Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej usłudze medialnej - dylematy implementacyjne

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 855. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Katarzyna Cira Katedra Studiów Europejskich. Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej usłudze medialnej – dylematy implementacyjne* 1. Wstęp Dnia 18 grudnia 2007 r. weszła w życie dyrektywa 2007/65 Parlamentu Europejskiego i Rady o audiowizualnej usłudze medialnej (AVMSD)1, nowelizująca fundamentalny dla unijnej polityki audiowizualnej akt prawny – dyrektywę 89/552 o działalności telewizyjnej (tzw. dyrektywa „Telewizja bez granic”, w skrócie TWF)2. Wedle założeń Komisji Europejskiej nowelizacja miała sprzyjać rozwojowi europejskiego rynku audiowizualnego w dobie konwergencji mediów, poprzez zagwarantowanie przedsiębiorcom pewności prawa i równych reguł konkurencji przy jednoczesnym poszanowaniu sfery praw publicznych i konsumenckich, w tym szczególnie prawa do różnorodności kulturowej, wolności i pluralizmu informacyjnego oraz praw mniejszości3. * Dyrektywa 2007/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 grudnia 2007 r. zmieniająca Dyrektywę 89/552/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności nadawczej, Dz.U. UE L 332 z 18.12.2007, s. 27. 1. Stan prawny i dane źródłowe aktualne na: 14.01.2009 r. – data oddania tekstu do publikacji.. Dyrektywa 89/552/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności nadawczej, Dz.U. WE L 298 z 17.10.1989, s. 23. 2. Por. Annex to the Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by 3.

(2) Katarzyna Cira. 38. Zgodnie z art. 3 dyrektywy państwa członkowskie otrzymały dwa lata na jej transpozycję do krajowych porządków prawnych. Tymczasem rok po uchwaleniu nowelizacji, jak wynika z raportu Dyrekcji Generalnej ds. Społeczeństwa Informacyjnego i Mediów4, jedynie Rumunia zdołała przyjąć stosowne regulacje. Luksemburg i Austria wprowadziły nowelizację w zakresie przepisów reklamowych, sygnalizując, że inne regulacje rodzą wątpliwości. Reszta państw, jak również kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Norwegia i Liechtenstein) oraz kraje kandydujące do UE (Chorwacja, była Jugosłowiańska Republika Macedonii i Turcja) utknęły na różnych szczeblach procesu legislacyjnego, a im bliżej konkretnych projektów wdrażających, tym więcej pojawia się wątpliwości interpretacyjnych. Choć wyjątkowo aktywny, jeśli chodzi o ich wyjaśnianie, stara się być, ustanowiony jeszcze w dyrektywie telewizyjnej, Komitet Kontaktowy, coraz wyraźniej widać, że nowelizacja zamiast ułatwić funkcjonowanie unijnego rynku medialnych usług audiowizualnych, może je znacznie skomplikować. Sama KE dostrzega problem, nawołując do szybkiej i elastycznej transpozycji aktu, przestrzegając jednak przed pokusą nadmiernej biurokratyzacji5. Niniejszy artykuł charakteryzuje podstawowe, uniwersalne problemy związane z wprowadzeniem regulacji dyrektywy do krajowych porządków prawnych, wskazując na możliwości ich neutralizacji. 2. Dylematy klasyfikacyjne Najbardziej doniosłą zmianą, jaką przynosi analizowana nowelizacja dyrektywy 89/552, jest rozszerzenie jej zakresu przedmiotowego na „audiowizualne usługi medialne” (AVMS). Art. 1 lit. a kwalifikuje jako takie usługi w rozumieniu art. 49 i 50 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE), za które odpowiedzialność redakcyjną ponosi dostawca usług medialnych i których podstawowym celem jest dostarczanie ogółowi odbiorców przez sieci łączności elektronicznej6 audycji w celach informacyjnych, rozrywkowych lub edukacyjnych. law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities – Impact Assessment – Draft Audiovisual Media Services Directive {COM(2005) 646 final}, SEC(2005) 1625/2.. Komisja wzywa państwa członkowskie do przyjęcia elastycznego podejścia przy dostosowywaniu w 2009 roku przepisów dotyczących telewizji, 18.12.2008, IP/08/20032. 4. Por. Komisja wzywa państwa…. 5. W rozumieniu art. 2 lit. a dyrektywy 2002/21/WE w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej (tzw. dyrektywa ramowa), Dz.U. UE L 108 z 24.04.2002, s. 33, sieć łączności elektronicznej oznacza „systemy transmisyjne oraz stosownie do okoliczności, urządzenia przełączającej routingowe oraz inne zasoby, które umożliwiają przekazywanie sygnałów przewodowo, za pomocą radia, środków optycznych lub innych elektromagnetycznych 6.

