Kozieł, Andrzej
Redaktorzy naczelni prasy PZPR w
latach 1949-1957 : (portret zbiorowy)
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 30/1, 43-49
PL ISSN 0137-2998
ANDRZEJ KOZIEŁ (Warszawa)
REDAK TORZY NA CZELNI PR A SY P Z P R W LATACH 1949— 1957 (PORTRET ZBIOROWY)
N iniejszy szkic jest p ró b ą zarysow ania socjolgicznego p o rtre tu g ru p y red a k to ró w n aczelnych p ra sy c e n tra ln e j i teren o w ej P Z P R w dwóch w ażkich politycznie okresach: „budow y podstaw socjalizm u” (1949) i po przełom ie październikow ym (1957).
P o d ejm u jąc to zadanie a u to r nie m iał pewności, czy obraz ten będzie na tyle w y razisty, b y móc sform ułow ać pew ne ogólne praw idłow ości c h a ra k te ry z u ją c e tę zbiorowość. O kazało się to m ożliw e p rzy uw zględ nieniu zasad p o lity k i k ad ro w ej PZ P R . P ra sę p a rty jn ą w ty m okresie, a także później, tra k to w a n o ta k jak inne ogniw a a p a ra tu p arty jn eg o . O bow iązyw ała zasada pełn ej dyspozycyjności wobec in stn c ji i s ta ra n nego, w edle obow iązujących k ry terió w , dobieran ia osób n a stanow iska kierownicze. W g ru pie tzw. dzien n ikarzy fu n k cy jn y ch , do k tó ry ch zali czano red a k to ró w naczelnych, nie było m iejsca n a nom inacje p rz y p a d kowe czy decyzje spontaniczne. P o rów nu jąc zm ieniające się cechy tej g ru p y m ożna odczytać zasady, jakim i kierow ano się p rz y doborze k a d r kierow niczych w prasie.
Analizę o parto na w ykazie składów red ak cji na dzień 1 X II 1949 r., z n ajdu jącym się w zespole Zw iązku Zawodow ego D ziennikarzy RP, A r chiw um A k t N ow ych i spisie re d a k to ró w naczelnych RSW „ P ra sa ” z dnia 10 I 1957, dostępnych w A rchiw um RSW. D ane biograficzne 40 dzienni karzy zostały zestaw ione n a podstaw ie teczek osobowych RSW i C en tralnego A rchiw um К С P Z P R .
W analizie zastosow ano n a stęp u jące k ry te ria : wiek, pochodzenie spo łeczne, narodow ość, w ykształcenie w okresie sp raw o w ania fun kcji, p rze szłość polityczna, droga do zaw odu i późniejszy przebieg k a rie ry dzien nikarskiej.
REDAKTORZY NACZELNI PRASY CENTRALNEJ PZPR, STAN NA 1 XII 1949 R.
G ru p a obejm ow ała 5 re d a k to ró w naczelnych dzienników i periodyków oraz re d a k to ra naczelnego „A gencji R obotniczej” .
4 4 A N D R Z E J K O Z IE Ł
pism c e n traln y c h był sta ż w p rac y p a rty jn e j. D latego też śred n ia w ieku te j g ru p y dzien nik arzy b y ła najw yższa. D om inow ał rocznik 1905 (4 osoby). N a jsta rsz y re d a k to r liczył 69 lat, n ajm ło d szy 39. Ś red n ia w ieku w yn o siła w ty m okresie 47,3 lat.
