnione jest traktowanie metapoziomu aksjologicznego

jako manifestacji innego rodzaju ïwiadomoïci spoÙecznej – ïwiadomoïci etycznej15_.

Konkretyzacj­ wyidealizowanej ïwiadomoïci metodologicznej, nazywanej w tym przypadku spoÙeczn­ ïwiadomo-ïci­ metodologiczn­, s­ indywidualne ïwiadomoïci metodologiczne poszczególnych badaczy. Stanowi­ one pewnego rodzaju warianty spoÙecznej ïwiadomoïci metodologicznej, mog­c by° mniej lub bardziej zbliČonymi do modelu ide-alnego16. SkÙadaj­ si¿ na ni­ akceptowane przez danego badacza zaÙoČenia teoretyczne i reguÙy metodologiczne.

Rekon-struowane s­ one przez autora w postaci szeregu „teorii”, odnosz­cych si¿ do poszczególnych etapów przebiegu procesu badawczego: Teorii badanego obiektu (TBO), Teorii operacjonalizacji zmiennych (TOZ), Teorii badania empirycznego

4 TamĪe, s. 10.

5 J. BrzeziĔski, L. Nowak, ĝwiadomoĞü spoáeczna – hipostaza czy esencja?, [w:] J. BrzeziĔski, L. Nowak (red.), ĝwiadomoĞü jednostkowa a ĞwiadomoĞü

spoáeczna, „PoznaĔskie Studia z FilozoÞ i Nauki”, z. 8, Warszawa-PoznaĔ 1984, s. 6.

6 TamĪe, s. 6.

7 J. Kmita, Szkice z teorii poznania naukowego, Warszawa 1976, s. 14-15. 8 TamĪe, s. 95.

9 J. BrzeziĔski, Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii, PoznaĔ 1978, s. 8. 10 TamĪe, s. 11-13.

11 TenĪe, Protoidealizacyjny model procesu badawczego (próba konkretyzacji), „Studia Pedagogiczne” 1982 , nr 44, s. 67-74. 12 TenĪe, Structure of methodological awareness of researchers in psychology, „Polish Psychological Bulletine” 1979, nr 10 (4), s. 262-263. 13 TenĪe, ZewnĊtrzne i wewnĊtrzne uwarunkowania procesu badawczego w psychologii, „Przegląd Psychologiczny” 1991, nr 34, s. 341. 14 TenĪe, Metodologia badaĔ psychologicznych, Warszawa 1996, s. 75.

15 Z. Spendel, PojĊcie i geneza ĞwiadomoĞci etycznej psychologów, [w:] Z. Ratajczak (red.), ĝwiadomoĞü etyczna psychologów. Szkice z pogranicza

psychologii i etyki, Katowice 1997, s. 84.

(TBE), Teorii statystyki (TS), Teorii interpretacji rezultatu badawczego (TIRB), Teorii generalizacji rezultatu badawczego (TGRB)17. Istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, Če TOZ, TBE, TS i TGRB stanowi­ zbiory reguÙ sensu stricto, ïciïle

odno-sz­cych si¿ do zasad planowania i prowadzenia badania naukowego. Natomiast przekonania wchodz­ce w skÙad TBO i TIRB stanowi­ raczej zaÙoČenia ontologiczne, wi­Č­c si¿ tym samym w sposób ïcisÙy z poziomem ontologicznym spo-Ùecznej ïwiadomoïci metodologicznej.

Jak wskazuje Jerzy Kmita, najistotniejsz­ funkcj¿ ïwiadomoïci metodologicznej sprowadzi° moČna do spoÙeczno-su-biektywnego regulowania praktyki naukowej18. RównieČ Jerzy BrzeziÚski zwraca uwag¿ na doniosÙ­ rol¿ ïwiadomoïci

metodologicznej w procesie badawczym. W jego ocenie, stan ïwiadomoïci metodologicznej badacza stanowi wewn¿trzne uwarunkowanie procesu badawczego, oddziaÙuj­c w sposób znacz­cy na logik¿ procesu badawczego. Dodatkowo wy-róČnia on czynniki zwi­zane z standardami realizacji procesu badawczego w danym okresie rozwoju psychologii, które traktowa° moČna jako swego rodzaju pochodne spoÙecznej ïwiadomoïci metodologicznej19_.

Poszczególne sfery indywidualnej ïwiadomoïci metodologicznej badacza w sposób synergiczny reguluj­ przebieg poszczególnych kroków procesu badawczego. ZauwaČy° moČna, Če preferowana przez badacza TBO silnie zwi­zana jest z wyborem problematyki badawczej oraz sformuÙowaniem hipotez, które b¿dzie on sprawdza° w trakcie badania empirycznego, a wi¿c takČe na proces stratyÞ kacji esencjalnej, w trakcie której wyodr¿bniane s­ zmienne poddawane kontroli w trakcie badania. W trakcie dokonywania operacjonalizacji zmiennych najistotniejszy wpÙyw ma TOZ, uzaleČ-niona w znacznym stopniu od rozstrzygni¿°, jakie przyj­Ù badacz na etapie formuÙowania problematyki badawczej. Na etapie badania empirycznego, w trakcie którego dochodzi do wyboru modeli badawczych i statystycznych, doboru próby i przeprowadzenia badania, najistotniej na dziaÙania podejmowane przez badacza wpÙywaj­ TBE i TS. W koÚcowej fazie procesu badawczego, kiedy dokonuje si¿ analizy statystycznej otrzymanych danych, badacz kieruje si¿ normami i dyrek-tywami zawartymi w TIRB. W oceny badania i hipotez, jak równieČ sformuÙowania i uogólnienia wniosków pÙyn­cych z badaÚ, kluczowe staj­ si¿ reguÙy konstytuuj­ce TGRB20_.