(3) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 39. Traktat TWE za działalność usługową uznaje świadczenia realizowane w sposób zorganizowany i ciągły w celach zarobkowych. Z uwagi na tę przesłankę poza zakresem dyrektywy znajdą się wszelkie formy aktywności niemające charakteru i celu gospodarczego, np. prywatne witryny internetowe, wideoblogi czy serwisy społecznościowe służące nieodpłatnemu udostępnianiu i dystrybucji treści wytworzonych przez prywatnych użytkowników typu You Tube, My Space7. Problematyczna staje się tu kwestia częściowo komercyjnego charakteru takich form, – choćby pobieranie opłat za równolegle prowadzoną działalność promocyjną. Wydaje się, że pomocna w rozstrzygnięciu tej sprawy może okazać się definicja dostawcy usług medialnych (art. 1 lit. d) identyfikująca ich krąg na podstawie kryterium odpowiedzialności redakcyjnej, czyli rzeczywistej kontroli (art. 1 lit. c) wyboru i sposobu zestawienia treści. W wypadku wymienionych wcześniej serwisów wpływ na kształtowanie treści ma zawsze i ostatecznie osoba zamieszczająca tam swoje materiały, rolę podmiotów udostępniających przestrzeń i dostęp do takowych serwisów można zaś zakwalifikować jako rolę dystrybutorów i deponentów treści, co zgodnie z zaleceniem Komisji, wyrażonym w ustępie 19 preambuły, wyłącza ich z zakresu oddziaływania analizowanego aktu wspólnotowego. To samo dotyczy podawanego przez wielu regulatorów krajowych w wątpliwość statusu operatorów kablowych w świetle dyrektywy8. Dopóki zajmują się oni jedynie transmisją, czyli dystrybucją treści stworzonej, weryfikowanej i zmienianej przez inne podmioty, i nie ingerują w nią, dopóty nie podlegają dyrektywie. Jednakże jeśli zaczną rozpowszechniać własne treści, zyskują status dostawcy usług medialnych. O takiej kwalifikacji raczej nie przesądza ingerencja w układ pakietowy programów rozpowszechnianych przez danego operatora, wymuszona zresztą najczęściej przepisami prawa krajowego (pakiety „must carry”). Wątpliwości wielu krajowych legislatorów budzi też oddzielenie rzeczywistej kontroli od kwestii odpowiedzialności prawnej sformułowane w definicji odpowiedzialności redakcyjnej. W większości krajów członkowskich ponosi się odpowiedzialność za wszelkie decyzje redakcyjne, również te dotyczące audio-. środków, w tym sieci satelitarnych, stacjonarnych (komutowanych i pakietowych, w tym Internetu) i naziemnych sieci przenośnych, elektrycznych systemów kablowych, w takim zakresie, w jakim są one wykorzystywane do przekazywania sygnałów, w sieciach nadawania radiowego i telewizyjnego oraz sieciach telewizji kablowej, niezależnie od rodzaju przekazywanej informacji”. 7. Por. ust. 16 preambuły dyrektywy 2007/65.. Por. m.in.: Raport z konsultacji publicznych dotyczących implementacji Dyrektywy 2007/65/ EC KRRiT, Warszawa, listopad 2008, http://www.krrit.gov.pl/bip/Portals/0/komunikaty/Raport_z_konsultacji_dyrektywa2007_65_ec.pdf; Konferencja pt.: „Wyzwania związane z implementacją dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych” – stenogram dyskusji, Warszawa, 25.10.2007, http://www.krrit.gov.pl/bip/Portals/0/konferencje/dm_konf_071025_zapis_dyskusji.pdf. 8.

(4) Katarzyna Cira. 40. wizualnych usług komercyjnych9. Gdyby przyjąć, że dostawcy audiowizualnych usług medialnych są tu tylko dystrybutorami, jaki sens miałoby formułowanie jakichkolwiek regulacji dotyczących takich usług w dyrektywie? Pojawia się tu niebezpieczny precedens unikania odpowiedzialności w zakresie ograniczeń jakościowych, szczególnie w odniesieniu do komunikacji elektronicznej. Większość regulatorów krajowych sugeruje, że pozostanie przy dotychczasowym standardzie regulacji odpowiedzialności redakcyjnej. Pozostaje jednak kolejna wątpliwość – pojęcie odpowiedzialności redakcyjnej dotąd stosowano do środków masowego komunikowania. Wątpliwość ta okazuje się jednak pozorna, jeśli odniesiemy się do kolejnej przesłanki definicyjnej. Nie ma audiowizualnej usługi medialnej bez jej publicznego i medialnego charakteru. Oznacza to, po pierwsze, że z zakresu dyrektywy wyłączone są te wszystkie audiowizualne usługi, które nawet dostarczając informacji, rozrywki czy służąc edukacji bądź wymianie opinii, nie mają charakteru i wymiaru publicznego, np. korespondencja prywatna rozsyłana do określonej grupy osób, zamknięte fora internetowe itp.10 Po drugie, ów przekaz medialny powinien opierać się na formie audycji definiowanej w art. 1 lit. b jako stanowiący odrębną całość programową ciąg ruchomych obrazów z dźwiękiem lub bez niego. Dyrektywa nie znajduje więc zastosowania do wszystkich przekazów, w których audiowizualność nie jest elementem głównym i zasadniczym. Wyklucza to spod jej zakresu internetowe witryny dzienników, czasopism czy stacji radiowych oraz wszystkie strony internetowe zawierające elementy audiowizualne (np. animacje, spoty reklamowe), ale niezwiązane z konkretną usługą audiowizualną11. Należy więc wyraźnie zaznaczyć, że np. witryny internetowe nadawców telewizyjnych, jeśli służą jako jeszcze jeden kanał świadczenia usług, podlegają analizowanej regulacji, podobnie jak przekazy tekstowe i dźwiękowe towarzyszące audycjom, np. listy dialogowe, audiotranskrypcje. W odniesieniu do regulacji usług teletekstowych wielu regulatorów krajowych (m.in. Polska) traktowało je dotychczas jako formę przekazu audiowizualnego. Choć Komisja Europejska stwierdza, że teletekst jest jednak samodzielnym przekazem tekstowym, pozostawia państwom członkowskim możliwość odmiennej regulacji na poziomie krajowym12.. Por. m.in. art. 38 polskiego Prawa prasowego, Dz.U. z 1984 r. nr 5, poz. 24 z późn. zm.. 9. Por. ust. 18 preambuły dyrektywy 2007/65.. 10 11. Por. ust. 18, 21, 22 preambuły dyrektywy 2007/65. Por. ust. 22 preambuły dyrektywy 2007/65.. 12.

