Zofia S. Berezanskaja, Andrzej
Kokowski
Sarmacka księżniczka z miejscowości
Gordeevka na Ukrainie
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 5253, 9-28
1997/1998
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A
VOL. L II/L III S E C T IO F 1997/1998
K ated ra A rcheologii U M CS Lublin
In sty tu t A rcheologii N arodnoi A kadem ii N auk Ukrainy K ijów
ZOFIA S. BEREZANSKAJA, ANDRZEJ KOKOWSKI
S a r m a c k a księ żn ic zk a z m ie js c o w o ś c i G ordeevka na Ukrainie Princesse sarm ate de la localité G ordeevka en U kraine
W trakcie prac melioracyjnych prowadzonych w roku 1987 w rejonie miejscowości Gordeevka, w raj. Trostjanec, obi. Vinnica, zlokalizowano nie znane dotąd cmentarzysko kurhanowe. W latach 1987-1989 badania ratownicze prowadziła na terenie tego obiektu Ekspedycja Archeologiczna In sty tu tu Archeologii Akademii Nauk Ukrainy i Muzeum Krajoznawczego z Winnicy, której pracam i kierowali Z. S. Berezanskaja i B. I. Lobaj (S. S. Berezanskaja, B. I. Lobaj 1995).
Stanowisko położone jest na prawym brzegu Bugu, na wzniesieniu bę dącym wododziałem dwóch cieków wodnych o nazwach Trostjanec i Bitjułi (rye. 1). Na obszarze długości jednego kilom etra i szerokości około 500 m zlokalizowano około 50 kurhanów, z których wykopaliskowo przebadano 42 (rye. 1). Chronologię odkrytych w nich pochówków określono na epokę brązu (XV-X II w. przed C hrystusem ), ustalając ich przynależność do kultury mo giłowej. W tym konkretnym przypadku jej ramy chronologiczne obejmują również odcinek dziejów, który w Europie środkowej przypisywany jest już kulturom pól popielnicowych.
W przypadku kurhanów o numerach 29 i 39 stwierdzono wkopanie w ich nasypy daleko młodszych pochówków, z których jeden określono jako sarmacki (kurhan 29). Drugi z nich zawierał szkielet z inwentarzem z IX - X w. po Chrystusie, typowym dla ludów koczowniczych z tego okresu.
Bogaty i atrakcyjny poznawczo inwentarz pierwszego z wymienionych pochówków zasługuje na szczegółową prezentację i analizę. Wysoką rangę tego odkrycia dokum entuje fakt prezentacji na wystawie „Dal mille al mille” w Rimini, w której to katalogu znajduje się jego w stępna publikacja oraz barw na fotografia złotych ozdób (D. N. Kozak 1995, s. 146, ryc. 5).
K urhan nr 29 znajduje się w południowo-wschodniej części cmentarzyska (ryc. 1). Tworzy go regularnie owalny nasyp o średnicy 40x36 m, o zacho wanej wysokości około 50 cm (ryc. 2). Pod nim znajduje się regularnie kwa dratow a jam a grobu z epoki brązu z czytelnymi pozostałościami konstrukcji drewnianej komory grobowej, między innymi w postaci negatywów po czte rech słupach usytuowanych w narożnikach i pozostałości konstrukcji ściany. Pochówek sarmacki zlokalizowany został nieco na północny wschód od centrum nasypu, w słabo czytelnej jam ie naruszającej do głębokości 90 cm wschodnią część zapełnienia grobu z epoki brązu. Jej długość wynosiła około 3 m, szerokości nie ustalono. Jam a ta jest w gruncie rzeczy pozostałością po szybie rabunkowym z epoki brązu, który umożliwił penetrację komory gro bowej i wyjęcie elementów wyposażenia towarzyszących pochówkowi kultury mogiłowej. Tak więc Sarmaci wykorzystali najprawdopodobniej dla dokona nia omawianego tu ta j pochówku „gotową” jam ę grobową pow stałą w miej scu dużo starszego wkopu rabunkowego, być może co najwyżej nieznacznie ją organizując. W warstwie jasnej gliny zapełniającej ją odsłonięto względ
nie dobrze zachowane kości szkieletu. Zm arła leżała na prawym boku w pozycji podkurczonej, z głową skierowaną na północ. Kończyny dolne były silnie podkurczone, ręce natom iast wyciągnięte wzdłuż tułow ia (ryc. 3). Przy obydwu skroniach zlokalizowano złote kolczyki, przy kręgach szyjnych leżały paciorki z naszyjnika, natom iast przy nadgarstkach złote blaszki mogące sta nowić niegdyś obszycie mankietów. W okolicy klatki piersiowej znaleziono fibulę ze stopu miedzi. Za czaszką szkieletu stał dzban gliniany i leżały frag menty lusterka z brązu lub srebra. Przy lewym (?) ram ieniu zlokalizowano dzwonek.