W zwi­zku z tym, Če psychologia jest nauk­ empiryczn­, w procesie nauczania przyszÙych psychologów relewantn­ rol¿ odgrywa ksztaÙtowanie czynnej i biernej znajomoïci metodologii21. TakČe J. BrzeziÚski postuluje, iČ: „Akademickim

fundamentem ksztaÙcenia przyszÙych psychologów jest ich gruntowne przygotowanie do samodzielnego prowadzenia badaÚ empirycznych – naukowych i o charakterze diagnostycznym – zgodnie ze ïwiatowymi standardami metodologicz-nymi, które stawiaj­ psychologom, w porównaniu z reprezentantami innych dyscyplin z zakresu nauk behawioralnych, bardzo »wyïrubowane« wymagania”22. Warta zaakcentowania jest takČe koniecznoï° ksztaÙcenia psychologów w

aspek-cie biernej znajomoïci metodologii, gdyČ: „(…) poza kontekstem naukowej teorii psychologicznej nie jest moČliwe, za pomoc­ ïrodków rozpoznawanych jako przynaleČne do nauki, ani postawienie trafnej diagnozy, ani – tym bardziej! – efektywne pomaganie”23. W zwi­zku z powyČszym przyj­° moČna, Če ïwiadomoï° metodologiczna speÙnia swoje role

nie tylko w aspekcie czynnego uprawiania psychologii jako nauki empirycznej, ale takČe w procesie oceny rezultatów badawczych uzyskanych przez innych badaczy, prezentowanych chociaČby na Ùamach czasopism naukowych.

Jakkolwiek powszechnie uznaje si¿ doniosÙ­ rol¿ ïwiadomoïci metodologicznej, to stosunkowo niewielk­ uwag¿ zwraca si¿ na indywidualne cechy umysÙów badaczy24, które to w najbardziej znacz­cych koncepcjach teorii nauki zostaÙy

pomini¿te25. gwiadomoï° spoÙeczn­, rozumian­ w uproszczeniu jako „umysÙ zbiorowy”, traktowa° moČna jedynie jako

pewnego rodzaju metafor¿, odnosz­c j­ do róČnego rodzaju efektów zbiorowej dyskusji i innych rezultatów poznaw-czych, zakorzenionych w archetypicznej w swej istocie pami¿ci spoÙecznej. JednakČe to jednostkowe umysÙy poszcze-gólnych badaczy bior­ czynny udziaÙ w procesie formuÙowania i rozwi­zywania problemów poznawczych. Jak pisze CzesÙaw Nosal: „Myïle° mog­ tylko jednostkowe umysÙy, posiÙkuj­c si¿ wÙasnymi ideami oraz wszelkimi dost¿pnymi ro-dzajami wiedzy, niewiedzy, sprzecznoïciami, lukami itp.”26. W zwi­zku z tym uzasadnionym zdaje si¿ by° stwierdzenie,

17 TamĪe, s. 76-69. 18 J. Kmita, dz. cyt., s. 93-98.

19 J. BrzeziĔski, ZewnĊtrzne i wewnĊtrzne uwarunkowania procesu badawczego w psychologii, s. 332. 20 TenĪe, Metodologia…, s. 78-83.

21 TamĪe, s. 15-16.

22 J. BrzeziĔski, D. DoliĔski, J. Strelau, Nowe spojrzenie na standardy ksztaácenia na piĊcioletnich studiach psychologicznych. ZaáoĪenia, doĞwiadczenia,

nowe wyzwania, „Czasopismo Psychologiczne” 2004, T. 10, nr 2/2004, s. 207.

23 TamĪe, s. 208.

24 C. Nosal, Psychologia poznania naukowego, „Nauka” 2007, nr 2/2007, s. 57. 25 TamĪe, s. 59-65.

Če wÙaïnie w obr¿bie cech umysÙów badaczy poszukiwa° moČna ewentualnych korelatów indywidualnej ïwiadomoïci metodologicznej.

W literaturze wielokrotnie zwraca si¿ uwag¿ na fakt, Če umysÙu czÙowieka nie da si¿ w sposób wyczerpuj­cy opisa° tylko w kategoriach nat¿Čenia zdolnoïci, identyÞ kowanych cz¿sto jako inteligencja ogólna. Przeto dla uzyskania peÙnego opisu funkcjonowania poznawczego jednostki wprowadza si¿ poj¿cie stylów poznawczych. Zdaniem Cz. Nosala, styl po-znawczy sprowadzi° moČna do poj¿cia indywidualnej epistemologii, któr­ deÞ niuje on jako „dominuj­c­ u danej osoby preferencj¿ poznawcz­, wyraČaj­c­ jej osobist­ koncepcj¿ wiedzy, stylu kategoryzowania i standardów warunkuj­cych inne czynnoïci intelektualne”27. Mnogoï° indywidualnych preferencji epistemicznych umoČliwia ujmowanie róČnic

wyst¿pu-j­cych pomi¿dzy nimi w ramach róČnych typologii umysÙu, opisuwyst¿pu-j­cych w sposób holistyczny preferencje poznawcze. Jedn­ z najciekawszych i zarazem najlepiej opracowanych typologii umysÙu przedstawia Karol G. Jung. W swojej kon-cepcji wyróČnia on dwa typy ogólne, róČni­ce si¿ nastawieniem do przedmiotu poznania i ukierunkowaniem przepÙywu libido – introwertywnoï° i ekstrawertywnoï°28. Jednoczeïnie uznaÙ on, Če charakterystyka przeprowadzana tylko pod

tym k­tem nie jest wyczerpuj­cym opisem umysÙowoïci jednostki, bowiem za kluczowe uzna° naleČy dominuj­ce u niej funkcje poznawcze – myïlenie, uczucia, percepcj¿ i intuicj¿.

Wykorzystuj­c teori¿ sformuÙowan­ przez K.G. Junga, wyróČni° moČna dwa ortogonalne wymiary, charakteryzuj­ce typ umysÙowoïci jednostki. Pierwszy z wymiarów (percepcja versus intuicja) opisuje preferowane sposoby odbioru infor-macji wprowadzanych do systemu poznawczego oraz styl przetwarzania tych danych. Osoby sytuuj­ce si¿ na biegunie percepcji (S – ang. sensing) preferuj­ sekwencyjne przetwarzanie dost¿pnych informacji, opieraj­ce si¿ na analitycznym odbiorze poszczególnych elementów doïwiadczenia. Osoby te preferuj­ raczej konkretne fakty niČ abstrakcyjne struk-tury poznawcze29, w przeciwieÚstwie do osób o orientacji intuicyjnej (N – ang. intuition), które przetwarzaj­ dost¿pne

informacje w sposób globalny i dedukcyjny, cz¿sto modyÞ kuj­c punkt widzenia na skutek doznawania przez nich spon-tanicznych aktów wgl­du30. MoČna tym samym uzna°, Če o ile percepcja ukierunkowana jest w sposób znacz­cy na ïwiat

doznaÚ zewn¿trznych, o tyle intuicja uwraČliwia podmiot czynnoïci poznawczych na podïwiadomoï° i nieïwiadomoï°, a tym samym – ïwiat doznaÚ wewn¿trznych31_.

