A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O ECONOM ICA 19, 1982
Teresa Kostrzewa-Tomczak’
ROZW ÓJ GOSPODARCZY R O SJI W POGLĄDACH NARODNIKÓW
1. W STĘP
W końcu X IX wieku, w rosyjskiej myśli ekonomicznej dominował narodnicki program rozwoju gospodarczego. Podstawową cechą narod- nickiej teorii rozwoju było wskazywanie na niekapitalistyczną drogę rozwoju Rosji, jako na jedyną drogę zapew niającą przezwyciężenie stanu zacofania gospodarczego, przy jednoczesnym , coraz pełniejszym zaspoka janiu podstawowych potrzeb ludności. Decyzję wyboru tej dro-gi rozwoju narodniciy (N. Danielson, W. Woroncow) podjęli pod wpły-wem wniosków płynących z dokonanej przez siebie oceny stanu gos-podarki rosyjskiej i perspektyw y skutków, jakie wywołać miał, ich zdaniem, dalszy rozwój kraju na drodze kapitalistycznej. W nioski na- rodników w ysuwane z analizy, popieranej przez rząd drogi rozwoju, sprow adzały się do stwierdzeń, że Rosja nie będzie w stanie przezwy-ciężyć zacofania drogą kapitalistyczną, gdyż ani warunki wewnętrzne, ani zewnętrzne nie sprzyjają rozwijaniu w Rosji produkcji w ramach stosunków kapitalistycznych. Narodnicy uważali, że każdy kraj rozwi-ja się według specyficznego dla siebie prawa rozwoju. W Rosji ta-kim prawem rozwoju była, ich zdaniem, ew olucja kraju w kierunku socjalizmu. Podkreślali przy tym, że w rozwoju Rosji wyróżnić moż-na trzy podstawowe etapy. Pierwszy z nich — to przedindustrialmoż-na ,produkcja ludow a"; drugi — „etap uspołecznienia pracy" w procesie industrializacji; zaś etap trzeci, kończący cykl rozwojowy Rosji, miał nastąpić wówczas, gdy cała produkcja będzie uspołecznioną produk-cją ludową i gdy Zbudowany zostanie ustrój socjalistyczny1. Charakte-rystyczną cechą ich koncepcji było ujmowanie procesu rozwoju jako
% Dr, adiunkt w Instytucie Ekonomii Politycznej UŁ.
przechodzenia tego sam ego typu produkcji na wyższy stopień rozwoju5. Narodnicy podkreślali, że istniejące w Rosji specyficzne formy cji przem ysłowej i rolnej, odziedziczone po przedindustrialnej produk-cji ludowej, mogą stać się punktem w yjścia budowy nowego ustroju.
N as interesował będzie przede wszystkim drugi etap narodnickiego modelu rozwoju Rosji — etap polegający na tak zwanym ..uspołecznie-niu pracy". Tym terminem narodnicy określali proces zmiany pojedyn-czych, odosobnionych aktów produkcji w akt społeczny, opierający się na skoncentrowanych środkach produkcji. Środkiem wiodącym do uspołecznienia procesu pracy był, zdaniem narodników, rozwój wiel-kiego przemysłu, czyli produkcji na wielką skalę3.
Na zakończenie tych uwag wstępnych należy dodać, że narodnicy nie stworzył: zwartego programu rozwoju Rosji. Prezentowana przez nas koncepcja narodnickiej niekapitaliśtycznej drogi rozwoju Rosji zbudowana została na podstawie pojedynczych wypowiedzi narodni-ków, formułowanych przez nich przy okazji uzasadniania niemożli-wości rozwoju Rosji drogą kapitalistyczną.
2. PRZESŁANKI NIEKAPITALIŚTYCZNEJ DROGI ROZW OJU GOSPODARCZEGO
Podstawowymi przesłankami rozwoju Rosji drogą niekapitalistycz- ną było, zdaniem ekonomistów narodnickich, zachowanie i umacnianie podstaw produkcji ludowej — w spólnej własności ziemi i niskiego stopnia społecznego podziału pracy w yrażającego się w łączeniu rol-nictwa z przemysłem4.
Historyczno-filozoficznym uzasadnieniem wyboru takich właśnie przesłanek rozwoju gospodarczego Rcsji były rozważania nad
koncep-* Źródłem takiego ujm ow ania procesów rozw ojow ych przez narodników były poglądy M ichajłow skiego, jego rozróżnienie między typem a stopniem rozwoju. Patrz: A. W a l i c k i , R osyjska filozofia i m yśl społeczna od ośw iecenia do mark-sizmu, W arszaw a 1973, s. 376.
3 Patrz: W. W o r o i n c o w , Losy kapitalizm u w Rosji, [w:] Filozofia społeczna narodnictwa ro sy jsk iego , t. 2, W arszaw a 1965, s. 390; M. D a n i e 1 s o n, Szkice o naszym gospodarstw ie społecznym po reformie, [w:) Fiłozoiia społeczna narodni-ctwa..., s. 476— 477.