P o c h o d z e n i e s p o ł e c z n e , n a r o d o w o ś ć , w y k s z t a ł c e n i e . W ydaje się, iż w ym ienione czy n n iki należy ro zp atry w ać łącznie, jako że w y stę p u ją m iędzy nim i w yraźn e korelacje. K ie ru ją cy p rasą cen tra ln ą należeli do ak ty w u K P P . W ywodzili się w większości ze środo w iska żydow skiej in telig encji i drobnom ieszczaństw a. T ylko nielicznie deklarow ali narodow ość żydow ską. Przynależność do te j społeczności zo sta ła u stalo n a n a podstaw ie licznych szczegółów biograficznych. Mieli w ykształcenie śred n ie lu b wyższe. Pod ty m w zględem należeli do e lity in te le k tu a ln e j a p a ra tu p arty jn eg o (w 1953 r. tylko 0,7% pracow ników a p a ra tu m iało w y kształcenie wyższe, a niecałe 20% średnie). W b a d a n ej g ru p ie w y kształcenie wyższe m ieli dw aj re d a k to rz y naczelni, dw aj n ie pełn e i dw aj średnie.
W szyscy deklarow ali narodow ość polską, choć nie u lega w ątpliw ości, iż pięciu spośród nich w yw odziło się ze środow isk żydowskich.
Mimo iż od początku 1949 r. w ażnym k ry te riu m w polityce k ad ro w ej było pochodzenie społeczne, nie stosow ano go wobec dużej części a k ty wu. P onad połow a red a k to ró w naczelnych p rasy c e n tra ln e j w yw odziła się z kręg ó w drobnom ieszczańskich i b urżu azy jnych. Tylko dw óch m iało pochodzenie robotnicze lub chłopskie.
P r z e s z ł o ś ć p o l i t y c z n a . W śród re d a k to ró w naczelnych pięciu gazet c e n traln y c h i oficjalnej agencji prasow ej AR znajdow ali się dzia łacze m ają cy długi staż w p a rtii kom unistycznej lub k om unistycznych organizacjach m łodzieżow ych. N ajstarszy spośród te j g ru p y rozpoczynał działalność w SD K PiL w 1905 r. i był jed n y m ze w spółzałożycieli K o m u n istyczn ej R obotniczej P a rtii Polski. Pozostali byli członkam i p a rtii przez osiem, dziewięć, jedenaście, dw anaście i szesnaście lat. W szyscy w okresie przed w o jen n y m i podczas okupacji przebyw ali poza granicam i k ra ju , pięciu w ZSRR, jed en był uczestnikiem w o jn y hiszpańskiej, a n a stępn ie b ra ł udział we fran cu sk im ru c h u oporu.
D r o g a d o z a w o d u . W szyscy red a k to rz y naczelni p rasy c e n tra l n e j z 1949 r. rozpoczynali pracę dzienn ik arską przed rok iem 1944. R eda gow anie p ra s y poprzedzała działalność p olityczna w p a rtii, ru c h u m ło dzieżow ym lub zw iązkach zaw odowych. A ktyw ność d ziennikarsk a to w arzyszyła p ra c y p a rty jn e j i b yła z nią silnie zw iązana. C ała g ru p a p racow ała w yłącznie w prasie p a rty jn e j lub w ydaw nictw ach in sp iro w any ch przez p a rtię k om unistyczną i nie m iała prak ty czn ie żadnego do św iadczenia w kierow an iu p rasą legalną. Staż dziennikarski zależał od w ieku i d a ty w stąp ien ia do p a rtii. Z w y ją tk ie m re d a k to ra naczelnego „N ow ych D róg” , k tó ry naw iązał w spółpracę z p rasą w 1919 r., pozostali u czynili to n a przełom ie la t dw udziestych i trzydziestych, w w ieku 24—
26 lat. Ż adna z ty ch osób nie m iała ukończonych stud iów lub szkoły d zien n ik arsk iej.
D a l s z e l o s y . N ajw iększe suk cesy zaw odow e g ru p a ta osiągnęła w lata ch 50. Z asady n o m e n k la tu ry p rzew id yw ały możliwość przenoszenia n a rów norzędne lu b wyższe stanow iska fu n k cy jn e w red akcjach . Z w y
jątk iem red ak to ro v / „Folk S zty m e”, którego losy po 1950 są autorow i nieznane i re d a k to ra „N ow ych D róg” (zm arł w 1956 r.), w szyscy pozo s ta li u trz y m ali odpow iedzialne stan o w isk a w prasie lub aparacie do k o ń ca la t 60. T rzej inni zakończyli p racę dzien n ik arską po w yp adk ach m a r cow ych 1968 (2 osoby — w cześniejsza e m e ry tu ra , jed n a rozw iązanie
um ow y o pracę przez pracodaw cę).