Drugi z wymiarów (myïlenie versus uczucia) odnosi si¿ do preferowanych sposobów wartoïciowania informacji i po-dejmowania decyzji. Myïlenie (T – ang. thinking) zorientowane jest na poszukiwanie obiektywnych odniesieÚ zewn¿trz-nych, abstrahuj­cych od subiektywnych doznaÚ podmiotu czynnoïci poznawczych. W orientacji tej przewaČa odwoÙywa-nie si¿ do apersonalnych, racjonalnych kryteriów oceny doïwiadczenia, najcz¿ïciej faktów empirycznych i logicznych32_.

Za bardziej pierwotne uzna° moČna procesy zorientowane na uczucia (F – ang. feeling), bazuj­ce na emocjach i subiektyw-nych doïwiadczeniach podmiotu. Jak wskazuje Cz. Nosal: „Wariant ten wyraČa aktywn­ postaw¿ podmiotu traktuj­cego swoje emocje i zmysÙy jako swoiste »narz¿dzia« poznania i manipuluj­cego nimi po to, aby rozszerzy° zarówno skal¿ doznaÚ, jak i zakres spostrzeganych faktów”33_.

R­cz­c ze sob­ style odbioru i ewaluacji doïwiadczenia, wyróČni° moČna cztery typy umysÙu, stanowi­ce ukÙady komplementarnych preferencji poznawczych i przeciwstawnych awersji. Osoby o typie umysÙu ST (percepcja – myïlenie) Cz. Nosal okreïla mianem „obserwatorów”. Operuj­ oni najch¿tniej danymi empirycznymi, maj­cymi charakter „ogl­-dowy” – widoczny i namacalny. Preferuj­ w­skie, konkretne problemy o jasnej strukturze logicznej. Jak pisze Cz. Nosal: „Badacze typu ST nie s­ prekursorami, s­ zbieraczami i kolekcjonerami faktów, dobrze czuj­ si¿ w warunkach nauki normalnej, gdy ustalone s­ problemy, metody badania i autorytety”34. Odmiennie podchodz­ do tego problemu badacze

typu NT (intuicja – myïlenie), okreïlani przez Cz. Nosala jako „teoretycy”, dla których nauka nie jest prostym „kolekcjo-nowaniem faktów”, a raczej winna skupia° si¿ na poszukiwaniu ogólnego modelu formalnego, usuwaj­cego sprzecznoïci w ramach nauki. W sytuacjach problemowych preferuj­ oni dedukcyjn­ analiz¿ jej struktury, poprzedzon­ globalnym, intuicyjnym wgl­dem w sytuacj¿, stanowi­cym baz¿, na której opieraj­ swoje myïlenie35_.

27 TenĪe, Diagnoza typów umysáu, Warszawa 1992, s. 10. 28 TenĪe, Psychologia poznania naukowego, dz. cyt., s. 15-17. 29 TamĪe, 67-68.

30 TenĪe, Diagnoza typów umysáu, dz.cyt., s. 18-19. 31 TenĪe, Psychologia poznania naukowego, dz.cyt., s. 67. 32 TamĪe, s. 68.

33 TenĪe, Diagnoza typów umysáu, dz. cyt., s. 27. 34 TenĪe, Psychologia poznania naukowego, dz. cyt., s. 70. 35 TamĪe, s. 71.

Mianem „pragmatyków” Cz. Nosal okreïla osoby o typie umysÙu SF (percepcja – uczucia). Podobnie jak typ ST, kon-centruj­ si¿ oni na danych empirycznych, w przeciwieÚstwie jednak do „obserwatorów”, przyjmuj­ oni postaw¿ aktyw-nego eksperymentatora, podejmuj­c si¿ np. przeprowadzania nietypowych doïwiadczeÚ. Charakterystyczne jest dla nich silne zaangaČowanie emocjonalne przejawiaj­ce si¿ w sytuacji rozwi­zywania problemów, przez co bywaj­ skÙonni do „heroicznych” czynów, popeÙnianych w imi¿ nauki, np. wykorzystywania wÙasnego ciaÙa do badaÚ36. Równie Čyw­ sfer¿

afektywn­ posiadaj­ osoby o typie umysÙu NF (intuicja – uczucia), okreïlani jako „wizjonerzy”. W przeciwieÚstwie do typu NT, którego intuicja ma raczej zimny i kognitywny charakter, intuicja osób o typie umysÙu NF jest wysoce zindywi-dualizowana i przepeÙniona emocjami oraz wyobraČeniami, umoČliwiaj­cymi uchwycenie nowej struktury problemu lub caÙkowicie nowej perspektywy poznawczej37_.

Typy umysÙu deÞ niowane jako preferencje poznawcze interpretowa° moČna jako hipotetyczne regulatory zachowa-nia jednostki. Oznacza to, Če mog­ one ujawzachowa-nia° si¿ w wyraĊnej formie w sytuacjach konß iktów, niepewnoïci i sprzeczno-ïci, a tym samym takČe w sytuacjach rozwi­zywania problemów poznawczych. Za dosy° specyÞ czn­ sytuacj¿ problemo-w­ uzna° moČna sytuacje ewaluacji kolejnych kroków podejmowanych przez badacza w procedurze badawczej. Proces oceniania metodologicznej poprawnoïci wyników badaÚ, b¿d­cy wyrazem biernej znajomoïci metodologii, z zaÙoČenia regulowany jest przez indywidualn­ ïwiadomoï° metodologiczn­ psychologa. Uznaj­c ewaluacj¿ procedury badawczej za sytuacj¿ problemow­, uaktywniaj­c­ preferencje poznawcze jednostki dokonuj­cej oceny, zaÙoČy° moČna, Če prawdo-podobnym jest istnienie zwi­zków mi¿dzy preferencjami poznawczymi ujmowanymi jako typ umysÙu a indywidualn­ ïwiadomoïci­ metodologiczn­ jednostki.

PomysÙ poszukiwania zwi­zków tego typu nie jest niczym nowym, podejmowany byÙ on juČ bowiem przez Cz. No-sala, który badaÙ zaleČnoïci mi¿dzy indywidualnym stylem poznawczym a preferencjami metodologicznymi, b¿d­cymi de facto aspektami ïwiadomoïci metodologicznej38. Pomimo braku potwierdzenia zakÙadanych przez badacza hipotez, Cz.