4 W. W o r o n c o w , K u stam aja prom yszlennost Rossii, „Sew iernyj w iestnik" 1886, nr 1, s. 176. N ależy zaznaczyć, że narodnicy, propagując łączenie rolnictwa z przemysłem, za jedynie w łaściw ą formę tego połączenia uznawali tę, która była w yrazem n ajbardziej prym ityw nego ustroju gospodarczego, w którym wymiana to-warów była zjaw iskiem sporadycznym . Ta form a polegała na połączeniu naturalne-go, patriarchalnego rolnictwa z przem ysłem domowym i z przemysłem w postaci rzem iosła. Za granicę ew olucji tej formy uw ażali połączenie drobnotowarowego rol-nictwa z drobnołowarowymi zajęciam i przemysłowymi.
cją rosyjskiego procesu historycznego, czynione przez m yślicieli ro sy j-skich w połowie X IX w.5
Ekonomiczne uzasadnienie wyboru wspólnoty w iejskiej za podstaw ę budowy ustroju socjalistycznego opierało się, w pracach ekonomistów narodnickich, na analizie praw a podziału w tym etapie gospodarow a-nia6 w porównaniu z prawem podziału gospodarki kapitalistycznej i wykazywaniu, że w gospodarce kapitalistycznej nie ma m iejsca na racjonalne gospodarow anie, gdyż relacja między 'potrzebami a produk-cją jest zakłócana przez ry re k 7. Na przykład, z faktu bezpośredniego korzystania przez rolnika z dóbr przem ysłow ych przez siebie w ytw o-rzonych oraz ewentualnego, bezpośredniego kontaktu nabyw cy z pro-ducentem w ramach produkcji rzem ieślniczej (czyli bezpośredniego pow iązania procesu produkcji z procesem podziału) W oroncow w y-ciągał wniosek, że formy produkcji — rzem ieślnicza i rolnicza — w ramach wspólnot, oparte są na zasadach racjonalnego gospodarow a-nia, gdyż między potrzebami człowieka a jego działalnością produkcyj-ną istnieje ścisła zależność, uwarunkow ana osobistym i i psychologicznymi motywami. W takich ramach organizacyjnych społeczeństw a p o -trzeby ludzkie ściśle w yznaczają rozm iary produkcji i nie ma artyku-łów nie znajdujących nabyw ców na rynku.
Przyczyną oparcia rozwoju Rosji na łączeniu produkcji przem ysło-wej z rolnictwem były, zdaniem narodników, warunki klimatyczne Ro-sji; one w ym agały, aby rosyjski chłop tylko około połowy czasu pracy w roku zajm ował się rolnictwem i one to właśnie określały racjon al-ny podział siły roboczej między rolnictwo a przem ysł8. R acjonalal-ny po-dział pracy w Rosji w ludowej organizacji społeczeństw a wyrażał się — ich zdaniem — tym, że ludność, w czasie wolnym od prac na roli, zajm ow ała się również różnymi zajęciam i przem ysłowym i.
Trzeba zaznaczyć, że stosunek narodników do społecznego podziału pracy nie w każdej płaszczyźnie rozważań był jednakow y. Narodnicy negatyw nie odnosili się do podziału pracy między rolnictwo a prze-mysł, ale w' ramach związku rolnictwa z przemysłem propagow ali spe-cjalizację rolników w w ykonyw aniu różnych zajęć przem ysłow ych9.
5 Patrz: A. W a l i c k i , W stęp, [w:] Filozofia społeczna narodnictw a ro sy jsk iego , t. 1, W arszaw a 1965, s. XVIII.
0 ,,Każdy członek społeczeństw a otrzym uje c a ły produ k t w ła sn e j p r a c y ". Patrz W. W o r o n c o w , O czerki teoreticzeskoj ekonomii, P e te rsb u rg 1895, s. 3.
7 Za racjonaln e n aro d n icy u z n a ją tak ie g o sp o d aro w an ie , k tó re śc iśle d o p a so -w uje rozm iary produkcji do po trzeb, ibidem, s. 3— 9.
' W o r o n c o w , K u starn aja prom yszlennost Rosii..., s. 190; M. D a n i e 1 s o n, r 'sto znaczit tk o n o m iczeskaja nieobchodim ost, „ R u ssk o je b o g a tstw o f 1895, nr 3, s. 50.
Nie byli więc zdecydowanym i przeciwnikami rozwoju rynku i wym iany tow arow ej; krytykow ali jedynie w yższy stopień rozwoju go spo -darki tow arow ej — rozwiniętą gospodarkę .towarową w ram ach sy ste-mu kapitalistycznego. Proponowany przez nich typ gospodarki ludowej nosił cechy prostej gospodarki tow arow ej, w ramach której nie ma możliwości rozwoju planow ania centralnego.
Pokładanie przez narodników ogrom nych nadziei we w spólnocie rolnej w czasie nasilenia się procesu rozpadu wspólnot było utopijne. N arodnicy nie dostrzegali w procesie rozpadu wspólnot przyczyn w ew -nętrznych tego procesu, głów nie — rozw arstw iania się społeczności w iejsk iej. Danielson, mimo iż w yraźnie dostrzegał upadek wspólnego władania ziemią (procesu dokonującego się w wyniku w adliw ej polity-ki rządu), twierdził, że to właśnie ..w spólnota" przeszkadza kapitałowi zapanow ać nad produkcją roln ą,n. W oroncow, podzielając ten pogląd, próbował ponadto udowodnić, że wspólnota zwycięża kapitalizm, gdyż w ostatnim dw udziestoleciu X IX w. w yraźnie dał się zauw ażyć ruch do odbudowy wspólnot, w yrażający się powrotem chłopów do w spól-nego władania ziem ią11. W oroncow mylnie interpretował zjaw isko po-wrotu ludności do produkcji rolnej jako proces obrazujący um acnianie się w spólnej w łasnośai ziiemi. W istocie była to jedna z form, w jakich przejaw iało się rozwarstwianie społeczeństw a rosyjskiego. Kupowanie przez chłopów ziemi, inwentarza i rozszerzanie zasiew ów św iadczyło nie o um acnianiu się wspólnot, lecz o bogaceniu się części ludności rolniczej, gdy tym czasem w iększość członków wspólnot porzucała zie-mię i udaw ała się do m iast w poszukiw aniu pracy 12.
