PROF. D R IR J. C O U D R I A A N
P R O D U C T I V I S M E
H ND E M O C R A T I E
Afscheidscollege, gegeven op 18 Januari 1950, aan de Technische Hogeschool te Delft, De tijd ontbrak mij om, zoals gebruikelijk, het afscheidscollege vooraf op schrift te stellen. Daarom zal men in 't onderstaan-de enige aanvullingen en bekortingen vinonderstaan-den La. van de mondelinge voordracht. Essentiële punten zijn niet veranderd»
Aan de nagedachtenis van mijn overleden vrienden: W. A, Banger en F, M. Wibaut.
T A N N E E R GIJ B I J G E V A L I N B R U S S E L K O M T E N / \ / g ü zoekt daar U w w e g naar de V r i j e U n i v e r s i t e i t —
V de V r i j e U n i v e r s i t e i t v a n Brussel, die g i j niet op een l i j n moet stellen met de V r i j e U n i v e r s i t e i t v a n A m s t e r d a m , w a n t de laatste is gebonden aan de Gereformeerde geloofsbelijdenis en de eerste is v r i j v a n elke k e r k e l i j k e b e l i j d e n i s — i n d i e n gij dus een beetje r o n d d w a a l t i n de b u u r t v a n de Avenue Louise, dan k a n het U gebeuren dat gij op een der buitenboulevards, m i n of meer p l o t s e l i n g tussen de b e p l a n t i n g het stenen beeld ont-w a a r t v a n een goed geklede heer. H i j is g e m a k k e l i j k gezeten i n een brede a r m s t o e l ; h i j heeft een v r i e n d e l i j k en schrander gezicht en staart p e i n z e n d v o o r z i c h u i t over de w e i n i g e voor-bijgangers.
Een o g e n b l i k denkt ge m i s s c h i e n dat ge een aangeklede r e p l i e k v o o r U hebt v a n de bekende n a a k t f i g u u r Le Penseur v a n R o d i n , het beeld dat n u z i j n ereplaats gevonden h e e f t v o o r de ingang v a n het P a n t h é o n i n P a r i j s . Maar het beeld op de Brusselse b u i -t e n b o u l e v a r d is m i n d e r d y n a m i s c h , m i n d e r groo-ts, m i n d e r sym-b o l i s c h . Het is menselijker, het is sym-b i j n a alledaags; het is het beeld v a n een m a n d i e w e r k e l i j k op deze aarde h e e f t geleefd, g e w e r k t en gedacht.
E n t o c h is U w associatie met R o d i n ' s Penseur n i e t helemaal v e r k e e r d geweest. De m a n die g i j v ó ó r U ziet dorst z i j n eerste p u b l i c a t i e s over maatschappelijke o n d e r w e r p e n slechts onder s c h u i l n a a m te p u b l i c e r e n en h i j koos als pseudoniem t i e n t a l l e n j a r e n v ó ó r R o d i n ' s meesterwerk aan het w o o r d een bijzondere k l a n k gaf — „ U n Penseur".
Het is het beeld v a n Ernest Solvay (1838-1922), op d r i e en t w i n t i g j a r i g e l e e f t i j d de u i t v i n d e r v a n het ammoniaksoda-pro-c e d é dat z i j n n a a m draagt, de stiammoniaksoda-pro-chtei] en l e i d e r v a n een groot w e r e l d c o n c e r n i n de chemische i n d u s t r i e , de schenker v a n vele
m i l l i o e n e n Belgische f r a n k e n ( f r a n k e n u i t de t i j d v ó ó r 1914, per stuk meer w a a r d dan een Nederlandse gulden v a n 1950) v o o r w e t e n s c h a p p e l i j k e en sociale doeleinden. K o r t h e i d s h a l v e noem i k alleen het I n s t i t u u t Solvay v o o r sociologische onderzoekingen en z i j n grote s c h e n k i n g aan de Belgische A r b e i d e r s p a r t i j v o o r de Centrale d ' E d u c a t i o n O u v r i è r e , i n 1913 geopend i n tegenwoor-d i g h e i tegenwoor-d v a n Anatole F r a n c e en E m i l e V a n tegenwoor-d e r v e l tegenwoor-d e .
Solvay, de o n a f h a n k e l i j k e , zelfstandige denker over de maat-schappelijke noden en h u n oplossing, vatte zijn oplossing samen i n é é n enkel w o o r d : Productivisme d.w.z. „ i n t e n s i f i e r constam-m e n t l a p r o d u c t i o n " .