(5) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 41. Zasada neutralności technologicznej13, którą w imię aktualności i elastyczności przepisów kierował się ustawodawca unijny, przesądziła o tym, że mający znaczenie dla standardu regulacji podział audiowizualnych usług medialnych nie przebiega wedle kryterium kanału komunikacyjnego, ale według specyfiki układu i charakteru treści programowych. I tak, wyróżnia się trzy kategorie AVMS: – rozpowszechnianie bądź przekaz telewizyjny (broadcasting), czyli tzw. usługi linearne, których istotą jest przyporządkowanie decyzji o doborze i porze emisji audycji dostawcy usług medialnych (art. 1 lit. e), – audiowizualne usługi medialne na żądanie, czyli tzw. usługi nielinearne, pozostawiające odbiorcy możliwość wyboru rodzaju i pory emisji audycji z zaproponowanego przez dostawcę usług medialnych katalogu (art. 1 lit. g), – audiowizualne przekazy handlowe (audiovisual commercial communication), czyli wszelkiego rodzaju sekwencje obrazów z dźwiękiem lub bez niego, służące promowaniu usług, towarów, wizerunku podmiotów gospodarczych, towarzyszące audycjom lub umieszczane w nich w zamian za opłatę, inne wynagrodzenie lub w celu autopromocji (art. 1 lit. g). Warto podkreślić, że dyrektywa nie kwalifikuje tu promocji usług publicznych, np. partii politycznych, projektów rządowych, działań organizacji międzynarodowych niemających charakteru gospodarczego czy tzw. marketingu organizacji społecznych niezwiązanego z celami gospodarczymi (ust. 26 preambuły). Na tle tej klasyfikacji wyłania się problem rozróżnienia pomiędzy usługami linearnymi a usługami na żądanie, szczególnie w kontekście usług typu near-video-on-demand. Tu wątpliwości próbuje rozstrzygnąć prawodawca unijny, w ustępie 20 preambuły klasyfikując jednoznacznie usługi video-on-demand jako nielinearne, a usługi sekwencyjnego udostępniania audycji jako linearne. Ale co się stanie, jeśli niektórzy dostawcy sekwencyjność udostępniania sprowadzą do jednej minuty? Można powiedzieć, że zyskują, co prawda, status nadawcy, bo wedle dyrektywy przysługuje on tylko dostawcom usług linearnych (art. 1 pkt f), ale też mają wówczas większe obowiązki, gdyż reżim regulacyjny dla usług linearnych jest daleko bardziej rozbudowany w związku z ich potencjalnie większym wpływem na odbiorcę i mniejszą możliwością kontroli z jego strony. W analizowanym ustępie preambuły ustawodawca europejski dalej wyraźnie gubi się w zaproponowanych przez siebie kryteriach, do usług linearnych zaliczając: telewizję analogową i cyfrową, transmisję strumieniową na żywo (tzw. live streaming), nadawanie w internecie (webcasting) – każde z tych określeń odnosi się do techniki przygotowania i transmisji danych i w ramach każdej z tych technik mogą funkcjonować usługi tradycyjne, jak też usługi na żądanie.. 13. Por. ust. 17 preambuły dyrektywy 2007/65..

(6) Katarzyna Cira. 42. Kolejną kwestią pozostaje zastosowanie przepisów do konkretnych dostawców czy świadczonych przez nich usług. Jeśli dostawca oferuje zarówno usługi linearne, jak i nielinearne i możliwe jest ich wyraźne wyodrębnienie, każda z kategorii podlega regulacjom właściwym dla siebie. Zatem, wedle zaleceń KE, reżim regulacyjny stosuje się do podmiotów operujących na tym rynku, ale zgodnie z kategorią usług przez nie świadczonych. Jeżeli dana audycja występuje w ramach usług linearnych i jednocześnie nielinearnych, KE sugeruje prymat reżimu prawnego usług linearnych, ale jednocześnie pojawia się pewien chaos co do istoty usługi audiowizualnej. Wrażenie chaosu pogłębia dodatkowo kategoria handlowych usług audiowizualnych, wyraźnie wyodrębniona obok usług linearnych i nielinearnych. Z definicji handlowych usług audiowizualnych wynika, że funkcjonują one obok albo w ramach audycji, ale nimi nie są. Jednocześnie w definicji podstawowej mówi się o świadczeniu audycji (programme) jako podstawowej kategorii AVMS. Problem mogłoby rozwiązać wyodrębnienie handlowych przekazów audiowizualnych obok audycji w definicji podstawowej, nie zaś jako odrębnej kategorii. Niewygodne natomiast staje się utrzymywanie obecnej w niektórych porządkach krajowych definicji programu, gdyż trudno ją odnieść do sfery usług interaktywnych, opartych na systemie quasi-katalogowym, które teraz obejmuje definicja rozpowszechniania. 3. Dylematy standardu regulacji (zakres i poziom) Konsekwencją intensywnego lobbingu środowisk związanych ze światem komunikacji elektronicznej jest przyjęcie w dyrektywie o audiowizualnej usłudze medialnej kompromisowego, dwustopniowego podejścia regulacyjnego. Za opcją prostego rozszerzenia dotychczasowych regulacji dyrektywy na usługi związane ze środowiskiem komunikacji elektronicznej opowiadały się organizacje konsumenckie i publiczny sektor nadawczy. Przeciwko rozszerzaniu, szczególnie o usługi nielinearne, występowały stowarzyszenia branżowe nowych mediów14. Ukłonem w ich stronę jest pierwszy poziom regulacji, dotyczący wszystkich audiowizualnych usług medialnych. Mieszczą się tu, dotychczas obowiązujące w odniesieniu do działalności telewizyjnej, zasady ogólne, czyli: – zasada jurysdykcji (art. 2 i art. 3 ust. 6), nazywana też zasadą państwa pochodzenia, sprowadzająca się do nakazu kontroli zgodności AVMS z prawem Szerzej: W. Kołodziejczyk, P. Stępka, Old and New Media. Audiovisual Media Services Directive as an Attept to Respond to Market and Technological Challenges, „Media Studies” 2008, nr 1, s. 13, 18–19; G. Williams, From Isolation to Consensus: The UK’s Role in the Revision Process of the Television Without Frontiers Directive, Westminster Papers in Communication and Culture 2007 (University of Westminster, London), vol. 4(3), http://www.wmin.ac.uk/mad/PDF/ WPCC-Vol4-No3-Granville_Williams.pdf. 14.