Nosal wskazuje, Če konieczne jest przeprowadzenie w tym aspekcie dodatkowych badaÚ. Mimo to na dzieÚ dzisiejszy brak prac, które podejmowaÙyby t­ tematyk¿, czego powodów, w mojej opinii, naleČy doszukiwa° si¿ przede wszystkim w stosunkowo rzadkim podejmowaniu tematyki ïwiadomoïci metodologicznej w literaturze39_.

Drugim obiecuj­cym obszarem, w obr¿bie którego poszukiwa° moČna ewentualnych korelatów ïwiadomoïci meto-dologicznej jest osobowoï°, uwaČana za podstawowy regulator aktywnoïci czÙowieka.

Jednym z najbardziej syntetycznych uj¿° struktury osobowoïci, integruj­cym dorobek badaÚ prowadzonych w ra-mach psychologii, jest pi¿cioczynnikowa teoria osobowoïci (PTO) opracowana przez Paula T. Cost¿ i Roberta R. McCrae. W wieloetapowych badaniach wyodr¿bnili oni pi¿° podstawowych komponentów osobowoïci: Neurotycznoï°, Ekstra-wertycznoï°, Otwartoï° na doïwiadczenia, Ugodowoï° oraz Sumiennoï°40_.

Neurotycznoï° jest wymiarem opisuj­cym afektywne funkcjonowanie jednostki. Wysokie wyniki w tej skali zwi­zane s­ z tendencj­ do przeČywania negatywnych stanów emocjonalnych, warunkuj­c poziom przystosowania jednostki41_.

Niektóre badania dowodz­ takČe istnienie umiarkowanej ujemnej korelacji mi¿dzy neurotycznoïci­ a sztywnoïci­ po-znawcz­42_.

Ekstrawertycznoï° jest miar­ zaangaČowania w kontakty towarzyskie, warunkuje takČe zasoby energetyczne jednost-ki. Osoby o niskich wynikach w tej skali okreïlane s­ jako introwertycy. Ich cech­ charakterystyczn­ jest skÙonnoï° do zachowaÚ samotniczych i tendencja do zachowywania rezerwy. Warto zaznaczy°, Če introwertycznoï° nie jest zwi­zana z nastawieniem introspekcyjnym, tendencja ta uj¿ta zostaÙa bowiem w ramach innego czynnika – Otwartoïci na doïwiad-czenia43_.

Otwartoï° na doïwiadczenia zwi­zana jest z kreatywnoïci­, wyobraĊni­ i twórczoïci­, przez co we wczeïniejszych teoriach utoČsamiana byÙa z czynnikami okreïlanymi jako Kultura lub Intelekt. Traktowana jest cz¿sto jako miara cieka-woïci ïwiata zewn¿trznego i wewn¿trznego44_.

36 TamĪe, s. 70-71. 37 TamĪe, s. 71-72.

38 TenĪe, Indywidualne style poznawcze a preferencje metodologiczne badaczy, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1986, T. 22, nr 4/1986, s. 627-644. 39 Z. Spendel, Metodologia badaĔ psychologicznych jako forma ĞwiadomoĞci historycznej, Katowice 2005, s. 17.

40 L. Pervin, O. John, OsobowoĞü – teoria i badania, Kraków 2002, s. 268-270.

41 J. Siuta, Inwentarz OsobowoĞci NEO-PI-R Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska. PodrĊcznik, Warszawa 2006, s. 26. 42 M. Kossowska, OsobowoĞciowe i motywacyjne korelaty sztywnoĞci poznawczej, „Przegląd Psychologiczny” 2007, T. 50, nr 2, s. 191. 43 J. Siuta, dz. cyt., s. 26-27.

Wymiar Ugodowoïci, podobnie jak Ekstrawertycznoï°, odnosi si¿ do tendencji interpersonalnych. Mierzy gotowoï° do zachowaÚ altruistycznych i darzenia innych Čyczliwoïci­. Opisuje takČe stopieÚ konß iktowoïci jednostki i jej skÙonnoï° do zachowaÚ antagonistycznych lub wyraČania sprzeciwu. Wyznacza takČe skÙonnoï° do zachowaÚ rywalizacyjnych45_.

Sumiennoï° utoČsamiana jest cz¿sto z samokontrol­ dotycz­c­ procesu aktywnego planowania i organizowania wykonania zadaÚ. Osoby o wysokiej sumiennoïci okreïla si¿ cz¿sto mianem obowi­zkowych i skrupulatnych. Ponadto osoby te s­ silnie zdeterminowane w kwestii osi­gni¿°, st­d teČ maj­ tendencj¿ do zdyscyplinowanego i konsekwentnego d­Čenia do wÙasnych celów. Sprawia to, Če Sumiennoï° jest jednym z korelatów wysokich wyników w nauce i pracy zawodowej46_.

O ile zwi­zki preferencji poznawczych i typu umysÙu ze ïwiadomoïci­ metodologiczn­ badacza, nawet na po-ziomie intuicyjnym s­ Ùatwymi do przyj¿cia hipotezami, o tyle cz¿ï° badaczy zdaje si¿ odrzuca° moČliwoï° istnienia zwi­zku mi¿dzy szeroko poj¿tym ukierunkowaniem procesów poznawczych a zmiennymi osobowoïciowymi. P. Costa i R. McCrae argumentuj­ jednak, Če z niektórych badaÚ wynika, Če otwartoï° poznawcza, utoČsamiana cz¿sto z jednym z wymiarów klasycznych stylów poznawczych, koreluje wysoko z intuicj­ i fantazj­, natomiast wszystkie te trzy zmienne konceptualizowa° moČna w ramach nadrz¿dnego czynnika osobowoïci, okreïlanego jako Otwartoï° na doïwiadczenia47_.

DuČo wczeïniej na domniemany zwi­zek mi¿dzy czynnikami osobowoïciowymi a przebiegiem procesów poznawczych (w szczególnoïci spostrzegania) wskazywaÙ Jerome Bruner, argumentuj­c, Če: „RóČne teorie osobowoïci zawieraj­ jawne lub ukryte twierdzenia co do wskazówek z otoczenia, którymi kieruje si¿ jednostka przy utrzymywaniu b­dĊ podwyČsza-niu osobowoïciowego poziomu przystosowania”48_.