1 -2 . P a r a z ło ty c h k o lc z y k ó w -z a w ie sz e k m iała korpus z cienkiej blaszki z realistycznym wyobrażeniem postaci leżącego konia, długości 28 mm, wysokości 22 i szerokości 11 mm (ryc. 4, 5). Brak danych co do techniki wykonania korpusu. Uszy zrobiono ze złotej folii, umieszczając je w otworkach na szczycie głowy (ryc. 4a). Grzywę wymodelowano z perełko- wanego dru tu , a jej fantazyjne zawoje na głowie wypełniono emalią. Z pe- rełkowanego d ru tu wykonano też oczy zwierzęcia. Ogon spełnia funkcję wie- szadełka zapięcia i wykonany został ze skręconego (tordowanego) drutu, który na stałe zaczepiony został w korpusie głowy, a sprężynujący kolec mocowany był w otworze w zadzie figurki (ryc. 4a, 5a, 6c-d). Uzdę
zamar-kowano przy pomocy skręconego d ru tu (ryc. 6c-d). Na szyi zwierzęcia jest wykonana „obroża” z tordowanego d ru tu , ułożonego w arkady wypełnione emalią (ryc. 6e). Na tułow iu wyobrażono za pomocą punktow ania trapezo- wato ułożoną derkę lub siodło. Pod korpusem przymocowana jest pętelkowa konstrukcja z d ru tu (ryc. 4, 5, 6b), do której przymocowano cztery pary wisiorków długości około 30 mm, wykonanych z łańcuszka z ogniwek prze plotowych z potrójnego d ru tu (ryc. 6a). Do każdego z nich przymocowano zawieszkę w postaci drucika z nanizanym paciorkiem (?) i przylutowaną w najniższej p artii okrągłą tarczką średnicy około 8 mm (ryc. 6a).
3 -1 6 . 14 b la s z a n y c h ta r c z e k ze złota półkolistej formy, średnicy 15 mm, zaopatrzone było w pary otworków o średnicy 2 mm umieszczonych na przeciwległych skrajach.1
17. Silnie profilowana fib u la z brązu zbliżona do typu A-69, z szeroką płaską główką z masywnym zaczepem hakowym dla cięciwy, masywnym i bogato profilowanym grzebieniem na kabłąku, pełną tró jk ątn ą pochewką i nóżką zakończoną stożkowatym guzkiem (ryc. 7). Długość 68 mm, wysokość 26 mm.
18. Fragmenty płyty brązowego, prostokątnego lu s t r a o gładkich, n aj prawdopodobniej srebrzonych powierzchniach, o zachowanych wymiarach 154x172x4 mm (ryc. 8).
19. D z w o n e k z brązu o kielichowatym, spłaszczonym kloszu wysokości 45 mm, wymiarach podstaw y 37x31 mm, zaopatrzonych w masywne sze ściokątne uszko wysokości 18 mm, szerokości 24 mm, grubości 7 mm (ryc. 9). Nie zachowane serce dzwonka mocowane było za pomocą uszka z żelaznego drutu, wtopionego w podstaw ę uchwytu (ryc. 9a).