(7) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 43. wewnętrznym i dyrektywą przez wyłącznie jedno państwo członkowskie, którego jurysdykcji, zgodnie z kryteriami sformułowanymi w dyrektywie, nadawca podlega. W ramach tych kryteriów wzmocniono znaczenie lokalizacji naziemno-satelitarnych stacji nadawczych kosztem łącza satelitarnego. Warto w tym miejscu wspomnieć, mając na uwadze choćby niefortunną regulację polską15, że kryteria jurysdykcji nie mają charakteru kumulatywnego, a kaskadowy; – zasada wolności rozpowszechniania i odbioru, zakazująca państwom członkowskim ograniczania w jakikolwiek sposób świadczenia audiowizualnych usług medialnych przez dostawców z innych państw członkowskich z przyczyn związanych z zakresem regulacyjnym dyrektywy (art. 2a ust. 1); wyjątki od tej zasady należą już do drugiego poziomu regulacyjnego i z uwagi na swój proceduralny charakter zostaną omówione w dalszej części analizy16; – zasada standardów minimalnych (art. 3 ust. 1), umożliwiająca wprowadzenie przez dane państwo członkowskie bardziej restrykcyjnych regulacji niż standard zapisów dyrektywy, ale jedynie w stosunku do podmiotów podlegających jurysdykcji tego państwa; z uwagi na proceduralną naturę powiązanych z tą zasadą zapisów o tzw. delokalizacji usług (szerzej omówiona w kolejnym paragrafie). Na wszystkich dostawców audiowizualnych usług medialnych unijny ustawodawca nakłada też obowiązek poszanowania: – nowej, inspirowanej standardami Konwencji RE, zasady identyfikacji (transparentności), czyli udostępnienia odbiorcom łatwego, bezpośredniego i trwałego dostępu do informacji o firmie, siedzibie, innych danych kontaktowych oraz, w odpowiednich przypadkach (koncesje, kapitał obcy, spółki kapitałowe) – o właściwych organach regulacyjnych lub nadzorczych (art. 3a), – godności ludzkiej i zasady niedyskryminacji (art. 3 b), – zasady chronologii mediów, czyli świadczenia usług polegających na emisji dzieł kinematograficznych z poszanowaniem umów zawartych z posiadaczami praw do nich. Dyrektywa zachęca, ale nie zobowiązuje, do stopniowego zwiększania dostępności audiowizualnych usług medialnych dla osób z upośledzeniami wzroku lub słuchu (nowy art. 3c). Wreszcie ustawodawca przeniósł z rozdziału IV dyrektywy, dotychczas regulującego usługi telewizyjne o charakterze handlowym, znaczną część regulacji jakościowych (zasada identyfikacji, zakaz stosowania technik podprogowych, zasada poszanowania godności człowieka i środowiska naturalnego, ograniczenia promocji tzw. produktów wrażliwych, czyli zakaz promocji papierosów 15 Art. 1a ust. 2 Ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz.U. 2004, nr 253, poz. 2531 z późn. zm.. Por. punkt 4 niniejszego opracowania.. 16.

(8) Katarzyna Cira. 44. i wyrobów tytoniowych, leków i zabiegów dostępnych na receptę, ograniczenie promocji alkoholu do zakazu promocji skierowanej do małoletnich i zachęcającej do nieumiarkowanego spożycia oraz zasady jakościowe reklamy skierowanej do małoletnich – art. 3e ust. 1), stosując je do wszystkich dostawców audiowizualnych usług medialnych. Wiele kontrowersji wzbudził zaproponowany przez Skandynawów zakaz promowania „niezdrowej żywności” w ramach audycji i przekazów handlowych skierowanych do dzieci (art. 3e ust. 2). Ustawodawca europejski znów jedynie zaleca, a nie zachęca dostawców medialnych usług audiowizualnych do „opracowania standardów postępowania” w takich sytuacjach, co uwzględnia głosy oponentów wskazujących na konieczność większej edukacji zdrowotnej zamiast wprowadzania kolejnych ograniczeń. Problemem pozostaje jednak brak konkretyzacji owego pożądanego kierunku postępowania. Pojęcie niestosowności przekazów promujących niezdrowe produkty żywnościowe sugeruje, że w praktyce należałoby je eliminować. Ewentualne wymuszenie zaprezentowania informacji o niekorzystnym dla zdrowia składzie produktu jest w zasadzie równoznaczne ze zniweczeniem wysiłku promocyjnego17. Poza tym pojęcie szkodliwości tych produktów, w przeciwieństwie np. do szkodliwości tytoniu, jest tu kwestią sporną. Wydaje się, że w sposób wystarczający regulują analizowane kwestie akty sektorowe. Do przepisów wspólnych zaliczono też regulację sponsoringu, raczej niebudzącą kontrowersji. Poza jej rozszerzeniem na nowe kategorie usług medialnych jedyną nowością jest opcja ograniczenia prezentacji znaku sponsora podczas audycji dla dzieci, dokumentalnych i religijnych (art. 3f ust. 4). Spekulacje o ograniczeniu możliwości sponsorowania tych kategorii programowych wydają się mocno przesadzone, gdyż po pierwsze: dyrektywa nie formułuje wyraźnego ostrego zakazu, po drugie: nie zabrania identyfikacji sponsora na początku i końcu programu, a nawet wskazuje na konieczność tego zabiegu. Nową regulację należałoby interpretować jedynie w kierunku ograniczenia częstotliwości prezentacji sponsora, w kontekście poszanowania zasady unikania nadmiernego eksponowania treści komercyjnych (art. 3f ust. 1 lit. b). Zdecydowanie więcej kontrowersji18 wzbudziła, umieszczona na tym wspólnym poziomie, regulacja tzw. lokowania produktu. Wielu przeciwników wprowadzenia tej regulacji twierdziło, że usługa product placement mieści się w pojęciu sponsoringu naturalnego i jako taka jest dozwolona. Nowelizacja jednak różnicuje te kategorie. Lokowanie produktu, wedle definicji zawartej w art. 1 pkt m dyrektywy, obejmuje wszelkie formy audiowizualnego przekazu handlowego, których istotą 17 Por. m.in.: Raport z konsultacji…; Konferencja pt.: Wyzwania związane z implementacją dyrektywy…. Por. ibidem; W. Kołodziejczyk, P. Stępka, op. cit., s. 19–20; G. Williams, op. cit.. 18.