A naliza przesłanek rozwoju Rosji, formułowanych przez narodni-ków, pozw ala więc twierdzić, że program rozwoju oparty na tych przesłankach nie mógł w ytyczyć realnej polityki gospodarczej, ma-jąc e j na celu przyspieszenie wzrostu. Odbudowa potęgi gospodarczej Rosji nie m ogła być oparta na przesłankach rzeczyw istej sytu acji s d c
-10 D a n i e l s o n , Szkice o naszym..., s. 459. Lenin nie popierał stan ow iska jak o b y chłap był antago nistą kapitalizm u, a wręcz przeciw nie — twierdził, że chłop-stwo g o sp o d aru jące w ram ach w spólnoty gm innej je st n ajgłęb szą i n ajtrw alszą pod-staw ą kapitalizm u, n ajg łęb szą — gdyż w łaśnie tutaj, z d ala od jakichkolw iek „sztucznych" oddziaływ ań i mimo instytucji krępu jących rozw ój kapitalizm u, widzi-m y stałe tworzenie się elewidzi-m entów kapitalizwidzi-m u w obrębie w spólnoty gwidzi-m innej. N a j-trw alszy — gdyż na rolnictw ie w ogóle, a na chłopstw ie w szczególn ości ciążą z n ajw ięk szą siłą trad y cje daw nych czasów , trad y cje bytu patriarchaln ego — a w sku-tek tego przeob rażające działanie kapitalizm u przejaw ia się tu z n ajw ięk szą pow ol-n ością i stopol-n iow ością". Patrz: W. I. L e ol-n i ol-n , Rozwój kapitalizm u w Rosji, [w.] Dzieła, t. 3, W arszaw a 1950, s. 171.
11 W o r o n c o w , O czerki teoreticzeskoj ekonomii..., s. 224. 18 Patrz: L e n i n , Dzieła, t. 3, s. 180.
łeczno-gospodarczej kraju. Narodnicy nie zwrócili uwagi na fakt, iż jeszcze przed reformą rolną z 1861 r. zapoczątkow ane zostały w Rosji, w ramach panującego system u feudalnego, procesy polaryzacyjne spo-łeczeństwa (nie o m ijające wspólnot), a przyspieszenie procesu pierw otnej akum ulacji kapitału dało podstaw y do szybkiego rozwoju go spo -darki kapitalistycznej. Narodnicki postulat zespolenia przem ysłu z rol-nictwem na gruncie w spólnoty przeczył rzeczywistem u biegowj roz-woju sił wytwórczych w Rosji, polegającem u na pogłębianiu się społe-cznego podziału pracy.
3. PODSTAW OW E CZYN NIKI W ZROSTU GOSPODARCZEGO K O N CEPC JI N A RO D N ICK IEJ
Narodnicy podkreślali, że w rozwoju Rosji, od produkcji ludowej do socjalizm u, muszą w ystąpić procesy wzrostu gospodarczego, czyli procesy pow iększania rozmiarów produkcjj przem ysłow ej i rolnej i to nie tiyle drogą ekstensyw ną, co intensywną, poprzez wzrost w ydajnoś-ci pracy w przem yśle i rolnictwie. Twierdzenie, że narodnicy postu-lowali intensywną drogę rozwoju wynika z faktu, że ulepszanie na-rzędzi pracy miało prowadzić — zdaniem ekonom istów narodnickich "— do w zrostu ilości produkowanych towarów i jednocześnie do o gra-niczenia czasu pracy w ytw órców 13. W zrost w ydajności pracy, miał więc zapewnić w ystąpienie efektów gospodarczych w postaci pow sta-jąc e j nadwyżki ekonom icznej, przeznaczonej na pow iększanie społecz-nego funduszu produkcji i funduszu rezerw ow ego oraz efektów spo-łecznych — zw iększanie się czasu wrolnego wytwórców, czego z kolei wynikiem miało być coraz lepsze zaspokajanie potrzeb społeczeństwa, takich jak wypoczynek, rozryw ka i rozwój umysłowy.
N arodnickie rozumienie skutków gospodarczych i społecznych w zro-stu w ydajności pracy było słuszne. N asuw a się jednak od razu pyta-nie: w jaki sposób, w gestii jak iego organu, m iała grom adzić się ta nadw yżka, aby m ogła spełnić pow yższe zadania? A nalizując poglądy narodników, na to pytanie nie znajdujem y jasn ej odpowiedzi. Daniel- son zw racał wprawdzie uw agę na fakt, że ta nadw yżka będzie akumu- lować się w rękach klas pracu jących 14, ale wobec faktu, że dla narod-ników pojęcie k las pracujących kryło w sobie przede w szystkim drob-nych wytwórców, indywidualnie korzystających z efektów w łasnej pra-cy (choć często w ykonyw anej ze społecznych środków produkcji), to społeczne grcm adzenie nadwyżki ekonom icznej było w istocie
indy-13 W o r o n c o w , Losy kapitalizm u w Rosji..., s. 393. 14 D a n i e 1 s o n, Szkice o naszym.... s- 449,
w.dualnym gromadzeniem środków przez drobnych producentów. Spo-łeczne grom adzenie nadwyżki ekonom icznej w produkcji drobnotowa- rowej m ogłoby zaistnieć w przypadku akum ulacji tej nadwyżki w gestii państwa, a narzędziem je j grom adzenia mógłby być system .podatkowy. Takie rozwiązanie, przy zdecydow anie negatyw nym stosunku narod-ników do podatków, nie mogło być rozwiązaniem przez nich postulo-wanym. Społeczne grom adzenie nadwyżki ekonom icznej w tych warun-kach było w ięc jedynie fikcją.