2 0 -2 6 . P a c io rk i reprezentowane są przez: jeden egzemplarz z przezro czystego szkła (?) średnicy 10 mm (ryc. lOf); trzy egzemplarze walcowatej formy wykonane z czarnego gagatu, długości 17 i średnicy 8 mm (ryc. lOb-c, e) oraz trzy paciorki nieregularnej formy wykonane z korala, długości 15 19 mm (ryc. 10a, d, g).
27. Fragmenty d z b a n a z gliny o czerwonym wypale, toczonego na kole garncarskim, z kulistym brzuścem, cylindryczną, wąską szyjką z pierścienio wym rozszerzeniem przy wylewie i z masywnym pierścieniowatym dnem. Zachowała się na szyjce nasada ucha (ryc. 11). Wysokość 186 mm, średnica wylewu 45 mm, szyjki 30 mm, brzuśca 128 mm, dna 66 mm.
Chronologię zespołu wyznacza brązowa fibula. Reprezentuje ona wariant typu zbliżonego do A-69 według klasyfikacji Almgrena (1923), którego
1 Zabytki te są n ied ostęp n e autorom , najpraw dopodobniej zagin ęły jeszcze w trakcie badań.
datowanie zgodnie ze środkowoeuropejskim systemem chronologii względnej należy ustalić — tak jak w przypadku bardzo zbliżonego typu A-68 — na m łodszą część fazy Bi (T. Liana 1970, s. 459; K. Godłowski 1977, s. 10). W latach bezwzględnych należałoby tu ta j brać pod uwagę przedział czasu pomiędzy 40 a 70 rokiem po narodzeniu C hrystusa (G. Kossak 1962, s. 131).
Stosunkowo częstym elementem wyposażenia grobów sarmackich są dzwonki (W. Nowakowski 1988, s. 104-118; I. I. Guśćina, I. P. Zaseckaja 1994, s. 22-23).2 Mniej licznie rejestrowane są one na terenie zajmowanym przez wschodnie ich odłamy. Zdecydowanie najczęściej przedm ioty te wystę pują w grobach kobiet i dzieci (T. V. Morozovskaja 1985, s. 71-74). Z ze stawień dokonanych przez cytowanych wyżej autorów wynika, iż dla Sarm a tów najbardziej typowe są dzwonki piram idalne, o czworobocznej podstaw ie (W. Nowakowski 1987, s. 108, s. 107 ryc. 7).W śród nielicznie odnotowanych na cm entarzysku w Neapolu Scytyjskim obok piram idalnych dzwonków wy stępują też egzemplarze z prawie półkolistym kloszem (E. A. Symonovic
1983, s. 98, 163). Dzwonki o kloszu wymodelowanym jak w znalezisku z Gor- deevki, w postaci profilowanego cylindra należą do rzadkości. Z terytorium Jazygów znany jest jeden podobny, bardziej cylindryczny zabytek z cmen tarzyska w M atatelke na Węgrzech (M. Pârducz 1950, s. 176 tabi. C IV /5), który datowany jest jednak na la ta 350-450 po Chrystusie (M. Pârducz 1950, s. 236-242). Dobrą analogią je st dzwonek z roksolaóskiego cm entarzy ska w Ulmeni, posiadający, jak w przypadku analizowanego zabytku, rów nie masywne, wieloboczne ucho (S. M orintz, B. Ionescu 1968, s. 110-111, ryc. 14). Ten dzwonek datowany jest na drugą połowę drugiego stulecia po Chrystusie. Za bliską analogię może uchodzić dzwonek z Zavetnoe na Krymie (N. A. Bogdanova 1989, s. 53, tabi. X V II/1). Jedną z późniejszych analogii do omawianego zabytku jest też dzwonek pochodzący z sarmackiego grobu nr 133 z cmentarzyska w Masłomęczu, stan. 15, datowanego n a fazę D grupy masłomęckiej (A. Kokowski 1995b, s. 177). Zabytki tego typu uznawane są za im porty z terenu Im perium Rzymskiego (W. Nowakowski 1988, s. 114; W. Nowakowski 1985, s. 85-88).