(9) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 45. jest przedstawienie lub nawiązanie, w zamian za opłatę lub podobne wynagrodzenie, do produktu, usługi czy znaku towarowego w taki sposób, że stanowią one element samej audycji. Natomiast informacje sponsorowane mogą się pojawić w trakcie trwania audycji, ale nie stanowią elementu jej akcji (ust. 61), co w kontekście sponsoringu naturalnego wydaje się dość mało prawdopodobne. Stąd pojawia się istotna wątpliwość dotycząca rozróżnienia natury danej usługi. Można sądzić, że w przypadkach wątpliwych za kwalifikacją sponsoringową przemawia finansowy charakter wsparcia, podczas gdy rzeczowy – zbliża je do product placement. Na szczęście wyłączenia produktowe (wyroby tytoniowe, farmaceutyki i zabiegi dostępne na receptę – art. 3g ust. 3) i jakościowy reżim regulacyjny obu form usług handlowych jest podobny (zakaz wpływania na kształt i charakter audycji podmiotów lokujących w niej swój produkt, zakaz nadmiernego eksponowania i bezpośredniego zachęcania do jego zakupu, wyraźne oznaczenie podmiotu lokującego produkt – art. 3g ust. 2 lit. a–d). Jedyną różnicą jest możliwość odstąpienia od wymogu wyraźnego poinformowania widzów o zastosowaniu lokowania produktu w odniesieniu do audycji, które nie są dziełem dostawcy usług medialnych ani przedsiębiorstwa z nim powiązanego, ani też nie powstały na zlecenie tych podmiotów. Zasadniczo ustawodawca unijny zabrania lokowania produktu (art. 3g ust. 1)19 z dwoma wyjątkami (art. 3g ust. 2), których zastosowanie pozostawia uznaniu państw członkowskich. Pierwszy dopuszcza lokowanie produktu w utworach kinematograficznych, filmach i serialach wyprodukowanych na użytek audiowizualnych usług medialnych, w audycjach sportowych oraz audycjach rozrywkowych, pod warunkiem że nie są one skierowane do dzieci. Drugi dotyczy bezpłatnego dostarczenia rekwizytów i nagród. Przeciwko regulacji lokowania produktów opowiedziała się większość stowarzyszeń scenopisarskich, wskazując, że z jednej strony legalizacja takich usług zakłóci ich niezależność w kreowaniu fabuły, z drugiej – wyraźny zakaz takich usług pozbawi możliwości pozyskiwania rekwizytów czy nagród. Takie obawy zgłaszały również stowarzyszenia producenckie20. Odnosząc się do pierwszej kwestii, KE wyraźnie zakazuje tzw. lokowania tematycznego21. Jednocześnie uznaje, że w odniesieniu do rekwizytów i nagród kwalifikacja dostarczonych w tym celu dóbr czy usług jako lokowania produktu ma miejsce tylko w wypadku ich znacznej wartości (co w praktyce jest dość trudne do oszacowania)22. Nie należy też zapominać. 19. Por. też ust. 62 preambuły.. 20 21. Ibidem.. Por. ust. 63 preambuły. Ibidem.. 22.

(10) Katarzyna Cira. 46. o unikaniu tzw. nieuzasadnionego wyróżnienia produktu23, które w sytuacji braku warunków dopuszczalnego lokowania produktu sprawia, że przekaz ma charakter bezwzględnie zakazanej ukrytej audiowizualnej usługi handlowej. Warto podkreślić, że w wypadku wyboru opcji całkowitego zakazu lokowania produktu w wewnętrznym porządku prawnym taki zakaz będzie obejmował tylko audiowizualne usługi medialne, świadczone przez dostawców pozostających w jurysdykcji danego państwa członkowskiego. W stosunku do innych zagranicznych produkcji odmienne regulacje w tym zakresie muszą zostać uszanowane. Kontrowersyjna jednak wydaje się w tym kontekście wspomniana wcześniej możliwość rezygnacji z oznaczenia faktu zastosowania lokowania produktu, co potencjalnie może narazić emitującego taką audycję na zarzut realizowania niedozwolonych, bo ukrytych przekazów handlowych. Chcąc być w zgodzie z zasadą jurysdykcji, powinno się zaakceptować product placement, ale wielu usługodawców w obawie przed emitowaniem niedozwolonych kategorii usług handlowych może rezygnować z zakupu audycji produkowanych w mniej restrykcyjnym reżimie prawnym. Najlepszym rozwiązaniem tego problemu byłoby, zgodnie z sugestią Komisji, wprowadzenie do systemu prawodawstwa państwa rezygnującego z dopuszczenia product placement klauzuli umożliwiającej jego akceptację w odniesieniu do usług świadczonych przez dostawców z innych państw członkowskich stosujących przewidziane dyrektywą możliwości lokowania produktu24. W regulacji II stopnia, różnicującej status usług linearnych i nielinearnych, lżejsze obowiązki nałożone zostały na usługi nielinearne, co ustawodawca unijny uzasadnił większym stopniem wyboru i kontroli użytkownika oraz mniejszym wpływem na opinię publiczną tej kategorii usług25. Ograniczają się one jedynie do (rozdział II b): – ochrony małoletnich (obowiązek legislacyjny ustawodawcy wewnętrznego dotyczący ustanowienia procedur uniemożliwiających małoletnim korzystanie z usług zawierających treści szkodliwe dla ich rozwoju – art. 3h; procedury te jednak nie mogą prowadzić do działań mających charakter cenzury prewencyjnej i powinny, wedle sugestii KE, ograniczyć się do systemów filtrujących, kodowania czy znakowania audycji zweryfikowanych treściowo przez samych nadawców26; pozostaje problem standardów kwalifikacji treści – nierozwiązany ciągle w dyrektywie również w odniesieniu do usług linearnych); 23 Commission interpretative communication on certain aspects of the provisions on televised advertising in the ‘Television without frontiers’ Directive, 2004/C 102/02 z dnia 28.04.2004 r., ust. 30–34. 24 25. Por. ust. 62 preambuły.. Por. ust. 42 preambuły.. Por. ust. 45 i 47 preambuły.. 26.