Dodatkow­ przesÙank­, przemawiaj­c­ za istnieniem zwi­zku mi¿dzy osobowoïci­ i przebiegiem czynnoïci poznaw-czych, jest trwaÙoï° dyspozycji osobowoïciowych na przestrzeni Čycia. Dlatego teČ przypuszcza° moČna, Če zmienne oso-bowoïciowe wchodzi° b¿d­ w róČnorakie interakcje z rozlicznymi obszarami funkcjonowania jednostki, np. proÞ lem zainteresowaÚ49. W zwi­zku z tym wpÙyw osobowoïci na funkcjonowanie czÙowieka w róČnych sytuacjach (w tym takČe

w sytuacjach problemowych) jest niemoČliwy do pomini¿cia. Uznaj­c bowiem rol¿ czynników sytuacyjnych, nie naleČy zapomina°, Če osobowoï° jest podstawow­ zmienn­ odpowiadaj­c­ za wybór konkretnego ïrodowiska, w którym funk-cjonuje jednostka, a które najcz¿ïciej wzmacnia dyspozycje osobowoïciowe, warunkuj­c wzgl¿dn­ staÙoï° poszczegól-nych cech osobowoïci.

Podsumowuj­c powyČsze rozwaČania naleČy skonstatowa°, Če chociaČ ïwiadomoï° metodologiczna powszechnie uwaČana jest za podstawowy regulator czynnoïci naukowo-badawczych odpowiadaj­cy za przebieg procesu badania empirycznego, to w literaturze podejmuje si¿ jedynie teoretyczn­ reß eksj¿ nad jej struktur­, pomħ aj­c kontekst jej uwa-runkowaÚ. W zwi­zku z tym brak na dzieÚ dzisiejszy prac, które w sposób chociaČby fragmentaryczny sugerowaÙyby kie-runek badaÚ zmierzaj­cych do odkrycia ewentualnych korelatów ïwiadomoïci metodologicznej. Mimo to przypuszcza° moČna, Če potencjalnie najbardziej obiecuj­cymi obszarami do prowadzenia takich poszukiwaÚ stanowi­ indywidualne preferencje poznawcze badacza, opisuj­ce jego typ umysÙu oraz zmienne osobowoïciowe, b¿d­ce podstawowymi regula-torami zachowaÚ jako takich, w tym takČe zachowaÚ kognitywnych.

Hipotezy badawcze

Przyst¿puj­c do badaÚ maj­cych sprawdzi° istnienie ewentualnych zwi­zków ïwiadomoïci metodologicznej i wy-odr¿bnionych w przedÙoČonym wywodzie zmiennych osobowoïciowo-poznawczych zaÙoČono wst¿pne hipotezy, suge-ruj­ce ich domniemany zwi­zek z indywidualn­ ïwiadomoïci­ metodologiczn­:

• hipoteza 1 – istnieje zwi­zek miedzy preferowanym sposobem odbioru informacji a ïwiadomoïci­ metodolo-giczn­; w zwi­zku z tym:

– oczekiwano dodatniego zwi­zku percepcji (S) i ïwiadomoïci metodologicznej (gM) – za którym przema-wia analityczny i konkretny charakter procesów kognitywnych zwi­zanych z t­ funkcj­ ïprzema-wiadomoïci; – oczekiwano ujemnego zwi­zku intuicji (N) i poziomu gM – jako konsekwencji przyj¿cia poprzedniej

hi-potezy.

45 TamĪe, s. 28-29. 46 TamĪe, s. 29.

47 R. McCrae, P. Costa, OsobowoĞü czáowieka dorosáego, Kraków 2005, s. 266-268. 48 J. Bruner, Poza dostarczone informacje, Warszawa 1978, s. 199.

• hipoteza 2 – istnieje zwi­zek mi¿dzy preferowanym sposobem podejmowania decyzji a ïwiadomoïci­ meto-dologiczn­, przy czym:

– oczekiwano dodatniej korelacji mi¿dzy myïlenie (T) i poziomem gM – ze wzgl¿du na to, iČ rozwi­zywa-nie dylematów metodologicznych i ocena standardów wykonania poszczególnych kroków procedury badawczej wymagaj­ raczej logicznej oceny jej poszczególnych elementów, angaČuj­cej obiektywne kry-teria oceny i wymagaj­cej wydawania obiektywnych s­dów, niezwi­zanych z emocjonalnym, subiektyw-nym zaangaČowaniem podmiotu oceniaj­cego czy teČ dopuszczasubiektyw-nymi przez niego idiosynkretyczsubiektyw-nymi kryteriami oceny.

– oczekiwano ujemnej korelacji mi¿dzy uczucia (F) i poziomem gM.

• hipoteza 3 – istnieje zwi­zek mi¿dzy nat¿Čeniem poszczególnych cech osobowoïci a ïwiadomoïci­ metodo-logiczn­. Z rozwaČaÚ wyÙ­czono czynnik Ekstrawertycznoïci (E) ze wzgl¿du na raczej znikome jego zwi­zki z zachowaniami kognitywnymi jednostki. SformuÙowano nast¿puj­ce hipotezy szczegóÙowe:

– oczekiwano ujemnego zwi­zku Neurotycznoïci (Neu) z poziomem gM – ze wzgl¿du na dowiedzion­ w badaniach korelacj¿ neurotycznoïci ze sztywnoïci­ poznawcz­;

– oczekiwano dodatniej korelacji mi¿dzy Otwartoïci­ na doïwiadczenia (O) i poziomem gM – ze wzgl¿du na jej zwi­zek z ciekawoïci­ poznawcz­ i szeroko rozumian­ kreatywnoïci­;

– oczekiwano dodatniego zwi­zku Sumiennoïci (Sum) z poziomem gM – ze wzgl¿du na dowiedziony w badaniach zwi­zek tego wymiaru osobowoïci z ogólnymi sukcesami edukacyjnymi.