Innym, bardzo często spotykanym w grobach sarmackich, elementem są lusterka (E. A. Symonovic 1983, s. 96-97; T. M. Kuznecova 1988; V. I. Grosu 1990). Również ten element uznawany jest za typowy dla pochówków kobie cych (A. Vaday 1989, s. 125-126; E. G aram , A. H. Vaday 1990, s. 211), chociaż sporadycznie występuje również w grobach męskich i dziecięcych (T. M. Kuznecova 1988, s. 52). Lusterka uznawane są powszechnie za przy
2 D zw onki są częstym elem en tem w yp osażen ia grobów kultur zam ieszkujących stepy już od epoki brązu.
bory toaletowe, ale nadaje im się również znaczenie kultowo-magiczne, co odnosi się przede wszystkim do interpretacji zdobiących je znaków magicz nych — tam g (A. M. Chazanov 1964; T. M. Kuznecova 1988, s. 56-57; G. T. Kovpanienko 1986, s. 72; N. A. Bogdanova I. I. Guścina, I. I. Loboda 1976, s. 146-147). Znalezisko z Gordejewki jest jednak ze wszech m iar niety powe, gdyż z uwagi na swój kształt nie znajduje miejsca w obowiązujących klasyfikacjach tego typu zabytków (A. M. Chazanov 1963). Obecnie sta nowi ono jedyny znany egzemplarz w kształcie prostokąta znany z obszaru zajmowanego przez Sarmatów (P. R au 1927, s. 90-96).
N ajbardziej spektakularnym elementem wyposażenia grobu z Gordeevki jest para złotych kolczyków, zdobionych emalią. Nie posiadają one ścisłej analogii, jednak ich stylistyka, technika wykonania, jak również konstruk cja reprezentują pew ną konwencję obowiązującą jubilerskie wyroby z gro bów książęcych na terenie zajętym przez Sarmatów w okresie od końca I w. przed narodzeniem C hrystusa, po koniec I w. po n.Ch. (B. A. Roev 1986, ryc. 81). Cechą w spólną tego typu zabytków są przede wszystkim podwie szone do zasadniczego korpusu łańcuszkowe zawieszki, zakończone m alut kimi dzwoneczkami, jak w przypadku grobu z kurhanu 20 na stanowisku Novo-Aleksandrovka I (B. A. Roev 1986, tabl. 62: 4-5). Podobnie skon struowane zostały kolczyki z naddońskich grobów książęcych w „Krestovyj” i A litub (B. A. Roev 1986, tabl. 81) oraz z kurhanu 5/40 z miejscowości Certovice (A. P. Medvedev 1990, s. 36, ryc. 11: 6-7). Identyczne wisiorki m ają kolczyki z głównym korpusem z oprawionych w złoto kamieni półszla chetnych, znalezione niedaleko od Gordeevki: w grobach nr 3 z Severinovki (D. N. Kozak 1995, s. 146, ryc. 6) i nr 2 z miejscowości Porogi (D. N. Kozak 1995, s. 151, ryc. 14). Wisiorki z łańcuszków m a również para kolczyków z owalnym granatem osadzonym w złotej blasze tworzącej korpus z kurhanu w Sokolovoj Mogile (G. T. Kovpanenko 1986, s. 27, ryc. 23, s. 24, ryc. 24). Z kurhanu ze stanicy Vozvizenskoj i aułu Chatazukaevka znana jest nato miast szpila z identycznymi łańcuszkami zakończonymi okrągłym i płytkami, jak w przypadku kolczyków z Gordeevki, oraz wykonana również w takim samym stylu fibula z korpusem w kształcie zająca, ozdobionym wisiorkami z dzwoneczkami (I. I. Guścina, I. P. Zaseckaja 1989, s. 130, tabl. III/5 3 54). Korpusy zwierząt (konia? i barana) wykorzystano też jako motyw przy produkcji fibul znalezionych koło miejscowości Armavirka (I. I. Guścina, I. P. Zaseckaja 1989, s. 141, tabl. XIV/72, 84). Istotnym elementem dla potwierdzenia wschodniego pochodzenia kolczyków byłaby analiza techno logiczna i techniczna ich wykonania, w najbardziej oczekiwanym wariancie mogąca wskazać w arsztat produkujący te niezwykle zbieżne stylistycznie precjoza.