(11) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 47. – promocji europejskich dzieł audiowizualnych (art. 3i – zalecane środki to finansowanie produkcji i zakupu takich dzieł oraz ich eksponowanie w katalogu audycji, jednak bez wyraźnych limitów kwotowych, co może grozić znacznym różnicowaniem charakteru zobowiązań usługodawców w poszczególnych państwach członkowskich i wzrostem kosztów funkcjonowania na młodym rynku usług nielinearnych; obowiązek poszanowania produkcji europejskich należałoby rozpatrywać w kontekście regulacji zdecydowanie mniej restrykcyjnych niż dotychczas obowiązujące i utrzymane w stosunku do usług linearnych, na co wskazuje wykładnia celowościowa i systematyczna). Znacznie bardziej szczegółowe są regulacje II stopnia w odniesieniu do usług linearnych (rozdziały IIc, III, IV, V i VI). Obejmują one postanowienia odnoszące się do: – relacji z ważnych wydarzeń, będących przedmiotem praw wyłącznych (art. 3j), – krótkich relacji z takich wydarzeń (art. 3k) w kontekście prawa do informacji – nowa regulacja co do zasady nie rodzi sporów, wątpliwości budzi jedynie kwestia dostępu do sygnału czy miejsca i kwestia podmiotu gwarantującego taki dostęp; legislator unijny wyraźnie odwołuje się w tej drugiej sprawie do pierwszeństwa negocjacji z krajowymi posiadaczami praw wyłącznych (art. 3k ust. 2), w pierwszej – zaleca pierwszeństwo dostępu do sygnału, jako gwarantujące w większym stopniu poszanowanie praw autorskich właścicieli praw wyłącznych do transmisji27; istotne jest też ograniczenie tego prawa w stosunku do usług nielinearnych wymogiem prezentacji przez tego samego dostawcę usług medialnych, ale w późniejszym terminie (art. 3k ust. 5), co ma zapobiec tworzeniu nowych kategorii usług na żądanie, opartych zasadniczo na krótkich fragmentach28; kontrowersyjna z uwagi na prawa autorskie wydaje się regulacja przewidująca możliwość odstąpienia od obowiązku podania źródła ze względów technicznych (art. 3f ust. 3); – prawa do odpowiedzi (art. 23) – problematyczny jest zakres jego zastosowania, gdyż Komisja sugeruje, że można je stosować do komunikacji elektronicznej29, ale ostatecznie przepis, wbrew sugestiom PE30, rozciągnięto jedynie na usługi linearne, co zdaje się przeczyć zasadniczym założeniom aktu unijnego, zakładającym poszanowanie praw człowieka w tym katalogu zawartego w Karcie. Por. ust. 40 preambuły.. 27. 28 29. Por. ust. 41 preambuły.. Por. ust. 53 preambuły.. Por. Sprawozdanie w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę Rady 89/552/WE w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania działalności telewizyjnej, Com(2005)0646 – C6-0443/2005 – 2005/0260(Cod)), s. 75–76. 30.

(12) Katarzyna Cira. 48. praw podstawowych31; Komisja niesłusznie dokonuje tu uprzywilejowania nielinearnych usług audiowizualnych, zapewne pod wpływem organizacji sektorowych upatrujących w tej regulacji zamachu na wolność i niezależność internetu; należy jednak pamiętać, szczególnie w kontekście ogólnej zasady poszanowania godności osobistej, o prawie do polemiki z treściami naruszającymi dobre imię); – promocji europejskich dzieł audiowizualnych (art. 4 i 5) – problematyczne jest zastosowanie tych zasad do komunikacji elektronicznej w sensie egzekwowania kwot; najwłaściwsze byłoby oparcie się na jednolitym kryterium finansowym; – zasad ochrony małoletnich przed treściami dla nich szkodliwymi (art. 22) – kontrowersje budzi sposób realizacji tych zasad w środowisku komunikacji elektronicznej32; – reguł jakościowych i ilościowych stosowania reklamy telewizyjnej i telesprzedaży (art. 10, 11, 14, 15, 18, 18a i 20) – tu największe wątpliwości budzi kwalifikacja reklamy i telesprzedaży – czy dotyczyć ma tylko usług linearnych, czy też są większe ograniczenia w ramach tej kategorii? Definicja reklamy zamieszczona w dyrektywie odwołuje się do pojęcia reklamy telewizyjnej (art. 1 lit. i), ale z kwalifikacji tych usług w ramach „audiowizualnej komunikacji handlowej” i definicji AVMS można wyprowadzić wniosek, że formy reklamy i telesprzedaży mogą zaistnieć również w usługach nielinearnych. Wówczas mają do nich zastosowanie ogólne regulacje I stopnia omówione wcześniej. Natomiast w wypadku reklamy i telesprzedaży w ramach usług linearnych ustawodawca unijny proponuje dodatkowe ograniczenia, choć w dużym stopniu bardziej liberalne niż dotąd (zniesienie dziennego limitu emisji reklam i telesprzedaży, łagodniejsze zasady przerywania audycji w celu emitowania pasm usług handlowych), co budzi opór nadawców publicznych wobec zapowiedzi wielu krajowych legislatorów (m.in. Francji i Polski) o utrzymaniu bardzo surowych przepisów w stosunku do tego sektora33. Należałoby w tym miejscu wspomnieć o wyraźnej sugestii KE34 dotyczącej poszanowania i stworzenia warunków legislacyjnych do współistnienia dualnego modelu mediów audiowizualnych. Utrzymanie ostrzejszych przepisów w odniesieniu do przekazów handlowych dla sektora publicznego powinno zostać zrekompensowane wprowadzeniem regulacji umożliwiających bardziej efektywne pozyskiwanie innych źródeł finansowania (opłaty abonamentowe).. Por. ust. 12 preambuły.. 31. 32 33. Por. uwagi do regulacji ochrony małoletnich w systemie usług nielinearnych.. Por. Konferencja…. 34. Por. ust. 9 preambuły..