Głównymi dziedzinami gospodarki kraju, zdaniem narodników, były rolnictwo i przemysł. Szybkie zmiany ilościow e w produkcji rolnej i przem ysłow ej uzależniali oni od dw ojakiego rodzaju czynników wzrostu: gospodarczych i pozagospodarczych. Do czynników gospodar- czych narodnicy zaliczali głów nie w zrost społecznego popytu. Roz-m iary i wzrost tego popytu powinny decydow ać o pozioRoz-mie produkcj: i w zroście rozmiarów produkcji, jaki następow ałby w wyniku wzrostu w ydajności pracy. N arodnicy podkreślali również dodatni wpływ wzro-stu w ydajności pracy na coraz lepsze, pełniejsze zaspokojenie potrzeb społecznych. Twierdzili przy tym, że jedynie w gospodarce opartej na społecznej (grupowej) w łasności środków produkcji nde wystąpi sprzeczność m iędzy produkcją a spożyciem.
Drugim z gospodarczych czynników wzrostu było lepsze (w znaczniu: na określone cele) w ykorzystanie kapitelów znajdujących się w g e-stii państw a, nagrom adzonych w wyniku grabieżczej polityki rządu w stosunku do drobnych producentów. Postulowali, aby kapitał na-grom adzony w gestii państwa posłużył naprawieniu szkód w yrządzonych popieraniem rozwoju kapitalizm u społeczeństw u i produkcji lu -dow ej — naprawieniu, peprzez doprowadzenie produkcji rolnej i ludo-wej produkcji przem ysłow ej do stanu, w jakim były zanim w Rosji rozpoczął się proces rozw oju kapita^zm u. Ze względu na konieczność szybkiego odrobienia strat i jednoczesną konieczność budowy w ielkie-go przemysłu, narodnicy wyznaczali państwu rolę inicjatora niekapita- listycznej industrializacji. Stanow isko narodników w tej kw estii wyni-kało z faktu, że nie uznawali oni klasow ego charakteru państwa. Tw.erdzili, że państw o stoj ponad klasam i. Takie podejście nie mogło stanow ić podstaw y do uzyskania akceptacji narodnickich postulatów zgłaszanych pod adresem państw a przez rządy spraw ujące wówczas w ładzę w R osji — tym samym były to postulaty nierealne.
Za trzeci czynnik wzrostu gospodarczego uważali narodnicy racjo -nalne w ykorzystanie społecznych zasobów siły roboczej. Je s t to teza tylko z pozoru słuszna, gdyż narodnickie rozumienie ,,racjon aln ości" daleko odbiega od obecnego, historycznie spraw dzonego, rozumienia tego pojęcia. Otóż racjonalnym — zdaniem narodników — w
ykorzy-staniem siły roboczej było w ykorzystanie jej „przez łączenie zajęć rolniczych z przemysłowymi''. W iadomo jednak, że rozwój sil wytwór-czych na całym św iecie m usiał wiązać się z daleko idącą specjaliza-cją, a w:ęc rozwój oparty na powstrzymywaniu tej specjalizacji nie mógłby przynieść pożądanych efektów gospodarczych w postaci przy-spieszonego wzrostu.
Narodnicy duży nacisk kładli też na pozagospcdarcze czynniki wz*o- stu, jak nauka, rozwój szkolnictwa15 oraz pozytywne nastawienie sp o -łeczeństwa rosyjskiego do rozwoju Rosji w kierunku socjalizmu. Tw ier-dzili, że akceptacja społeczna nie kapitalistycznej drogi rozwoju sprzy-jać będzie wzrostowi w ydajności pracy.
O ceniając te poglądy z perspektyw y czasu i badając formy rozwoju produkcji w Rosji — zwłaszcza rolnej — po rewolucji prc^etariackiej, trzeba przyznać, że idea społecznej własności ziemi, „duch kolektyw -ny nie był fikcją. Błąd narodników polegał na przecenianiu roli tej idei w odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej Rosji końca X IX w.
Reasum ując — narodnicy trafnie określili, że wzrost wydajności pracy w rolnictwie i przem yśle był głównym czynnikiem wzrostu go s-podarczego Rosji. Podstawowy błąd ich rozumowania tkwił w tym, że wzrost w ydajności pracy miał wynikać z innych czynników niż pogłę-bianie się społecznego podziału pracy, z czynników, które w realiach ówczesnej Rosji faktycznie nie mogły sprzyjać wzrostowi wydajności pracy i spowodować przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
4. PRAW IDŁOW OŚCI UPRZEMYSŁOW IENIA NIEKAPITALISTYCZNEGO; ROLA PA ŃSTW A W TYM PROCESIE
Jedną z cech charakterystycznych poglądów narodników, dotyczą-cych rozwoju Rosji, było traktowanie przez tych ekonomistów uprze-mysłowienia kraju za warunek konieczny przyzwyciężenia stanu zaco-fania gospodarczego. Narodnicy głosili zgodne poglądy w kwestii cech i skutków kapitalistycznej formy uprzemysłowienia. Dostrzegali olbrzy-mi wzrost w ydajności pracy w zakładach kapitalistycznych, ale ze względu na skutki tego procesu, takie jak: obniżanie poziomu konsum-pcji mas. przeciążenie robotników pracą, przedłużanie czasu pracy i wzrost jej intensywności — uprzemysłowienie kraju drogą kapita-listyczną oceniali negatywnie. Ostatecznym wnioskiem, jaki wysnuwa-li z anawysnuwa-lizy cech i skutków kapitawysnuwa-listycznej industriawysnuwa-lizacji było twier-dzenie, że ta forma uprzemysłowienia nie zapewni Rosji w yjścia z
za-15 W. W o r o n c o w , Projekt ekonom iczeskogo rozkwita Rossii, ,,R usskaja m ysi" 1894, nr 2, s. 67.
cofania, a wręcz pogłębiać będzie stan stagn acji g o sp o d arcz e j aż do momentu całkowitego upadku kapitalistycznego system u gospodarow a-nia.