REDAKTORZY NACZELNI PRASY TERENOWEJ PZPR, STAN NA 1 XII 1949 R.
B adana g ru p a red a k to ró w n aczelnych p a rty jn y c h p ra sy teren o w ej liczyła 11 osób.
W i e k . Ś red n ia w iek u b y ła znacznie niższa niż kierow ników re d a k cji p rasy c e n tra ln e j i w ynosiła 36 lat. N ajstarszy liczył 43, a najm ło dszy 31 lat.
P o c h o d z e n i e s p o ł e c z n e , n a r o d o w o ś ć , w y k s z t a ł c e n i e . P o rów n anie ty ch trz e ch k ry te rió w w y kazu je w iele podobieństw z gru p ą red a k to ró w naczelnych p rasy c e n traln e j. W iększość (6 osób) w yw odziła się ze społeczności żydow skiej. W obec red a k to ró w n aczelnych organów terenow y ch p a rtii rów nież nie w ym agano pochodzenia ro b o t niczego lu b chłopskiego. Aż 10 osób m iało rodow ód inteligencki bądź drobnom ieszczański (1 chłopski). W n a stęp n y ch lata ch „ n iek o rzy stn e” p ro p orcje nie m iały już m iejsca. G ru p a ta w y ró żn iała się rów nież po ziom em w ykształcenia. W chw ili pełn ien ia fu n k cji 5 osób m iało u k o ń czone stu d ia wyższe, 3 posiadało w ykształcenie niepełne wyższe i 3 śre d nie.
P r z e s z ł o ś ć p o l i t y c z n a . W ty m w yp adk u odrębności m iędzy obiem a g ru p am i b y ły b ard ziej w yraziste i w y n ik a ły z różnic pokolenio w ych. O siem osób działało przed w ojną lub w czasie okupacji w ru c h u ko m unistycznym (K PP — 1 osoba, K ZM P, OMS „Ż ycie”, Kom som ol — 5, P P R — 2). Dwie, k tó re w kró tce zostały u su n ięte z zajm ow anych s ta now isk, n ależały do k o n sp iracy jn y ch organizacji socjalistycznych (Pol scy Socjaliści i R P P S , o jed n ej osobie b ra k danych). Pięć osób p rze byw ało w okresie o kupacji w ZSRR, jedn a w e F ra n cji, a pozostałe dzia łały w k ra ju . P o b y t za g ran icą opóźnił w stąp ienie do p a rtii. Członkam i P P R od 1942 r. b y ły dw ie osoby, dwie inne od 1945. Pozostałe (z w y jątk ie m członków P P S ) w stąp iły do p a rtii w lata ch 1946 i 1947.
D r o g a d o z a w o d u . K ażda z 11 osób rozpoczynała pracę w p r a sie n a stan o w isk u fu n k cy jn y m , a c z te ry spośród nich objęły od raz u
4 6 A N D R Z E J K O Z IE Ł
fu n k cję re d a k to ra naczelnego. W 1949 r. n ajd łu ższy staż n a ty m sta n o w isku w ynosił 5 lat, n a jk ró tsz y — rok.
D a l s z e l o s y . D la większości rok 1949 i pierw sze la ta 50 by ły szczytem k a rie ry zaw odow ej i politycznej. W w yn iku prow adzonej przez kierow nictw o P Z P R po lity ki kad ro w ej, m ającej n a celu w yłan ianie n o w y ch e lit w yw odzących się ze środow isk robotniczych i chłopskich, lu dzie ci byli stopniow o p rzesuw an i na m niej odpow iedzialne stanow iska. D la większości z n ich (6 osób) decy d ujący m m om entem w k arierze dzien n ik a rsk ie j b ył ro k 1968. W w y nik u pom arcow ej w ery fik acji zm uszeni zostali do odejścia z zaw odu lub przejścia do innych, m niej znanych r e dak cji albo o trzy m ali zakaz zajm ow ania stano w isk fun kcyjnych.