(13) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 49. 4. Dylematy proceduralne Największe emocje i wątpliwości legislatorów krajowych budzą jednak kwestie proceduralne, które sprowadzają się do problemów kompetencyjnych wewnętrznych regulatorów rynku. Jaki organ i w jakim zakresie będzie egzekwował uprawnienia jurysdykcyjne w stosunku do nadawców? Możliwości jest kilka: a) wyodrębnienie regulatora do spraw treści i odrębnego – do spraw technologicznych, z opcją współdziałania w kwestiach interdyscyplinarnych, b) stworzenie jednego organu regulacyjnego odpowiedzialnego za wszystkie audiowizualne usługi medialne w sensie zawartości i technologii, c) rozdzielenie kompetencji wedle kryterium kanału przekazu. Ten ostatni model wydaje się sprzeczny z intencją dyrektywy, zakładającej neutralność technologiczną. Z uwagi na specyfikę regulacji, szczególnie usług środowiska elektronicznego, zasadne może być rozdzielenie odpowiedzialności treściowej i technologicznej. Pozostaje jednak kwestia efektywnej kontroli świadczeniodawców usług, którą umożliwia, chociażby w minimalnym stopniu, wymóg ich rejestracji. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ustawodawca wspólnotowy zaleca ograniczenie wymogu koncesjonowania, szczególnie w środowisku elektronicznym35. Interesujące w tym kontekście jest podejście prawodawcy brytyjskiego, przewidującego wymóg koncesjonowania jedynie dla nadawców korzystających z przekazu naziemnego, dla pozostałych zaś nadawców – wymóg rejestracyjny. Nie wyklucza on jednak w toku postępowania rejestracyjnego stosowania i egzekwowania regulacji odnoszących się do treści programowych36. Wątpliwości nasuwa też realizacja procedur: – odstępstwa od zasady wolności odbioru (art. 2a ust. 2–6) – chodzi przede wszystkim o ochronę porządku publicznego, interesów konsumentów oraz inwestorów jako przyczyny ograniczenia wolności odbioru usług nielinearnych; wymóg kompatybilności z innymi regulacjami branży usług elektronicznych sugeruje, że te regulacje powinny zostać rozszerzone na usługi linearne świadczone w środowisku elektronicznym, – egzekwowania odpowiedzialności za działania delokalizacyjne usługodawców (przeniesienie działalności do innego państwa w celu obejścia bardziej restrykcyjnych regulacji krajowych – art. 3 ust. 2–5) – ta procedura została wprowadzona m.in. dzięki staraniom Skandynawów i Polaków, nawiązujących do regulacji ustanowionych już w ramach systemu Rady Europy; problemem jest definicja pojęcia interesu ogólnego, zgodnie z którym państwa wprowadzają Por. ust. 15 preambuły.. 35. Por. Konferencja…. 36.

(14) Katarzyna Cira. 50. bardziej restrykcyjne regulacje. Tu dyrektywa odwołuje się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (ust. 32 preambuły), wskazując na ochronę konsumentów, dziedzictwa kulturalnego, wyłączając jednak motywy o charakterze stricte ekonomicznym; druga problemowa kwestia to wystąpienie państwa sprawującego jurysdykcję, na wniosek państwa dotkniętego skutkami delokalizacyjnymi, do świadczeniodawcy usług z wnioskiem o przestrzeganie bardziej surowych regulacji w odniesieniu do przekazów realizowanych dla widowni państwa wnioskodawcy. Podstawowe pytanie brzmi: jaki charakter powinno mieć to wystąpienie i jak sankcjonować bierność państwa jurysdykcyjnego w tym zakresie? Z zapisów dyrektywy wynika, że cała procedura powinna mieć charakter konsultacyjny i polubowny, a dopiero w końcowej fazie, z inicjatywy państwa wnioskodawcy, mogą zostać zastosowane środki ograniczające świadczenie usług. Wydaje się jednak, że należałoby tu poprzestać jedynie na zawieszeniu, nie zaś całkowitym zlikwidowaniu możliwości odbierania programu37. Warto w tym miejscu wspomnieć o działaniach przewidzianych w dyrektywie, pomocnych w egzekwowaniu analizowanych procedur, czyli o wprowadzeniu dla organów regulacyjnych obowiązku opracowywania tabel zgodności prawa krajowego z dyrektywą i podawania ich do wiadomości publicznej38 (ułatwi to realizację zasady dostępności prawa) oraz o współpracy organów regulacyjnych i KE w celu wymiany informacji dotyczących stosowania i przestrzegania zapisów dyrektywy (art. 23b). Osobnym zagadnieniem jest nowość w ramach procesu implementacji, który dotychczas odwoływał się zasadniczo do środków legislacyjnych. Obecnie, wzorem Brytyjczyków, obok tzw. hard law wprowadza się możliwość tworzenia, w ramach mechanizmów samo- i wpółregulacji, tzw. soft law. Ten model sprawdza się już na rynku usług elektronicznych. Demonizowanie szkodliwości jego funkcjonowania z uwagi na brak doświadczeń niektórych krajów (m.in. Francji i Polski) i podatność na grupy wpływu39 wydaje się nadużyciem, jeśli zanalizujemy sposób regulacji sformułowanych w dyrektywie. Nowelizacja wyraźnie wskazuje możliwe obszary zastosowania tych procedur (m.in. ochrona małoletnich, edukacja medialna), wymagając od zainteresowanych funkcjonowania w granicach regulacji wprowadzonych dyrektywą i prawem wewnętrznym oraz akceptacji działań przez wszystkie zainteresowane strony. Implementacja tych zapisów powinna zniwelować ryzyko nadużyć regulacyjnych w obszarze tzw. soft law. W kontekście działań implementacyjnych pozostaje jeszcze problem czysto techniczny: czy wprowadzać nowe, odrębne regulacje ustawowe dla audiowizu Por. ust. 34 preambuły.. 37. Por. ust. 68 preambuły.. 38 39. Por. Konferencja…; Raport z konsultacji….