Paciorki znalezione w omawianym grobie należą do typowych form spo tykanych w grobach sarmackich. Obecność wśród nich egzemplarzy z korala potwierdza przekonanie o upodobaniu sobie przez Sarmatów tego surowca do produkcji paciorków (A. Kokowski 1995b, s. 51-52).
Jedyny egzemplarz wykonany ze szkła reprezentuje najpowszechniej spotykaną formę, o m ałym znaczeniu dla precyzowania datowania.
Interesujące są natom iast paciorki wykonane z gagatu. Naszyjniki zło żone z oszlifowanych kamieni półszlachetnych rejestrowane są nieomal w każ dym bogatym grobie sarmackim z I-II w. po n.Chr. (G. T. Kovpanenko 1986, s. 31-32). Na terenach zachodnich Sarmatów, paciorki z kamieni półszlachet nych pojaw iają się stosunkowo późno. Zdaniem A. H. Vaday, m oda na ich noszenie m iała miejsce w okresie od połowy trzeciego wieku po drugą tercję wieku czwartego (A. H. Vaday 1989, s. 104-105; Gh. Bichir 1977, s. 185). Fascynacja naszyjnikami z kamieni m iała przyjść ze wschodu. Również ze wschodnich obszarów sarmackich m iała pochodzić większość z rejestrowa nych na Węgrzech paciorków kamiennych (A. H. Vaday 1989, s. 104). Znale zisko z Gordeevki może więc być poparciem dla głoszonej przez A. H. Vaday tezy o proweniencji tego rodzaju ozdób w inwentarzach grobowych zachod nich ugrupowań sarmackich.
O statnim elementem analizy interesującego nas zespołu jest dzban gli niany. Formy o niemal kulistym brzuścu, z wąską i długą szyjką określane są jako typowe wyznaczniki pierwszego stulecia po n.Chr. (V. I. Grosu 1990, s. 145-146). Można je również uznać za powszechnie występujące w grobach sarmackich, przy czym w uboższych z nich efektowne, importowane naczynia zastępowane były ich odręcznymi naśladownictwami.
Zaprezentowany grób, datowany jest na fazę Bib okresu rzymskiego, co odpowiada w przybliżeniu połowie I wieku po n.Chr. Należy go za liczyć do jednego z grupy bardziej efektownych pochówków sarmackich (B. A. Roev 1986). Zwraca swoją uwagę obecnością importów prowincjo- nalno-rzymskich w postaci dzwonka i dzbana oraz „orientalnym” charak terem pary kolczyków. Spośród innych bogatych zespołów wyróżnia go też obecność unikatowego, aktualnie jedynego z zarejestrowanych zwierciadła w formie prostokąta.3
Pochówek zlokalizowany został na wschodniej rubieży terytorium , które było w posiadaniu sarmackiego ludu Roxolanôw, zanim pod koniec II wieku na obszar ten nie zaczął się przesuwać inny odłam Sarmatów ■— Alanowie
3 Już p o oddaniu do druku tego tek stu natrafiliśm y n a unikatow ą publikację: L. V. Su b b otin , A. N. Dzigorskij: S a rm a tsk ie d revn o sti D n estro-D u n ajskogo m e z d u re c ’ja , II. K urgan n ye m ogU ’niki D iv iz ija i B e lo le s ’e, K iev 1990 (nakład 50 e g z .!), w której autorzy piszą o prostokątnym lusterku z m iejscow ości M ichajlovka, kurhan 3, grób 3 (s. 21, nr 10).