Metoda

Do pomiaru poziomu ïwiadomoïci metodologicznej uČyto skonstruowanego przez autork¿ testu Sytuacje badawcze. W jego skÙad wchodziÙy dwa hipotetyczne sprawozdania z badaÚ psychologicznych, uwzgl¿dniaj­ce poszczególne kroki procedury badawczej – sformuÙowanie problemu i hipotez badawczych, rekonstrukcj¿ przestrzeni zmiennych i ich ope-racjonalizacj¿, dobór próby, wybór modelu badawczego, przeprowadzenie badaÚ, a takČe analiza statystyczna i wypro-wadzone z niej wnioski. Po przeczytaniu opisu sytuacji, osoby badane miaÙy za zadanie ustosunkowa° si¿ do dziewi¿ciu pytaÚ oceniaj­c, czy ich zdaniem poszczególne aspekty badania zostaÙy wykonane poprawnie, czy teČ nie.

Do pomiaru zmiennych: intuicja, percepcja, myïlenie i uczucia oraz okreïlenia typu umysÙu osób badanych uČyto Skali Typu UmysÙu (STU) autorstwa C. Nosala. Osoby badane miaÙy za zadanie wybra° zgodnie z zasadami okreïlonymi w instrukcji dwa przymiotniki – jeden najlepiej pasuj­cy do ich sposobu spostrzegania i myïlenia (tzw. „ïwiatÙo umysÙu”), drugi – najgorzej opisuj­cy ich umysÙ (tzw. „cieÚ umysÙu”).

Pomiar zmiennych osobowoïciowych uwzgl¿dnianych w ramach Wielkiej Pi­tki dokonany zostaÙ na podstawie wy-ników w Kwestionariuszu NEO-FFI autorstwa P. Costy i R. McCrae (w polskiej adaptacji)50_.

Dodatkowo próba przebadana zostaÙy pod k­tem takich zmiennych niezaleČnych ubocznych jak zainteresowania, wiek, pÙe°, staČ pracy (w przypadku grupy psychologów) oraz samoocena co do wÙasnej wiedzy z zakresu metodolo-gii. ProÞ l zainteresowaÚ okreïlony zostaÙ za pomoc­ Kwestionariusz ZainteresowaÚ Edwarda G. Sprangera (skróconego w osobnych badaniach pilotaČowych do 48 pozycji testowych), uwzgl¿dniaj­cego takie typy zainteresowaÚ jak: humani-styczne, ïcisÙe, przyrodnicze, ekonomiczne, techniczne, handlowe, gospodarcze, sportowe, artyhumani-styczne, systematyczne, kierownicze, opiekuÚcze. PozostaÙe zmienne uwzgl¿dnione zostaÙy w kwestionariuszu osobowym.

DobÓr prÓby

W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ 66 osób. Przebadano 32 studentów psychologii ostatnich lat (IV i V rok psychologii), studiu-j­cych na róČnych uczelniach w Polsce. Wïród nich byÙo 28 kobiet i 4 m¿Čczyzn (ze wzgl¿du na siln­ feminizacj¿ kierunku grupa m¿Čczyzn jest znacz­co niedoreprezentowana).

Ponadto przebadano takČe 34 psychologów, pracuj­cych aktualnie w zawodzie i nie prowadz­cych wÙasnych badaÚ o charakterze naukowo-badawczym. Wïród badanych psychologów dominowaÙy osoby pracuj­ce w poradniach psycho-logiczno-pedagogicznych oraz psychologowie kliniczni zatrudnieni na oddziaÙach psychiatrycznych. Grup¿ t­ stanowiÙy gÙownie kobiety, byÙo ich bowiem 33 – udaÙo si¿ przebada° tylko jednego m¿Čczyzn¿.

50 B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. ĝliwiĔska, Inwentarz OsobowoĞci NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska.

Wyniki badaҞ

W pierwszym etapie analizy uzyskanych danych sprawdzono normalnoï° rozkÙadów analizowanych zmiennych. Jak si¿ okazaÙo, zarówno w grupie ogólnej, jak i w podgrupach studentów psychologii i psychologów, rozkÙady zmiennej gM okazaÙy si¿ by° rozkÙadami normalnymi.

Jeïli chodzi o wyodr¿bnione zmienne poznawcze, znalazÙy si¿ wïród nich zarówno zmienne zwi­zane z poszczegól-nymi funkcjami ïwiadomoïci (S, N, T, F), jak równieČ zmienne utoČsamiane z konkretposzczegól-nymi typami umysÙu (ST, SF, NT, NF). Warto nadmieni°, Če z powodów zwi­zanych z mechanik­ obliczania wyników kaČda z wyodr¿bnionych w ten sposób zmiennych wyst¿puje niejako dwukrotnie. W pierwszym przypadku jest wynikiem zwi­zanym z pozytywnym ustosunkowanie si¿ osoby badanej do bodĊca testowego (przymiotnika), a wi¿c iloïci­ plusów, w drugim przypadku zaï jest iloïci­ negatywnych ustosunkowaÚ do pozycji testowej, tj. minusów.

Jak si¿ okazaÙo, rozkÙady cz¿ïci zmiennych poznawczych znacznie odbiegaÙy ksztaÙtem od rozkÙadu normalnego, co uniemoČliwiÙo zastosowanie w ich przypadku wspóÙczynnika korelacji liniowej r-Pearsona. W zwi­zku z tym w tych przypadkach dla zaleČnoïci z ich udziaÙem przeprowadzono analiz¿ korelacji rangowej i wspóÙczynnika korelacji Ε-Spearmana (tab. 1).

Tabela 1

ĝwiadomoĞü metodologiczna (ĝM)

Ogólna studenci psychologowie

Obserwator (ST) ST + r = -,292* r = -,115 r = -,324 ST - ȡ = ,252* r = ,025 ȡ = ,290 Teoretyk (NT ) NT + r = ,071 r = ,255 ȡ = ,043 NT - ȡ = ,035 r = -,150 r = ,050 Pragmatyk (SF ) SF + ȡ = ,123 ȡ = ,138 r = ,181 SF - r = -,058 r = ,097 r = -,076 Wizjoner (NF) NF + ȡ = ,141 ȡ = -,177 ȡ = ,238 NF - r = -,015 r = ,011 r = -,131 Percepcja (S) S + ȡ = -,201 ȡ = -,030 r = -,181 S - r = ,090 r = ,112 r = ,091 Intuicja (N) N + ȡ = ,196 ȡ = ,031 r = ,181 N - r = -,090 r = -,111 r = -,091 MyĞlenie (T) T + r = -,130 r = ,120 r = -,246 T - r = ,180 r = -,100 r = ,183 Uczucia (F) F + r = ,111 r = -,148 r = ,246 F - r = -,180 r = ,100 r = -,183