Za prawidłową, bo pozbawioną ujem nych cech poprzedniej, narod-nicy uważali niekapitalistyczną formę uprzem ysłow ienia. Główną jej cechą był racjonalny wzrost w ydajności pracy, tzn. według nich taki, który, ograniczając nakłady pracy społecznej na wytworzenie jedno-stki produktu, wyw ołuje zm niejszanie się czasu pracy pracowników i zapewnia jednocześnie coraz pełniejsze zaspokajanie ich potrzeb. Efe-ktem wzrostu w ydajności pracy m iało być kierowanie zaoszczędzo-nych sił społeczzaoszczędzo-nych na ulepszenie ogóln ej sytuacji gospodarczej (roz-wój nauki i techniki)1®. Łącznie z w ystąpieniem innych koniecznych zmian w gospodarce Rosji, industrializacja niekapitalistyczna miała za-pewnić przezw yciężenie zacofania gospodarczego. N asuw a się pytanie: czy narodnickie określenie „ulepszenie ogólnej sytuacji go spo darczej" można interpretow ać jako określenie przezw yciężenia stanu zacofania gospodarczego? W ydaje się, że realizacja celu ulepszenia ogólnej sy -tuacji gospodarczej mogła być osiągn ięta drogą powolnych przemian. Czy powolne, stopniowe przem iany m ogły doprowadzić do przezw ycię-żenia zacofania gospodarczego? Przyjrzyjm y się postulowanym przez narodników etapom rozwoju R osji w kierunku socjalizm u.
Ostatecznym celem, do którego miała doprowadzić realizacja pos-tulatów narodnickich, było stworzenie uspołecznionej, ludow ej produk-cji przem ysłow ej. Droga w iodąca do realizaproduk-cji tego celu m iała być od-mienna dla poszczególnych dziedzin produkcji przem ysłow ej. W ra-mach produkcji przem ysłow ej narodnicy wyróżniali dwie dziedziny gospodarow ania:
1) przem ysł ciężki (głównie m aszynow y), zorganizow any w fabry-kach,
2) przem ysł przetwórczy, w ramach którego wyróżniali: jednostki gospodarcze zatrudniające w iększą liczbę osób oraz przem ysł domo-wy — chałupnictwo.
Zdaniem narodników, przem ysł przetwórczy w R osji był przem ys-łem drobnym, w niewielkim tylko stopniu zagarniętym przez kapitał. N arodnicy ignorow ali istnienie m anufakturow ej formy organ izacji te-go przemysłu.
N arodnicka koncepcja rozwoju przem ysłu ciężkiego była następu-jąca: znacjonalizow any przem ysł ciężki miał pozostać przez pewien czas w gestii państwa (które, zdaniem narodników, nie było zaintereso-wane w chwilowych m aterialnych sukcesach tej dziedziny produkcji),
co miało pozwolić na stopniowe w prowadzanie udoskonaleń technicznych do produkcji, a ponadto miał to być okres przyuczania pracow -ników tego przem ysłu do spraw ow ania funkcji w spółzarządzania przed-siębiorstwem. W nie określon ej bliżej przez narodników przyszłości funkcje zarządzania przem ysłem ciężkim mieli przejąć pracow nicy te-go przemysłu. N arodnicy postulow ali przy tym, aby przem ysł ciężki w przyszłości stał się w łasnością grupy osób w nim pracującej. Po-dobną wymowę miał również postulat narodników, aby cały przemysł przetwórczy został zorganizow any na zasadach artelow ych17. O siągnię-cie celu, którym było całkowite opanow anie przem ysłu przetwórczego przez artele, m iało nastąpić drogą coraz ściśle jsze j w spółpracy arteli z przem ysłem fabrycznym. Fabryki m iały daw ać zam ówienia i m ate-riały artełom, a także kontrolować ich proces technologiczny. Fabryki, zachęcane dobrymi wynikami pracy arteli i jednocześnie pozbaw ione opieki państwa, miały przyjm ow ać zasady organizacji arteli. Postulo-waną przez narodników formą organizacji arteli przyszłości była w isto-cie forma spółdzielcza, która opierałaby się na następująqych zasa-dach:
1) kapitał artelu miał tworzyć się z wkładów członkowskich i z kre-dytów udzielanych im przez ziemstwa;
2) część zysków artelu m iała być rozdzielana pomiędzy jego człon-ków, druga część miała pow iększać kapitał artelu;
3) pracą artelu m iało zarządzać w ybieralne kierownictwo; 4) artel miał prawo najm ow ać robotników do pracy 18.
Różne drogi przejścia przem ysłu ciężkiego i przem ysłu przetwór-czego do społecznej organ izacji produkcji były uwarunkow ane — zda-niem narodnikówr — różnym przeznaczezda-niem efektów produkcji obu rodzajów przem ysłu i w związku z tym — różnym stopniem uśw iado-mienia sobie przez pracowników obu przem ysłów celu wykonywanej pracy. Zdaniem narodników, w przem yśle przetwórczym istniała w ięk-sza możliwość, by producenci szybko stali się gospodarzam i zakładów, w których pracowali.
17 A rtel — zdaniem narodników — byl drugim po w spólnocie w iejsk iej elem en-tem kolektyw nego życia społeczeństw a ro sy jsk iego . Pod tą nazw ą narodnicy rozumie-li specyrozumie-liczn ą dla R osji lorm ę k ooperacji produkcji przem ysłow ej: ,,w spólnotę prze-m ysłow ą", w której istniała, grupow a w łasn ość narzędzi pracy i w spólna praca.