(T. Sulimirski 1979, s. 117-125; J. H arm atta 1970, s. 48-49). Niewykluczone jest więc, iż orientalne wpływy na wyposażenie pochówku z Gordeevki są wynikiem wcześniejszych kontaktów z plemionami alańskimi. Im porty rzymskie mogą być trofeami ze wspólnych z Dakami — identyfikowanymi z późniejszą k u ltu rą M ilitari-Chilia (Gh. Bichir 1984) — wypraw na Mezję, jakie miały miejsce w latach 67-68 i 69.
Interesujące jest, że na ogromnym cm entarzysku kurhanowym stwier dzono tylko jeden, ale za to bardzo bogaty grób sarmacki. Może to mieć wielorakie uzasadnienie. W najbardziej racjonalnej wersji pojedynczy pochó wek potw ierdzałby znaną tezę o wędrownym charakterze życia Sarmatów. W związku z faktem istnienia cm entarzysk sarmackich z licznymi pochów kami (np.: V. I. Grosu 1990; V. A. Dergacev 1982; E. A. Rikm an 1975, s. 13-31; G. B. Fedorov 1960), możliwe jest, że mamy tu ta j do czynie nia z okolicznością szczególną, nakazującą bezzwłoczne pochowanie zmarłej w miejscu najbliższym postojowi. Inną przyczyną odosobnionego charakteru pochówku z Gordeevki może być jego bogactwo i chęć ukrycia go tym sa mym przed potencjalnym i rabusiam i. W końcu, jeżeli istotnym dla wtórnego użycia kurhanu jako mogiły był fakt jego uprzedniego wyrabowania, co czy telne było w postaci zapadliska po szybie rabunkowym na jego szczycie, to tylko ten kurhan spełniał owe warunki.
L IT E R A T U R A
A lm gren O. 1923, S tu d ien über n ordeuropäischen F ibelform en der ersten n a ch ch ristli
chen Jah rh u n derte m it B erü cksichtigung d er p ro vin zia lrö m isch en und sü drussischen F orm en, Leipzig.
Berezanskaja S. S., Lobaj B. I. 1995, B a h a tyj ku rh an n yj m o h y l’nyk epochy bronzy na
Ju źn om Buhe (p r e d v a ry te l’noe soobscen ye), „A rcheolohija” , Nr 3: 1994 (w druku).
Bichir Gh. 1977, Les S a rm a te s au B as-D anube, „D acia", t. 21, s. 167-197. 1984, G eto -D a ci din M u n ten ia in epoca rom anä, Bucure§ti.
Bogdanova N . A. 1989, M o g il’nik p ervych vekov n a sej ery и s. Z avetnoe, [w:] Arche-
ologiceskije issled o va n ija n a ju g e v o sto c n o j E vropy, M oskva, s. 17-70.
Bogdanova N . A ., G u śćin a 1.1., L oboda 1.1. 1973, M o g il’nik Skalistoe III v ju go-zapadn om
K ry m u (I - I I I w . ) , „Sovetskaja A rcheologija” , nr 3, s. 121-252.
C hazanov A. M. 1963, G en ezis sa rm a tsk ich bronzovych zerkal, „Sovetskaja A rcheologija” , nr 4, s. 5 6 -7 1 .
1964, R elig io zn o -m a g icesk ije p o n im a n ie zerkal и S arm atov, „Sovetskaja E tnologija” , nr 3.
D ergacev V. A. 1982, M a teria ły raskopok archeologiöeskoj ekspedicii na Srednem P ru te
Fedorov G. В. 1960, N aselen ie P ru tsko-D n estrovskogo m e ź d u r e c ja v I ty s ja ć e le tii п. e, [w:] M a te ria ły i Issledovan ija po A rcheologii SSSR , t. 89.
G ar am E ., V aday A. H. 1990, S a rm a tisch e Siedlung und B e g rä b n isstä tte in T iszavalk, „C om m unicationes A rcheologicae H ungariae 1990” , s. 171-219.