Gwiazdk­ * zaznaczono korelacje istotne na poziomie p ǂ ,05

Analiza statystyczna wykazaÙa istnienie dwóch istotnych korelacji w grupie ogólnej oraz brak podobnych zwi­zków przy podziale na grup¿ psychologów i studentów psychologii. Pierwszym istotnym statystycznie zwi­zkiem byÙa ko-relacja zmiennych gM i ST +, oscyluj­ca na poziomie r = -0,291 (p = 0,018). Dodatkowo, ujawniÙa si¿ istotna statystycznie korelacja mi¿dzy zmiennymi gM i ST –o wartoïci Ε = 0,252. WskazywaÙoby to, Če osoby okreïlaj­ce siebie jako „obser-watorzy”, cechuj­cy si¿ wysoko rozwini¿tymi percepcj­ i myïleniem, w sytuacji oceny procedury badawczej pod k­tem poprawnoïci metodologicznej, cz¿ïciej popeÙniaÙy bÙ¿dy niČ reszta osób badanych. OznaczaÙoby to, Če zwi­zek pomi¿-dzy poziomem ïwiadomoïci metodologicznej a percepcj­ i myïleniem rzeczywiïcie zachodzi, relacja ta przebiega jednak w odmiennym kierunku niČ zakÙadaÙy wst¿pne hipotezy badawcze. Wskazuje to na cz¿ïciowo intuicyjny charakter pro-cesów kognitywnych, dziaÙaj­cych w trakcie aktywizacji treïci zawartych w ïwiadomoïci metodologicznej

Kolejnym krokiem byÙa analiza zwi­zków ïwiadomoïci metodologicznej i zmiennych osobowoïciowych. Jak si¿ oka-zaÙo, w wi¿kszoïci przypadków rozkÙady zmiennych w próbie ogólnej i poszczególnych grupach porównawczych byÙy zbliČone do rozkÙadów normalnych, odst¿pstwa zanotowano jedynie w przypadku ugodowoïci i sumiennoïci w grupie ogólnej (tab. 2).

Tabela 2

ĝwiadomoĞü metodologiczna (ĝM)

Ogólna studenci psychologowie

NeurotycznoĞü (Neu) r = ,051 r = -,096 r = -,041

OtwartoĞü na doĞw. (O) r = ,279* r = ,141 r = ,373*

UgodowoĞü (U) ȡ = -,074 r = -,033 r = ,126

SumiennoĞü (Sum) ȡ = ,037 r = ,239 r = -,031

Gwiazdk­ * zaznaczono korelacje istotne na poziomie p ǂ ,05

Dokonuj­c korelacji zmiennych, wyodr¿bniono jeden osobowoïciowy korelat ïwiadomoïci metodologicznej – Otwar-toï° na doïwiadczenia (O), wchodz­cy z ni­ w istotne statystycznie zaleČnoïci w przypadku dwóch grup – grupy ogólnej i grupy psychologów. W grupie ogólnej korelacja mi¿dzy zmiennymi gW i O oszacowana zostaÙa na poziomie r = 0,279 (p = 0,23), natomiast w grupie psychologów wspóÙczynnik korelacji wyniósÙ r = 0,373 (p = 0,30). WskazywaÙoby to na istnienie znacz­cych zwi­zków mi¿dzy ïwiadomoïci­ metodologiczn­ psychologów oraz poziomem ich otwartoïci na doïwiadczenia. PotwierdzaÙoby to zakÙadan­ na wst¿pie hipotez¿ o pozytywnym zwi­zku otwartoïci na doïwiadczenia i ïwiadomoïci metodologicznej.

Podczas przeprowadzania analiz ujawniÙy si¿ inne znacz­ce korelaty ïwiadomoïci metodologicznej, nie uwzgl¿dnia-ne w zaÙoČonych hipotezach. ByÙy to korelaty z obszaru zainteresowaÚ, których pomiaru dokonano w ramach kontroli zmiennych ubocznych. I tak, w grupie studentów znacz­cym korelatem ïwiadomoïci metodologiczne okazaÙy si¿ zainte-resowania sportowe, koreluj­ce z ni­ na poziomie r = 0,355 (p = 0,46). Natomiast w grupie psychologów istotna statystycz-nie okazaÙa si¿ korelacja zainteresowaÚ przyrodniczych i ïwiadomoïci metodologicznej o wartoïci r = 0,578 (p = 0,0001).

Dyskusja

Uzyskane w badaniach wyniki potwierdzaj­ obecnoï° pewnych zwi­zków pomi¿dzy zmiennymi osobowoïciowo--poznawczymi a ïwiadomoïci­ metodologiczn­ psychologów, jakkolwiek jednak zaznaczy° naleČy, Če nie s­ to zwi­zki tak zasadnicze, jak moČna by byÙo zakÙada°. Mocnym korelatem ïwiadomoïci metodologicznej okazaÙa si¿ otwartoï° na doïwiadczenia, a wi¿c jeden z kardynalnych, osobowoïciowych regulatorów zachowania jednostki. WskazywaÙoby to na znacz­cy zwi­zek ïwiadomoïci metodologicznej z komponentami takimi jak kreatywnoï° oraz ciekawoï° poznawcza, ale równieČ wyobraĊnia oraz intuicja.