18 Słusznym więc było stw ierdzenie Engelsa, że artele to odm iana stow arzysze-nia spółdzielczego, po<wstająca tam, gdzie w y stępu je brak kapitału i niedostateczny rozw ój m iast. Istnienie jedn ak tej form y o rganizacji drobnej produkcji przem ysłow ej w R osji nie dowodziło, że n aród ro sy jsk i je st zdolny do przeskoczenia w prost z ar-telu do socjalizm u. A rtel w R o sji nie je st zdolny do< sam odzielnego rozw oju, „służy nie tyle robotnikom, co k apitałow i". Patrz F. E n g e l s , Spraw y społeczne w R osji [w:] Filozofia społeczna narodnictwa..., s. 703.
innymi przyczynami, dla których narodnicy postulowali, aby przez pewien czas państwo zarządzało przemysłem ciężkim, były: złożony proces technologiczny w fabrykach przem ysłu ciężkiego oraz brak od-powiednio w ykw alifikow anej kadry wśród pracowników zakładu, zdol-nej do spraw ow ania funkcji kierowniczych. W yznaczając państw u ro-lę inicjatora industrializacji niekapitaliśtycznej, narodnicy nie łączyli <.ogo p ic cesu z utrwalaniem się w łasności ogólnonarodow ej. Podkre-ślając konieczność istnienia i rozbudowy przem ysłu ciężkiego ekono-miści narodniccy nie uznawali go przy tym za przem ysł wiodący. Ich zdarłem , przem ysł budowy maszyn miał pełnić jedynie funkcje usłu-gowe w stosunku do innych dziedzin produkcji. M ówiąc o koniecznoś-ci rozbudowy Lego przemysłu, niezbyt jasn o zdawali sobie spraw ę z ko-nieczności w yasygnow ania na ten cel poważnych sum pieniężnych. Ż ądając od państw a zarządzania tym przem ysłem przez pewien czas, podkreślali głównie rolę państw a jako czynnika pobudzającego roz-wój św iadom ości robotników. Nie widzieli natom iast konieczności wydatkow ania przez państwo środków pieniężnych na nowe inw esty-cje. Rozwój przem ysłu ciężkiego miał być finansow any z nadwyżki ekonomicznej, pow stającej w ramach tego przemysłu. Tw ierdzili więc, ze do zainicjow ania rozwoju przem ysłu ciężkiego w ystarczy zmiana in-stytucji nim kierującej, podkreślali rolę, jak ą w tym procesie spełni niekapitalistyczna akum ulacja.
N aiodnickiego program u rozwoju przem ysłu ciężkiego nie można ocenić pozytywnie. Rozwój finansow any wyłącznie z bieżących docho-dów przem ysłu ciężkiego nie mógł być rozwojem szybkim, zm niejsza-jącym dystans w poziomie rozwoju sił wytwórczych Rosji i przodują-cych krajów europejskich w końcu X IX w.
Również rozwój przem ysłu przetwórczego, zdaniem narodników, nie wym agał ponoszenia dużych nakładów inw estycyjnych. Ingerencja pań-stwa w rozwój tego przem ysłu była niezbędna, ale wyłącznie w począt-kowym okresie przechodzenia do ludowo-społecznej formy produkcji (kredyty na pierwotne wyposażenie arteli w kapitał obrotowy). Po-moc państwa dla przem ysłu przetw órczego miała się głów nie sprow adzać do nieprzeszkadzania w upowszechnianiu się artelow ej form y o rg a -nizacji tego przemysłu. R ealizacja tego postulatu powinna się w yra-zić wstrzymaniem przez państwo dotychczas udzielanej pom ocy dla przedsiębiorstw kapitalistycznych.
Dla narodników typowy był pogląd, że sam odzielni ekonomicznie wytwórcy, łączący się do w ykonyw ania wspólnej pracy, byli w sta-nie na własną rękę zorganizow ać produkcję na w ielką skalę, posługu-jąc się w tym celu -wszelkimi dostępnym i im udoskonaleniam i
techni-cznym:,- tego nie m usiał dokonać kapitał19. Zdaniem narodników rów-nież przem ysł przetw órczy powinien więc finansow ać sam sw ój roz-wój; artele powinny działać na zasadach ...rozrachunku handlow ego"20. Sporo uwagi narodnicy poświęcili rozważaniom nad problemem te-rytorialnego rozm ieszczenia przem ysłu w Rosji. Ze względu na to, że pracow nicy przem ysłu — ich zdaniem — powinni być jednocześnie rolnikami, członkami wspólnot, pracującym i na nadzielonych przez w spólnoty ziemiach, a każdy członek społeczeństw a miał mieć zagw a-rantowany dostęp do ziemi, przem ysł w R osji powinien być rozproszo-ny; miał pow staw ać i rozw ijać się również w ramach poszczególnych wspólnot. W idzieli konieczność dopasow ania profilu tego przem ysłu do bazy surow cow ej danego terenu i możliwości produkcyjnych człon-ków danej wspólnoty.
N arodnicy, postulując oparcie produkcji przem ysłow ej na pracy rolników, zakładali jednocześnie nierytm iczność produkcji przem ysło-wej. W ielkość tej produkcji w ciągu roku miała być; zmienna,- wzrost rozmiarów następow ałby w tych m iesiącach, w czasie których wytwór-cy nie byliby zajęci pracam i w polu, a ograniczenie produkcji — w m ie-siącach wzmożonych prac polowych. Taka organ izacja pracy w przem y-śle nie mogła zapewnić racjonalnego (w ciągu całego roku) w ykorzy-stania środków produkcji. W istocie więc, narodnicy nie uświadam iali sob;e jakościow ej różnicy między wyposażeniem technicznym zacofa-nego przem ysłu dom ow ego21, a wyposażeniem technicznym now oczes-nego przemysłu.
Brak również w ich poglądach jednoznacznego stosunku do kwestii lokalizacji przem ysłu ciężkiego. Nie zakładając istnienia w przyszłości łudzi wyłącznie trudniących się przem ysłem (zgodnie z zasadą łącz-ności rolnictwa z przemysłem), narodnicy nie postulow ali również, aby istniejące fabryki przem ysłu m aszynow ego przenosić z m iast do rejo -nów rolniczych.