G odłow ki K. 1977, M a te ria ły do po zn a n ia kultury p rz e w o r sk ie j na Górnym. Śląsku
(część II), [w:] M a te ria ły S ta ro żytn e i W czesnośredniow ieczne, t. IV , W arszawa,
s. 7 -2 3 7 .
Grosu V . I. 1990, Chronologija p a m ja tn ik o v sa rm a to sk o j k u l’tu ry dnestrovsko-prutskogo
m e ż d u r ć ja , K isinev.
G uścina I. I., Zaseckaja I. P. 1989, P ogrebenija zubovsko-vozdvizenskogo tipa iz raskopok
N. I. Vesolovskogo v P riku ban ’e ( I v. do n .e. — naćalo I I v.n .e .), [w:] A rcheologiceskie issled o va n ija n a ju g e v o sto cn o j E vropy, M oskva s. 7 1 -148.
1994, „Z olotoe k la d b iśće” rim sk o j epochi v P riku ban ’e, Sankt-Peterburg.
H arm atta J. 1970, S tu d ies in the H isto ry and Language o f the S a rm a tia n s, „ A cta A n tiq u a et A rcheologica” , t. 13, Szeged.
K okowski A. 1995a, Sch ätze d er O stgotten , S tu ttg a rt.
1995b, G rupa m asłom ęcka, z badań n ad p rze m ia n a m i kultury G otów w m ło d szym
okresie rzym skim , Lublin.
K ossak G. 1962, Frühe rö m isch e Fibeln aus den A lpen vorlan d und ihre B edeutung fü r
germ an isch en K u ltu rverh ä ltn isse, [w:] A us B a yern s F rühzeit, M ünchen, s. 125-137.
K ovpanenko G. T. 1986, S arm atskoe pogrebenie I v.n .e. na Ju żn om Buge, K iev.
K ozak D . N. 1995, I S a rm a ti, [w:] D a l m ille al m ille. T esori e popoli dal M a r Nero, M ilano, s. 138-153.
K uznecova T. M. 1988, Z erkała v pogrebal’n om obrjade S arm atov, „Sovetskaja A rcheolo- gija” , nr 4, s. 52-61.
Liana T . 1970, Chronologia względna kultury p rze w o rsk ie j w e w czesn ym okresie rzym skim , „W iadom ości A rcheologiczne” , t. 35, s. 429-4 9 1 .
M edvedev A. P. 1990, S a rm a ty i le s o s te p ’ (po m a te ria la m P o d o n ’ja ) , Voronez.
M orintz S., Ionescu В. 1968, C e rę e ta ri arheologice in im p erja u rim ile oraęului ОНепЦа
(1 9 5 8 -1 9 6 7 ), „Studii §i C ercetari de Istorie Veche” , t. 19, s. 9 5 -1 2 8 .
M orozovskaja T . V. 1985, B ro n zo vye p ir a m id a l’nye k o lo k o l’ciki rim skogo vrem en i v arche-
ologiceskich p a m ja tn ik a ch S evem o g o P r ic e m o m o r ’ja , [w:] P a m ja tn ik i drevn ej is to rii severo-zapadnogo P r ic e m o m o r ’ja , K iev, s. 70-78.
N owakow ski W . 1985, R zym sk ie im p o rty p rz e m y sło w e na te r y to riu m zach odn iobałtyj-
skiego kręgu kulturowego, „A rcheologia” , t. 34, s. 6 3 -1 0 6 .
1987, Im p o rt czy im ita c ja ? B rązow e dzw onki ze „skarbu z M iezo g o rsk o je” n a tle
zn alezisk z E u ropy w schodniej, „A rcheologia” , t. 38, s. 9 9 -123.
1988, M etallglocken aus d er rö m ich en K a is e r z e it im europäischen B arbaricum , „A rchaeologia P olona” , t. 27, s. 6 9 -1 4 6 .