ROK 1957
Socjologiczny p o rtre t red a k to ró w n aczeln y ch p rasy P Z P R zm ienił się d iam etraln ie ty lk o w odniesieniu do k ierow ników red a k c ji pism tereno w y ch . B yło to w ynikiem prow adzonej przez w ładze p a rtii p o lity k i kadrow ej. A w ansow ano ludzi m łodych, bez przeszłości politycznej, po słu g u jąc się częściej niż dotychczas k ry te riu m pochodzenia klasow ego i narodow ościow ego. A naliza o bejm u je g ru p ę 7 re d a k to ró w p rasy cen tra ln e j i p a rty jn e j ag en cji prasow ej „A R ” i 15 p rasy teren o w ej (w ty m okresie dw a stan o w isk a nie b y ły obsadzone), sp ra w u ją c y c h sw oje fu n k cje w dniu 10 I 1957 r.
PRASA CENTRALNA
W i e k . N adal obow iązyw ała zasada pow ierzania ty ch stanow isk do św iadczonym i zasłużonym dziennikarzom i działaczom p a rty jn y m . Ż a den z re d a k to ró w naczelnych z 1949 r. nie zajm ow ał tego stan ow isk a w 1957 r. Ś red n ia w ieku w poró w n an iu z 1949 r. zw iększyła się n ie znacznie i w ynosiła 47,7 lat. N ajstarszy re d a k to r naczelny liczył 54 lata, n ajm ło d szy 40.
P r z e s z ł o ś ć p o l i t y c z n a . Ś red n ia w ieku w skazyw ała, iż było to pokolenie, k tó re zw iązało się z ru ch e m k o m u nistycznym lub socjali sty czn y m p rzed w ojną. W poró w n an iu do ro k u 1949 b ardziej zróżnico w an y by ł sta ż p a rty jn y . T ylko dw ie osoby działały w p a rtii w lata ch dw udziestych. Pozostali rozpoczynali działalność w K ZM P, org anizacjach żydow skich lu b m łodzieżow ych „p rzy b ud ó w k ach” P P S po 1930 r. Po ra z p ierw szy od zjednoczenia P P R i P P S fu n k cje re d a k to ra naczelnego p ra sy c e n tra ln e j objął b y ły członek P P S , co należy łączyć ze zm ianam i popaździernikow ym i. N ajbard ziej ch a ra k te ry sty c z n e było to, że cała g ru p a (podobnie jak ta z 1949 r.) p rzeb y w ała p rzed lub w czasie w o jn y w ZSRR.
P o c h o d z e n i e s p o ł e c z n e , n a r o d o w o ś ć , w y k s z t a ł ć e ni e. T ylko jed en re d a k to r n aczelny pochodził z rodziny robotniczej. Pozostali m ieli rodow ód inteligencki lu b drobnom ieszczański. Podniósł się poziom w y k ształcen ia w p o rów n an iu z końcem la t 40. W szyscy r e d ak to rzy p rasy c e n tra ln e j m ieli w ykształcenie wyższe lub niepełne w yż sze. T y tułam i o c h a ra k te rz e ideow o-program ow ym oraz arg an izacy jn y m („Nowe D rogi”, „Życie P a r tii”), F ołk Sztym e oraz A gencją Robotniczą kierow ały osoby w yw odzące się ze środow isk żydow skich. Było ich p ro centow o m niej niż w 1949 r., ale stanow ili oni większość w te j grupie. D r o g a d o z a w o d u . P rzed w o jen n y staż p ra c y w dzien nik arstw ie m ieli ty lko dw aj ówcześni re d a k to rz y naczelni. T rzech rozpoczęło pracę w 1944 lub 1946, a pozostali dw aj w lata ch 50. (1953, 1954) przechodząc do p rasy z a p a ra tu p arty jn eg o .