Reasum ując, narodnicy nie mieli spójn ej koncepcji rozwoju prze-m ysłow ego R osji drogą niekapitalistyczną. Miprze-mo częstych deklaracji za uprzem ysłow ieniem kraju, nie doceniali oni gospodarczego znacze-nia rozwoju przem ysłu w ogóle, a przem ysłu ciężkiego w szczególnoś-ci. Nie widzieli konieczności ponoszenia na rozwój przem ysłu dużych nakładów inw estycyjnych. Sam ofinansow anie się rozw oju przem ysłu nie mogło przynieść — w warunkach ów czesnej, zacofanej gospodar-czo R osji — radykalnej zmiany sytu acji gospodarczej. N ierealny był
18 W o r o n c o w , Losy kapitalizm u w Rosji..., s. 414.
80 M. D a n i e l sorn, Pism o k redakciu, ,,N ow oje słow o" 1896, nr 5, s. 260.
21 W przem yśle domowym, po zakończeniu prac, narzędzia pracy (prymitywne) rozdaw ane były do pryw atnego użytkow ania członkom artelu.
również ich postulat, aby inicjatorem niekapitaliśtycznej industrializa-cji był rząd carski. Okres startu w Rosji — zdaniem narodników — miał polegać wyłącznie na jakościow ej zmianie w strukturze
gospodar-czej, zmianie w iążącej sią z przejęciem przez państwo przemysłu cię-żkiego i zaprzestaniem popierania rozwoju przedsiębiorstw prywatnych. Mógł to być dość silny bodziec dla przyspieszenia rozwoju kraju, gd y-by te przemiany y-były realne.
5. PROBLEM ROZW OJU SPOŁECZNYCH FORM PRODUKCJI ROLNEJ) ROLA PAŃSTW A W TYM PROCESIE
Problem ziemi i stosunków agrarnych odgryw ał podstawową rolę w narodnickich poglądach o niekapitalistycznym rozwoju Rosji. Zda-niem narodników, kapitalizm w rolnictwie rosyjskim nie miał w ielkie-go znaczenia, ponieważ ludność rolnicza nie posługiw ała się powszech-nie maszynami, a ponadto powszech-niewielu robotników rolnych było całkowi-cie pozbawionych ziemi. Zupełnie ignorowali fakt, że po reformie rol-nej istniał w rolnictwie system przejściowy, polegający na połączeniu pozostałości system u feudalnego (głównie odrobków) z elementami sy tem u kapitalistycznego. Przyszłość rolnictwa naiodnicy widzieli w g o s-podarstwach chłopskich, użytkujących nadziały w spólnej ziemi, skupia-jących się w grupy dla prowadzenia bardziej racjonalnych metod pro-dukcji, ze stosowaniem nowoczesnych maszyn włącznie22. Postulując rozszerzanie się kolektywnej własności ziemii i narzędzi pracy, narodni-cy liberalni wstrzymywali się od wskazywania na konieczność kolek-tywnej pracy23. Widząc przy tym pewne oznaki rozpadu wspólnot, postulowali do rządu i inteligencji o działania wstrzym ujące ten pro-ces. Chcieli, aby przywrócona została sytuacja, w której prawo do zie-mi zie-mieli bezpośrednio na niej pracujący rolnicy. Utrwalenie i wzmoc-nienie wspólnot miało następow ać równolegle ze zmianami wspólnot, przygotowującym i je do pełnienia funkcji bazy organizacyjnej wielkie-go przemysłu. N iestety narodnicy nie określili jasno na czym miały polegać te zmiany. W ydaje się, że miały one polegać na rozszerzeniu wspólnej własności maszyn i na tej bazie wzrostu wydajności pracy w rolnictwie, w efekcie którego to procesu rolnicy w większym stop-niu mogliby zająć się pracą przemysłową. W sposób zdecydowany na-tomiast narodnicy żądali zastosow ania przez państwo .protekcjonizmu
n M. D a n i e l s o n , A nalogi ja w lasłi dienieg kak priznak wrlemienl, „R uskoje bogatstw o" 1895, nr 1, s. 182.
“ T aką konieczność widzieli natom iast niektórzy przedstawioiele narodnictwa rew olucyjnego, m. in. Ławro<w, Bakunin.
agrarnego. M iał on polegać na podjęciu działań zm ierzających do prze-kazania chłopom ziemi obszarniczej. Tym działaniem miało być przeję-cie przez państwo ziemi obszarniczej i sprzedaż je j chłopom w użyt-kow anie24.
Oprócz jednak postulatów o częściow ą nacjonalizację ziemi, chcąc rozszerzyć chłopską w łasność ziemi, narodnicy liberalni gotowi byli też w ejść w porozumienie z istniejącą obszarniczą w łasnością ziem ską w przypadku, gdyby obszarnicy skłonni byli na dogodnych warunkach oddać swe ziemie w dzierżawę chłopom25. Chcąc więc rozw oju agrar-nej gospodarki R osji w kierunku socjalizm u, narodnicy utożsam iali ten problem nie z oczyszczeniem stosunków agrarnych z pozostałości stosunków feudalno-pańszczyźnianych, lecz z problem em „ludow ej dzierżaw y". W istocie tego typu dzierżawa była jedną z form przeja-wiania się stosunków kapitalistycznych w rolnictwie i obiektyw nie, w długim okresie czasu, mogła ona jedynie utrw alać panowanie kapi-talizmu w rolnictwie26.