Na w pewnym stopniu intuicyjny charakter ïwiadomoïci metodologicznej wskazywaÙyby takČe negatywne zwi­zki z percepcj­ oraz myïleniem, wchodz­cymi w skÙad typu umysÙu ST. SugerowaÙoby to, iČ cz¿ï° operacji umysÙowych dokonywanych w sytuacji przeprowadzania ewaluacji standardów wykonania kolejnych kroków procedury badawczej umyka ïwiadomej reß eksji podmiotu dokonuj­cego oceny. Jednoczeïnie oznaczaÙoby to brak moČliwoïci systematyczne-go zwerbalizowania przebiegu tychČe procesów kognitywnych. RównieČ w rozwaČaniach teoretycznych nad charakte-rem ïwiadomoïci metodologicznej, problemem cz¿sto podejmowanym jest stopieÚ werbalizacji norm i dyrektyw meto-dologicznych zawieraj­cych si¿ w niej. MoČna zauwaČy°, Če im niČsze pi¿tro ïwiadomoïci metodologicznej, tym skÙadnik normatywno-dyrektywalny staje si¿ bardziej oporny na uchwycenie go w formie zdaÚ oznajmuj­cych. W zwi­zku z tym najmniej uchwytnym dla systematycznej reß eksji nad procesem badawczym staje si¿ poziom ontologiczny, najniČszy z poziomów ïwiadomoïci metodologicznej. Wobec tego zasadne zdaje si¿ by° wprowadzenie za Z. Spendlem do reß ek-sji metodologicznej poj¿cia „nieïwiadomoïci metodologicznej”, koresponduj­cej z tradycyjnie ujmowan­ ïwiadomoïci­ metodologiczn­. Wyodr¿bnienie ïwiadomoïci i nieïwiadomoïci metodologicznej jako dwóch wspóÙistniej­cych instancji, reguluj­cych przebieg procesu badawczego, przywodzi na myïl analogi¿ do reguÙ jawnych i ukrytych. ReguÙy ukryte – nazywane przez autora reguÙami quasi-metodologicznymi, stanowi­ w tym wypadku elementy ïwiadomoïci metodo-logicznej nie podlegaj­ce werbalizacji, a tym samym nie daj­ce si¿ odtworzy° na podstawie introspektywnej autoreß eksji nad przebiegiem procesu naukowo-badawczego, tak ze wzgl¿du na ich heurystyczny charakter, jak i brak wyrazistej, algorytmicznej postaci51. Jak wskazuje Z. Spendel, s­ to „te elementy spoÙecznej ïwiadomoïci metodologicznej (…), które

mimo, iČ faktycznie bywaj­ respektowane, to maj­ znikome szanse sta° si¿ skÙadnikami powszechnej ïwiadomoïci

dologicznej”52. Jakkolwiek wyniki uzyskane w badaniach cz¿ïciowo popieraÙyby dokonywanie podobnego rozróČnienia,

niezb¿dne s­ dodatkowe przesÙanki empiryczne.

Badania nie wykazaÙy istnienia korelacji mi¿dzy ïwiadomoïci­ metodologiczn­ a innymi uwzgl¿dnionymi wymia-rami osobowoïci i zmiennymi poznawczymi, naleČy jednak zaznaczy°, Če ze wzgl¿du na maÙ­ liczebnoï° przebadanej próby pewne znacz­ce korelacje okaza° si¿ mogÙy nieistotne statystycznie, nie ujawniaj­c si¿ na poziomie badanej próby. W zwi­zku z powyČszym wskazane jest rozszerzenie próby w celu ostatecznego odrzucenia moČliwoïci istnienia podob-nych zwi­zków. Co wi¿cej, wyniki uzyskane w badaniach wskazuj­ kolejny obszar do prowadzenia poszukiwaÚ korela-tów ïwiadomoïci metodologicznej, a mianowicie zainteresowania jednostki. Jednoczeïnie pokazuje to, jak inspiruj­cym i nieodkrytym jeszcze obszarem badaÚ s­ zmienne wpÙywaj­ce na poziom ïwiadomoïci metodologicznej badacza.

Bibliografia

[1] Bruner J., Poza dostarczone informacje, Warszawa 1978.

[2] BrzeziÚski J., Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii, PoznaÚ 1978.

[3] BrzeziÚski J., Structure of methodological awareness of researchers in psychology, „Polish Psychological Bulletine” 1979, nr 10 (4) . [4] BrzeziÚski J., Protoidealizacyjny model procesu badawczego (próba konkretyzacji), „Studia Pedagogiczne” 1982, nr 44,. [5] BrzeziÚski J., Zewn¿trzne i wewn¿trzne uwarunkowania procesu badawczego w psychologii, „Przegl­d Psychologiczny” 1991, nr 34. [6] BrzeziÚski J., Metodologia badaÚ psychologicznych, Warszawa 1996.

[7] BrzeziÚski J., DoliÚski D., Strelau J., Nowe spojrzenie na standardy ksztaÙcenia na pi¿cioletnich studiach psychologicznych. ZaÙoČenia, doïwiadczenia, nowe wyzwania, „Czasopismo Psychologiczne” 2004, T. 10, nr 2.

[8] BrzeziÚski J., Nowak L., gwiadomoï° spoÙeczna – hipostaza czy esencja?, [w:] J. BrzeziÚski, L. Nowak (red.), gwiadomoï° jednostkowa a ïwiadomoï°

spoÙeczna, „PoznaÚskie Studia z FilozoÞ i Nauki”, z. 8, Warszawa-PoznaÚ 1984.

[9] Kmita J., Szkice z teorii poznania naukowego, Warszawa 1976.

[10] Kossowska M., Osobowoïciowe i motywacyjne korelaty sztywnoïci poznawczej, „Przegl­d Psychologiczny” 2007, T. 50, nr 2. [11] McCrae R., Costa P., Osobowoï° czÙowieka dorosÙego, Kraków 2005.

[12] Nosal C., Indywidualne style poznawcze a preferencje metodologiczne badaczy, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1986, T. 22, nr 4. [13] Nosal C., Psychologiczne modele umysÙu, Warszawa 1990.

[14] Nosal C., Diagnoza typów umysÙu, Warszawa 1992. [15] Nosal C., Psychologia poznania naukowego, „Nauka” 2007, nr 2. [16] Pervin L., John O., Osobowoï° – teoria i badania, Kraków 2002.

[17] Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna. Warszawa 1992.

[18] Siuta J., Inwentarz Osobowoïci NEO-PI-R Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska. Podr¿cznik, Warszawa 2006.

[19] Spendel Z., Poj¿cie i geneza ïwiadomoïci etycznej psychologów, [w:] Z. Ratajczak (red.), gwiadomoï° etyczna psychologów. Szkice z pogranicza

psycho-logii i etyki, Katowice 1997.

[20] Spendel Z., Metodologia badaÚ psychologicznych jako forma ïwiadomoïci historycznej, Katowice 2005.

[21] Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., gliwiÚska M., Inwentarz Osobowoïci NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska.

Podr¿cznik, Warszawa 1998.

[22] ZióÙkowski M., Przyczynek do sposobu pojmowania ïwiadomoïci spoÙecznej, [w:] J. BrzeziÚski, L. Nowak (red.), gwiadomoï° jednostkowa a

ïwiado-moï° spoÙeczna, „PoznaÚskie Studia z FilozoÞ i Nauki”, z. 8, Warszawa-PoznaÚ 1984.