(15) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 51. alnych usług medialnych, czy też nowelizować już istniejące akty? W kontekście wyraźnego wyłączenia spod zakresu AVMS m.in. przekazów radiowych należałoby jednak pomyśleć o wariancie odrębnym, z uwzględnieniem stosownych korekt w aktach już istniejących. 5. Uwagi końcowe Wychodząc naprzeciw rozwojowi technologicznemu technik informacyjnych, dyrektywa 2007/65 miała zagwarantować pewność, ale i elastyczność regulacji. Jako efekt kompromisu całkowicie przeciwstawnych opcji regulacyjnych: restrykcyjnej (m.in. Francja) – zakładającej podporządkowanie dotychczasowym standardom wszystkich nowych kategorii medialnych usług audiowizualnych, i liberalnej (m.in. Wielka Brytania) – odżegnującej się od poddania reżimowi dyrektywy szczególnie usług na żądanie, w ostatecznym kształcie rodzi ona wiele dylematów implementacyjnych. Część z nich próbuje rozstrzygnąć legislator europejski w samym tekście aktu i zaleceniach interpretacyjnych. Legislatorzy krajowi, zanim zaczną zgłaszać wątpliwości, powinni więc staranniej analizować, po pierwsze: tekst preambuły, po drugie: orzecznictwo TS, po trzecie: tzw. soft law, w tym prace Komitetu Kontaktowego i akty PE. Należy mieć wzgląd na inne akty branżowe, akty prawne, szczególnie wspólnotowy pakiet regulacji dotyczący społeczeństwa informacyjnego, i kompatybilność regulacji audiowizualnych usług medialnych z reżimem prawnym tej branży. Istotną wskazówką implementacyjną są też zgłoszone w preambule40 zastrzeżenia o poszanowaniu tradycji prawnej państw członkowskich i istnieniu niezależnych organów regulacyjnych. Na etapie wdrażania dyrektywy państwa członkowskie zapewne będą usiłowały powrócić do preferowanych przez siebie rozwiązań, ale przyjmowanie tych bardziej restrykcyjnych rodzi pokusę działań delokalizacyjnych świadczeniodawców, a zbyt liberalnych – jest zasadniczo niezgodne z reżimem dyrektywy. Jako akt harmonizacyjny nowelizacja wydaje się spełniać swoje zadanie, co szczególnie w kontekście pewności prawa podkreślają przedstawiciele sektora nowych mediów41. Dopracowania, w perspektywie rozwoju technologicznego, wymagają jednak kwestie klasyfikacyjne i proceduralne. Być może szansą jest tu intensyfikacja działań samo- i współregulacyjnych w ramach branży medialnej nie tylko na szczeblu krajowym, ale i unijnym. 40 41. Por. ust. 65 i 36 preambuły.. Konferencja…; Raport z konsultacji….

(16) 52. Katarzyna Cira. Literatura Annex to the Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities – Impact Assessment – Draft Audiovisual Media Services Directive COM(2005) 646 final, SEC(2005) 1625/2. Commission interpretative communication on certain aspects of the provisions on televised advertising in the ‘Television without frontiers’ Directive, 2004/C 102/02 z 28.04.2004, ust. 30–34. Dyrektywa 89/552/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności nadawczej, Dz.U. WE L 298 z 17.10.1989. Dyrektywa 2002/21/WE w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej (tzw. dyrektywa ramowa), Dz.U. UE L 108 z 24.04.2002. Dyrektywa 2007/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 grudnia 2007 r. zmieniająca Dyrektywę 89/552/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3.10.1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności nadawczej, Dz.U. UE L 332 z 18.12.2007. Kołodziejczyk W., Stępka P., Old and New Media. Audiovisual Media Services Directive as an Attept to Respond to Market and Technological Challenges, „Media Studies” 2008, nr 1. Komisja wzywa państwa członkowskie do przyjęcia elastycznego podejścia przy dostosowywaniu w 2009 roku przepisów dotyczących telewizji, 18.12.2008, IP/08/20032. Konferencja pt.: Wyzwania związane z implementacją dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych – stenogram dyskusji, Warszawa, 25.10.2007, http://www.krrit. gov.pl/bip/Portals/0/konferencje/dm_konf_071025_zapis_dyskusji.pdf. Pęk M., Nowe podejście regulacyjne do usług audiowizualnych w prawie wspólnotowym – świetle zmian wprowadzonych dyrektywą o audiowizualnych usługach medialnych, Analiza Departamentu Prawnego KRRiT, Warszawa, październik 2007. Raport z konsultacji publicznych dotyczących implementacji Dyrektywy 2007/65/ EC KRRiT, Warszawa, listopad 2008, http://www.krrit.gov.pl/bip/Portals/0/komunikaty/Raport_z_konsultacji_dyrektywa2007_65_ec.pdf. Sprawozdanie w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę Rady 89/552/WE w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania działalności telewizyjnej, Com(2005)0646 – C6-0443/2005 – 2005/0260(Cod)). Ustawa Prawo Prasowe, Dz.U. z 1984 r., nr 5, poz. 24 z późn. zm. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz.U. z 2004 r. nr 253, poz. 2531 z póź. zm. Williams G., From Isolation to Consensus: The UK’s Role in the Revision Process of the Television Without Frontiers Directive, Westminster Papers in Communication and Culture 2007 (University of Westminster, London), vol. 4(3, http://www.wmin.ac.uk/ mad/PDF/WPCC-Vol4-No3-Granville_Williams.pdf..

(17) Dyrektywa 2007/65 o audiowizualnej…. 53. Audiovisual Media Services Directive 2007/65 and Dilemmas in Its Implementation The author analyses the universal, basic classification of procedural and essential problems connected with the implementation of Audiovisual Media Services Directive 2007/65/EC and shows the best ways the legislative process can be used to solve them..

(18)