Z ostrym i atakam i narodników spotykała się pruska droga rozw oju rolnictwa w R osji27. Rozwój rolnictwa w tej formie narodnicy uważali za jedną z głównych przyczyn złego stanu gospodarki rolnej. Sprzeci-wiali się więc idei spadkow ej we władaniu ziemią i procesow i rozsze-rzania się wielkości gospodarstw . Twierdzili, że w dużych, indyw idual-nych gospodarstw ach rolidual-nych następuje- strata sił produkcyjidual-nych czło-w ieka i maszyn, gdyż następuje zczło-wolnienie części rolnikóczło-w z pracy na roli28. Ich zdaniem, należało przeciw działać pow staw aniu takich form organizacji rolnictwa, które daw ałyby m ożliwość jednem u rolnikowi otrzym yw ania dochodu z rolnictwa w wielkości pow strzym ującej go od konieczności pracy w drugiej połowie roku oraz pozbaw iałyby in-nych rolników osiągn ięcia dochodów w ystarczających im do życia.
24 W o r o n c o w , S u d b y kapitalizm u w Rosii..., s. 221—222.
25 S. J u ż a k o w, Form y zem iedeiczeskogo proizw odstw a w Rosii, ,,Oteczestwien- n y je za p isk i” 1882, nr 7, s. 57.
sc Lenin w yraźnie stw ierdzał, że form y rolnictw a, które proponow ali narodnicy, byty w stan ie jedyn ie wzmocnić rozw ój burżuazji. Patrz: W. I. L e n i n , Dzieła, t. 1, W arszaw a 1950, s. 251.
27 Istotnym wkładem Lenina do nauki m ark sistow skiej b y ła jego n auka o dwóch drogach ew olucji w rolnictw ie: 1) obszarniczo-burżuazyjnej, 2) chłopsko-burżuazyjnej. Na tej podstaw ie Lenin ocenił reform ę z 1861 r. ja k o reform ę n ad a ją cą obszarniczo- -burżuazyjny kierunek rozw ojow i rolnictw a w Rosji. W tych w arunkach w alk a chło-pów o ziemię, to nie w alka o socjalizm , lecz w alka o chłopsko-burżuazyjną drogę rozw oju kapitalizm u w rolnictwie. Patrz w tej kw estii uw agi N. K a r a t a j e w a , Alaro d n iczesk aja ekon om iczeskaja litieratura, M oskw a 1958, s. 80.
26 W o r o n c o w , P rojekt ekonom iczeskogo rozkw ita Rossii, „R u ssk a ja m y si" IBSi, nr 2, s. 70.
Narodnicki program rozwoju rolnictwa zakładał więc istnienie drob-nych gospodarstw chłopskich, ale ziemia, którą chłopi otrzym yw aliby w indywidualne użytkowanie, byłaby w łasnością społeczną. W idząc konieczność wzrostu w ydajności pracy w rolnictwie (konieczność za-stosow ania do produkcji rolnej maszyn), proponowali, aby chłopi w których drzemie ,,duch kolektyw ny" łączyli swe lundusze w celu kupna tych maszyn i wspólnego ich użytkowania. Program rozwoju rolnictwa postulow any przez narodników nie był więc program em sp ó j-nym. Z jednej strony bowiem, ich żądania dotyczyły rozwoju drobnych gospodarstw chłopskich, z drugiej zaś — narodnicy widzieli koniecz-ność rozszerzenia się społecznej w łasności ziemi, a nawet wspólnej w łasności trwałych środków produkcji. Ten niezdecydow any na o k re-śloną drogę rozwoju rolnictwa program , nie mógł w ięc rozwiązać o strego problem u agrarn ego Rosji. Samu jednak idea nacjonalizacji ziemi, jako przesłanki kolektyw izacji rolnictwa, jest godna podkreśle-nia.
Był to również program nierealny, poniew aż zadanie socjalizacji rolnictwa narodnicy chcieli pow ierzyć władzy carskiej. Przy tym fi-nansow ana pomoc państw a (w postaci kredytów zwrotnych, długoter-minowych, udzielanych wspólnotom) miała być potrzebna — zdaniem narodników — jedynie w fazie odbudow y instytucji w spólnego włada-nia ziemią. Narodnicy nie widzieli więc konieczności ponoszewłada-nia du-żych nakładów inw estycyjnych na rozwój rolnictwa. Uważali, że siła-mi drobnych wytwórców (rolników) może następow ać szybki rozwój rolnictwa. Nieuwzględnianie w program ach rozw oju rolnictwa koniecz-ności ponoszenia dużych nakładów na ten cel sprawiło, że nie można go uzńać za program szybkiego rozw oju rolnictwa. Koniecznym warun-kiem takiego rozwoju było przede wszystkim przeprowadzenie reformy agrarn ej całkow icie likw idującej przeżytki feudalizmu w rolnictwie i przestarzałe formy wyzysku. Postulat o utrzymaniu wspólnot, które w końcu X IX w. podtrzym yw ały jedynie stare formy w yzysku feu dal-nego, był równoznaczny z nieuświadam ianiem sobie przez narodników konieczności likw idacji przeżytków feudalizmu.
T eresa K ostrzew a-Tom czak
ECONOM IC DEYELOPM ENT O F R U SSIA IN O PIN IO N S O F N A TIO N A LIST S The article contains a critical an aly sis of the non-capitalist path of R ussia's developm ent as voiced by the n ation alists (narodniki).
non-capitalist path of developm ent, econom ic grow th factors in the n ation alists' concept, cau salities of non-capitalist industrialization and the state's role in this process a s well as the n ation alists’ postu lates regardin g developm ent of so cial pro- duction fonns in R ussian agriculture.
The author tried to a sse ss the feasib ility of the developm ent program m e as postulated by the nationalists. An important elem ent in this assessm en t is an answ er to the ąuestion whether the non-capitalist path of develapm ent, if it w as to have been implemented, would have allow ed R u ssia from the late 19th century to over- come its econom ic backw ardness.