D a l s z e l o s y . T ylko dw aj szefow ie red a k c ji z 1957 r. k o n ty n u o w ali p racę dziennikarską po 1968 r. Pozostali zakończyli ją w 1957 r. (2 osoby) lub w 1968 (3 osoby) przechodząc do in n ej pracy. Je d n a osoba po w y pad k ach m arcow ych została u su n ię ta z p artii.
PRASA TERENOWA
G ru p a re d a k to ró w naczelnych p a rty jn e j p rasy teren o w ej z 1957 r., to now a g en eracja u k ształto w an a politycznie w lata ch 40. i 50. P rzeb ieg jej k a rie ry politycznej i zaw odow ej pozostaw ał w zw iązku — o czym już w spom niano — z dążeniem w ładz p a rtii do w y łan ian ia now ej, w p e ł n i dyspozycyjnej, e lity in te le k tu a ln e j.
W i e k . Ś red n ia w ieku obniżyła się do 33,5 lat. N ajstarszy szef ze społu liczył 44 lata, n ajm ło d szy 29.
P r z e s z ł o ś ć p o l i t y c z n a . W szyscy (z w y ją tk ie m jedn ej osoby, k tó ra w stąp iła do p a rtii w 1942) zostali członkam i P P R po 1944 r. S taż p a rty jn y b y ł zróżnicow any i w ynosił od 16 do 7 lat. P ięć osób w stąpiło do P Z P R dopiero po zjeździe zjednoczeniow ym . N ik t z te j grupy, z w y jątk iem jed n ej osoby, nie p rzeb y w ał w ZSRR w okresie w o jn y i okupacji. N ow ym elem en tem p o lity k i k ad ro w ej po p aźd zierniku 1956 r. było do puszczenie do stanow isk red a k to ró w naczeln y ch dziennikarzy n ależą cych przed 1949 r. do P P S .
P o c h o d z e n i e s p o ł e c z n e , n a r o d o w o ś ć , w y k s z t a ł c e n i e . E fektem prow adzonej w lata ch 50. klasow ej polity ki kadrow ej było zw iększenie się g ru p y osób m ający ch pochodzenie robotnicze lub chłop skie. W śród 15 red a k to ró w n aczelnych 8 m iało rodow ód in teligencki, a 7 robotniczo-chłopski. Z m ianie uległ rów nież skład narodow ościow y. Tylko jed n a osoba w yw odziła się ze społeczności żydow skiej.
W ykształcenie nie było w a ru n k ie m szybkiego aw ansu zawodowego m łodych dziennikarzy. Jeg o w yznacznikam i b y ły „m łody w iek i żarliw a
4 8 A N D R Z E J K O Z IE Ł
ideow ość” . W lata ch 50. uk ształto w ał się m odel dokształcania przyszłych k iero w n ik ó w red a k c ji i p racow ników a p a ra tu propagandow ego. W yróż n ia ją c y się w łaściw ą p ostaw ą polityczną i pochodzeniem społecznym m ło dy dziennikarz k iero w any b y ł n a d w u letn ie stu d ia p rzy КС , a n a stę p n ie zw ykle kończył k u rs dziennikarski. P o tem odbyw ał staż w aparacie p a r ty jn y m lub obejm ow ał fu n k cję re d a k to ra naczelnego. W porów nan iu z 1949 r. obniżył się poziom w ykształcenia. Tylko czterech red a k to ró w naczelnych m iało w ykształcenie wyższe, 5 — n iepełne wyższe, 5 — śre d nie i jeden podstaw ow e. Siedm iu dzien n ik arzy ukończyło* d w u letn ią szko łę p rz y К С lu b k u rs dziennikarski.