Parducz M. 1950, D en k m ä ler d er S a rm a te n ze it in Ungarn III, „A rcheologia H ungarica” , t. 30.
R au P. 1927, D ie Hügelgräber R ö m isc h e r Z e it an d er u nteren W olga (E rgebnisse der
G räberforschung in d er W olgadeutschen R epublik), „M itteilungen des Zentralm u
seum s der A ut. Soz. R äte-R ep u b lik der W olgadeutschen” , R. 1, z. 1-2.
R ikm an E. A. 1975, P a m ja tn ik i S a rm a to v i p iem en ce m ja c h o v sk o j k u l’tu ry, [w:] Arche-
ologićeskaja K a r ta M oldavskoj SSR , t. 5, K isinev.
R oev B. A. 1986, R om an s Im p o rts in the L o w er D on B asin , B A R -IS , nr 278. Sulim irski T . 1979, S arm aci, W arszawa.
Sym onovic E. A. 1983, N aselen ie sto lic y pozdneskifskogo carstva (po m a teria la m υο-
stoćnogo m o g il’nika N eapol j a Skifskogo), K iev.
Vaday A. H. 1989, D ie sa rm a tisch en D en km äler des K o m ita ts Szolnok. E in B eitrag zur
Archäologie und G eschichte des sa rm a tisch en B arbaricum s, B udapest.
R É SU M É
D an s les années 1 9 87-1989 on a exam in é l ’é ta t de conservation du cim etière à tertres funéraires de l’âge du bronze, dans la localité Gordeevka, dans la région de V innica. Lors des fouilles, on a localisé aussi les vestiges d ’un riche enterrem ent sarm ate, enfouis dans un des rem blais d ’un tertre plus ancien. P rès d ’un sq u elette m al conservé, on a trouvé: une paire de boucles d ’oreilles en or, un miroir en argent, une clo ch ette de bronze, une fibule en fonte de cuivre, des lam elles en or pour bordure de m an ch ettes, une cruche im portée de la province rom aine, des colliers de corail, de verre et de pierres sem i-précieuses.
D ’après l'exam en de la fibule, on a établi la chronologie de la tom b e pour la phase B ib (années 4 0 -7 0 après J .-C .). C ette tom b e se trouve aux confins E st du territoire des R oxalanes sarm ates. Le caractère oriental des b ou cles d ’oreilles, su rtou t le m otif de figurines anim ales q u ’elles con tien n en t, p eu t suggérer l ’existen ce de con tacts avec les A lanes sarm ates. La tom b e décrite p eu t être com p tée au groupe d ’enterrem ents sarm ates „princiers” , caractéristiques pour le prem ier siècle après J.-C .
1. Lokalizacja i plan cmentarzyska z miejscowości Gordeevka, na Ukrainie. Strzałka wskazuje miejsce odkrycia pochówku sarmackiego Z O F IA S . B E R E Z A N S K A JA , A ND RZ E J K O K O W S K I
2. Gordeevka, obi. V innica. P lan plaski i profil kurhanu nr 29 (A - В ) z lokalizacją pochów ku z epoki brązu (II)i z w czesnego okresu rzyskiego (I); prostokąty (x, y) oznaczają zasięg ekspoloracji w yznaczony szerokością łyżki spychacza
3 -1 6
3. G odreevka, obi. V innica. Pochówek sarm acki z lokalizacją elem entów w yp osa
3cm
G o r d e e v k a , o b i. V in n ic a . K o lc zy k nr II 3 c m
6. Gordeevka, obi. Vinnica. Kolczyk nr III ze szczegółami konstrukcji wisiorków (a) i ich zawieszenia (bj, zamocowania zapięcia kolczyka w uździe wisiorka II (c) i I (d) oraz sposobu osadzenia emalii na „obroży” (e)
to w S A R M A C K A K S IĘ Ż N IC Z K A . .
0 4cm l = - I I l = d
G o r d e e v k a , obi. V in n ic a . D z w o n e k