De v o o r t d u r e n d e v e r h o g i n g v a n de a r b e i d s p r o d u c t i v i t e i t is door h e m als het centrale doel gesteld v a n alle sociale en economische p o l i t i e k , als het opperste c r i t e r i u m w a a r a a n elke maatregel moet w o r d e n getoetst v ó ó r het besluit o f zij aanvaardbaar of v e r w e r -p e l i j k is. A d a m S m i t h , M a r x , W i l h e l m O s t w a l d , R u d o l f Gold-scheid en vele anderen hebben v ó ó r en n a Solvay d i t z e l f d e c r i t e r i u m gesteld, m a a r geen h e e f t meer dan h i j het besef gehad, dat p r o d u c t i v i s m e een l e v e n s v o o r w a a r d e is v o o r de democratie. P r o d u c t i v i s m e en democratie, zal het o n d e r w e r p z i j n v a n d i t afscheidscollege. Het l i j k t m i j soms alsof i k m i j n hele l e v e n alleen maar over d i t o n d e r w e r p gesproken en geschreven heb en of de o n t w i k k e l i n g v a n de laatste 40 jaar, die i k p e r s o o n l i j k heb gadegeslagen en meegeleefd, na een veelbelovend begin i n het t i j d v a k 1910-'20 z i c h i n toenemende mate v a n het d o o r Solvay en m i j gewenste i n n i g e v e r b a n d tussen p r o d u c t i v i s m e en democratie heeft afgekeerd, j a of er i n toenemende mate een tegenstelling ontstaat tussen hetgeen m e n nog steeds d e m o c r a t i e noemt en de a l t i j d n o o d z a k e l i j k e v e r g r o t i n g v a n de arbeids-p r o d u c t i v i t e i t .
Het w o o r d democratie is d u i d e l i j k ; het betekent l e t t e r l i j k ver-t a a l d de heerschappij v a n hever-t v o l k ; daarom is hever-t, u i ver-t R u s l a n d a f k o m s t i g e w o o r d „ v o l k s d e m o c r a t i e " zinloos. Maar i n de w e r k e -l i j k e . Westerse democratie is het v o -l k n i e t een v r i j w e -l rede-loze massa, geleid door alle m o d e r n e m e t h o d e n v a n massa-suggestie en reclame, maar een v e r z a m e l i n g v a n zelfstandige i n d i v i d u e n , die elk moeten streven naar de v o r m i n g v a n een eigen, onaf-h a n k e l i j k oordeel. De democratie is precies onaf-het tegendeel v a n haar d o o d s v i j a n d , de demagogie; z i j doet een beroep op ieder b u r g e r n i e t als l i d v a n een homogeen reagerende massa m a a r als zelfstandige p e r s o o n l i j k h e i d . Z i j appelleert w e l i n eerste i n s t a n t i e op elementaire gevoelens v a n m e n s e n l i e f d e en verdraagzaamheid.
maar z i j k a n daar n i e t b i j b l i j v e n staan. Z i j doet een beroep op ieders gezond v e r s t a n d , op ieders c r i t i s c h i n z i c h t o m het v o o r en tegen v a n bepaalde maatregelen te doen b l i j k e n . De democra-tie bevat dus a l t i j d een i n t e l l e c t u e e l , een sterk v e r s t a n d e l i j k element. Z i j staat sterker naarmate d i t cerebrale element een g r o t e r plaats i n de gedachtenwisseling i n n e e m t ; z i j v e r z w a k t , ja gaat ten onder, naarmate de gevoelensoverwegingen de over-h a n d k r i j g e n . W a n t de gevoelens, die alleen maar gevoelens z i j n — i n de geest v a n Just Havelaar^) die i n z i j n b e s c h o u w i n g e n over D e m o c r a t i e schreef: „ I k heb m a a t s c h a p p e l i j k geweten, geen maatschappelijke o v e r t u i g i n g e n . Z e d e l i j k e overtuigingen, heb i k , geen m a a t s c h a p p e l i j k e " — deze gevoelsovertuigingen z i j n a l t i j d onverdraagzaam en steriel.
Het op de v o o r g r o n d stellen v a n het ethische element i n de p o l i t i e k verlaagt het p e i l v a n de discussie en v e r k e t t e r t de tegen-stander.