D r o g a d o z a w o d u . W szyscy re d a k to rz y naczelni zaczynali p ra cę w p rasie po w yzw oleniu, w lata ch 1945— 1952. D la dziew ięciu osób b y ła to p ierw sza praca. Pozostali przychodzili z a p a ra tu p arty jn eg o (1 osoba), cen zu ry (1 osoba), a p a ra tu bezpieczeństw a (1 osoba), ru c h u k o resp o n d en tó w (1 osoba) i z zaw odu nauczycielskiego (2 osoby). Mimo zróżnicow anego stażu d ziennikarskiego i poziom u w ykształcenia, b y li to w większości ludzie o bardzo dobrym przygotow aniu zaw odow ym i od pow iedniej p rak ty ce. M ieli za sobą p racę n a różnych stanow iskach, od re p o rte ra lu b pracow nika działu do k iero w n ik a se k re ta ria tu i zastępcy re d a k to ra naczelnego. Ich w ysoki poziom fachow y m ożna przypisać za w odow ej k u ra te li dośw iadczonych d zien nik arzy przedw ojennych, pod k tó ry c h k iero w n ictw em zaczynali pracę. P o ró w n u jąc oba okresy pow ie dzieć m ożna, że b y ła to pierw sza g ru p a p ro fesjo n aln y ch dziennikarzy, u k ształto w an a dla p o trzeb p ra s y p a rty jn e j.
D a l s z e l o s y . G ru p a red a k to ró w naczelnych z 1957 r., z w y ją t k iem 2 osób, będzie stanow iła w n a stę p n y c h lata ch trzon k ad ro w y p rasy nie ty lk o p a rty jn e j. W ysoki stopień dyspozycyjności u c h ro n ił ją przed ak cjam i w ery fik a c y jn y m i w lata ch 1957 i 1968. Często zm ieniali m iejsce p rac y zajm u jąc jed n a k zawsze stano w isk a fu n k cy jn e. K ilk a osób pełniło fu n k c ję re d a k to ra naczelnego przez kilkanaście lat, czasem dożyw otnio. N ajdłuższy staż n a kierow niczym stan ow isk u to 28 lat. Ludzie ci często aw ansow ali z e ta tó w re d a k to ra naczelnego lu b zastęp cy re d a k to ra n a czelnego n a stanow isko k o respo n d enta zagranicznego, zastępcy k iero w n ik a B iu ra P ra sy КС , d y re k to ra in sty tu c ji w ydaw niczej lub p ełnili służ bę dyplom atyczną.
WNIOSKI KOŃCOWE
1. Isto tn e różnice dzieliły re d a k to ró w naczelnych p ra sy c e n traln e j i teren o w ej. P ie rw sz a g ru p a w obu b ad an y ch okresach sk ładała się z do św iadczonych w iekiem i stażem p a rty jn y m działaczy kom unistycznych. W szyscy oni przez dłuższy czas przeb y w ali w ZSRR.
2. W obec red a k to ró w naczelnych p ra sy p a rty jn e j nie stosow ano tzw. k ry te riu m pochodzenia klasow ego.
3. W końcu la t czterd ziesty ch i n a początku pięćdziesiątych w śród kierow ników red a k c ji dom inow ały osoby w yw odzące się ze środow isk żydow skiej in telig en cji i drobnom ieszczaństw a, co będzie m iało sw oje polityczne k on sekw encje w okresie paźd ziernik a 1956 i m arca 1968.
4. S kład socjalny i narodow ościow y uleg ał w lata ch pięćdziesiątych zm ianom , co było w yn ikiem prow adzonej przez kierow nictw o p a rtii w y m iany k a d r i tw o rzen ia now y ch elit. G ru p a red a k to ró w naczelnych, k tó ra objęła fu n k cję w rezu ltacie ty ch zm ian, u trz y m a ła sw oją pozycję lub aw ansow ała w n a stę p n y c h latach.
5. W b ad an y m okresie cechą c h a ra k te ry sty c z n ą b y ły często zm iany na stanow iskach red a k to ró w naczelnych. Szef red a k c ji kierow ał nią śre d nio 3— 4 lata, n ie dłużej jed n ak niż 7 lat.