Gij zijt v o o r s t a n d e r v a n sociale r e c h t v a a r d i g h e i d of, als d i t w o o r d U n i e t m o o i genoeg is, v a n sociale g e r e c h t i g h e i d , U i t s t e k e n d , een zeker enthousiasme is i n elk geval n o o d z a k e l i j k , maar het is niet voldoende. M e n maakt geen constructieve demo-cratische p o l i t i e k met zedepreken of exclamaties maar met wet-ten. I k vraag dus: w e l k e concrete maatregel w e n s t gij? B l i j f t g i j het a n t w o o r d s c h u l d i g of a n t w o o r d t gij met een tweede v o o r r a a d algemeenheden, zoals: v e r n i e u w i n g , n a t i o n a l e b i n d i n g , dienen v a n de gemeenschap, enz, dan zijt g i j , als w i j l e n Just Havelaar u i t de sfeer der p r a c t i s c h e p o l i t i e k v e r d w e n e n ; de discussie is dan g e ë i n d i g d voor: zij begonnen is.
Maar i k neem aan dat g i j een concreet v o o r s t e l doet en dat i k U b e s t r i j d , omdat i k b i j v . zekere consequenties v o o r z i e i n andere delen v a n het economische leven, die v o o r m i j de maatregel o n a a n n e m e l i j k maken- Gaat g i j dan i n op m i j n betoog, zijt g i j b e r e i d o m i n d u c t i e f en deductief, met een beroep op e r v a r i n g i n soortgelijke gevallen of d o o r het aantonen v a n f o u t e n i n m i j n r e d e n e r i n g m i j te weerleggen, dan hebben w i j de v e r s t a n d e l i j k e , democratische discussie zoals deze behoort te z i j n .
Maar s c h u i f t ge alle cerebrale argumentatie t e r z i j d e d o o r te zeggen: i k zie w e l dat g i j v o o r de g e r e c h t i g h e i d n i e t voelt, g i j z i j t een slecht mens — dan hebben w i j het t y p e v a n p o l i t i e k e discussie dat vooiral na de oorlog i n N e d e r l a n d i n z w a n g is gekomen. Deze liedeuj k u n n e n dan met een v a r i a n t op de P r é -cieuses r i d i c u l e s v a n M o l i è r e zeggen:
N u l n ' a u r a d u coeur que nous et nos amis.
Maar d o o r z i c h d i t m o n o p o l i e v a n sociaal gevoel toe te eigenen hebben z i j z i c h v e r v r e e m d v a n anderen die de p u b l i e k e zaak n i e t met m i n d e r idealisme, met m i n d e r o n b a a t z u c h t i g h e i d en t o e w i j d i n g hebben gediend maar m i s s c h i e n w e l met meer k e n n i s van zaken, meer e r v a r i n g en meer v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d s g e v o e L Solvay — zegt een v a n z i j n biografen^) — Solvay, de edel-moedige gever v a n zovele m i l l i o e n e n f r a n k e n , ne c r o y a i t g u è r e au d é v o u e m e n t comme guide 'des actions humaines. Le d é v o u e -m e n t n'est d u reste qu'une e x c e p t i o n , i l est -m o -m e n t a n é et i l serait dangereux de baser sur l u i une o r g a n i s a t i o n de l a s o c i é t é . D i t w r a n g e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d s g e v o e l dat Solvay doet terug-s c h r i k k e n v o o r leventerug-sgevaarlijke e x p e r i m e n t e n op de maat-s c h a p p i j , imaat-s a l t i j d de v r u c h t v a n k e n n i maat-s en e r v a r i n g , v a n ver-standelijke overwegingen, die m e n n i e t mag wegdecreteren door exaltatie v a n het gevoel.
Hoe g e v a a r l i j k het is o m aan het c r i t i s c h denken het z w i j g e n op te leggen zien w i j i n deze j a r e n op de noodlottigste m a n i e r gedemonstreerd i n de i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k . De toestand na 1945 v e r t o o n d e t r e f f e n d e overeenkomst met die na de v a l v a n N a p o l e o n Bonaparte. Maar hoe geheel v e r s c h i l l e n d is de a f l o o p . Het Weener congres b r a c h t R u s l a n d t e r u g b i n n e n z i j n n a t u u r -l i j k e grenzen en schonk West-Europa een ha-lve eeuw v a n onge-stoorde v r e d e ; de c o n f e r e n t i e v a n Potsdam i n 1945 loste geen enkel vraagstuk op en schiep een duurzame b e d r e i g i n g met een derde w e r e l d o o r l o g . E l k dezer bijeenkomsten w e r d door é é n m a n g e d o m i n e e r d : het Weener congres door T a l l e y r a n d , de v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n het verslagen F r a n k r i j k ; de c o n f e r e n t i e v a n Potsdam door de Amerikaanse Chief Justice Byrnes, Verge-l i j k beide p e r s o o n Verge-l i j k h e d e n en gij ziet o n m i d d e Verge-l Verge-l i j k i n dat B y r n e s de r e c h t s c h a p e n h e i d i n eigen persoon is en dat T a l l e y r a n d ernstige k a r a k t e r f o u t e n v e r t o o n t ; zelfs z i j n best gezinde b i o g r a a f k a n n i e t o n t k e n n e n , dat h i j a l t i j d te veel oog heeft gehad v o o r de b e h a r t i g i n g v a n z i j n eigen f i n a n c i ë l e belangen.^) Maar de-zelfde koele, c r i t i s c h e b l i k h a d T a l l e y r a n d ook op het belang v a n F r a n k r i j k dat h i j met onbezweken t r o u w h e e f t gediend. H i j w i s t dat er domheden z i j n erger dan m i s d a d e n (c'est p i r e q u ' u n c r i m e , c'est une b ê t i s e ) en h i j is n o o i t het s l a c h t o f f e r g e w o r d e n v a n een quasi-idealistisch i l l u s i o n i s m e . T e r w i j l de rechtvaardige B y r n e s kans h e e f t gezien de grootste b l u n d e r u i t de w e r e l d -geschiedenis te begaan en daarvan o p e n h a r t i g en u i t v o e r i g
vertelt. — „ W e w o r k e d h a r d on b o a r d the Augusta"^) s c h r i j f t B y r n e s en h i j geeft een- f o t o w a a r m e n h e m te m i d d e n v a n de a m b t e n a r e n v a n het State D e p a r t m e n t ziet ploeteren i n nota's en dossiers. — „ S u r t o u t pas t r o p de z ê l e " , zei T a l l e y r a n d . Dat c e r e b r a l i t e i t v o l s t r e k t niet a l t i j d samengaat met p e r s o o n l i j k e baatzucht ziet m e n i n de i n t è g r e f i g u u r v a n T h i e r s , de grote staatsman, die, na de o o r l o g v a n 1870-'71, F r a n k r i j k i n k o r t e t i j d w e e r op de been b r a c h t . B e k e n d i s z i j n u i t s p r a a k : „ J ' a i une aversion i n s u r m o n t a b l e p o u r les i l l u s i o n s parce q u ' elles sont la perte de tous les pays q u i s'y l i v r e n f ' . ^ a ) H i j kreeg z i j n standbeeld op het stationsplein v a n N a n c y , ' n alledaagse f i g u u r op ' n tweede rangsplaats, als T h o r b e c k e i n A m s t e r d a m , als Solvay i n Brussel. Maar deze koele, c r i t i s c h e , v e r s t a n d e l i j k e denkers en staatslieden hebben o n m e t e l i j k e verdienste v o o r h u n l a n d .
E K E R N V A N D E P O L I T I E K E S T R I J D IS D E STRIJD om meer w e l v a a r t v o o r de grote massa. Op *t eerste gezicht l i j k t het of m e n d i t goede doel k a n b e r e i k e n langs twee v e r s c h i l l e n d e w e g e n : de k o r t e , door het v r i j w e l p l o t -seling aanbrengen v a n v e r a n d e r i n g e n i n de v e r d e l i n g v a n het m a a t s c h a p p e l i j k i n k o m e n , de lange en langzame d o o r het ge-l e i d e ge-l i j k m a a r gestadig verhogen v a n de p r o d u c t i v i t e i t .
B i j n a iedereen die z i c h v o o r ' t eerst met maatschappelijke v r a a g s t u k k e n bezig h o u d t , hetzij op z i j n t w i n t i g s t e of op z i j n v i j f t i g s t e jaar, w o r d t b e k o o r d d o o r de schijnbare d i r e c t h e i d van de k o r t e w e g . V e r h o g i n g v a n de laagste l o n e n , zoals b i j v . i n 'de l a n d b o u w met vele t i e n t a l l e n procenten, u l t r a zware be-l a s t i n g e n op hoge i n k o m e n s ter „ h e r v e r d e be-l i n g v a n het maat-s c h a p p e l i j k i n k o m e n " en dan w e e r maat-submaat-sidiemaat-s op de eermaat-ste levenmaat-s- levens-b e h o e f t e n o m h u n p r i j z e n „ levens-b i n n e n het levens-b e r e i k te levens-brengen v a n de grote massa" s c h i j n e n h e m afdoende en v o o r de h a n d liggende m i d d e l e n . E n met een zeker m i n a c h t e n d m e d e l i j d e n denkt h i j aan vroegere generaties v a n sociale h e r v o r m e r s , w i e n het k l a a r b l i j k e l i j k aan m o e d en d o o r t a s t e n d h e i d moet hebben o n t b r o k e n ; v e r m o e d e l i j k w a r e n deze oude en verouderde l i e d e n ook n i e t voldoende g e ï n s p i r e e r d d o o r het hoge ideaal v a n sociale r e c h t v a a r d i g h e i d .
Maar h i j v e r g i s t z i c h . De k o r t e w e g was ook reeds aan de ouden bekend. Z i j hebben h e m w e l b e w u s t n i e t gekozen omdat
zij w i s t e n en w e t e n dat h i j n i e t naar het doel l e i d t m a a r u i t k o m t i n een d o o l h o f v a n v e r b i t t e r d e maatschappelijke s t r i j d en nationale v e r z w a k k i n g . T a l r i j k e studies hebben o v e r t u i g e n d aan-g e t o o n d :
1. dat de f r e q u e n t i e v e r d e l i n g der i n k o m e n s i n Westerse l a n -den, op l o g a r i t h m i s c h e schaal uitgezet beschreven w o r d t d o o r een v r i j w e l n o r m a l e (Gauss) k r o m m e met v r i j w e l con-stante s p r e i d i n g i n de r u i m t e en i n de t i j d ;
2. dat deze s p r e i d i n g alleen v e r m i n d e r t i n d i e n w i j twee toe-standen v e r g e l i j k e n w a a r b i j het g e m i d d e l d r e ë l e i n k o m e n p e r h o o f d , dus de p r o d u c t i v i t e i t gestegen i s ^ ) ;
3. dat een v r i j w e l g e l i j k m a t i g e v e r d e l i n g v a n het n a t i o n a a l i n -k o m e n , r e -k e n i n g houdende met de i n aller belang noodza-k e l i j noodza-k e noodza-k a p i t a a l v o r m i n g slechts een zeer geringe v e r h o g i n g v a n het i n k o m e n der grote massa zou m o g e l i j k m a k e n . „ S l e c h t s het verbriiiksfonds der bezittende klassen is beschik-baar", is reeds d o o r d é vroegere socialistische s c h r i j v e r s ge-constateerd en d i t is nog alleen beschikbaar i n d i e n de totale p r o d u c t i e n i e t zou achteruitgaan — w e l k e achteruitgang b i j n i v e l l e r i n g der i n k o m e n s met zekerheid optreedt.
Op g r o n d v a n deze v e r s t a n d e l i j k e , analytische o v e r w e g i n g e n hebben constructieve maatschappelijke h e r v o r m e r s u i t een vroeger t i j d v a k , m a n n e n als w i j l e n Bonger en W i b a u t , n o o i t enige s y m p a t h i e gehad v o o r de schijnbaar gemakkelijke en k o r t e w e g v a n de „ h e r v e r d e l i n g " . Het is de w e g v a n de d o m h e i d , de o n k u n d e of de demagogie — n o o i t de w e g v a n de duurzame v o o r u i t g a n g .
E n t o c h , z u l l e n sommigen u w e r m i j m i s s c h i e n tegenwerpen, t o c h z i j n V 7 " het doel reeds een goed stuk genaderd. De i n d e x v a n de r e - l o n e n i n N e d e r l a n d staat v o o r de l a n d b o u w i n verge-l i j k i n g met 1938 ( = 100) op 120, v o o r de i n d u s t r i e op r o n d 105, met i n b e g r i p v a n de kindertoeslag.
De i n d e x v a n de p r o d u c t i v i t e i t staat v o o r de i n d u s t r i e op r o n d 86, v o o r het b o u w b e d r i j f op 80, v o o r de steenkoolmijnen op 75, Ziedaar dus een p r a c h t i g resultaat v a n de h e r v e r d e l i n g s p o l i t i e k : f l i n k e s t i j g i n g v a n de w e l v a a r t v o o r de grote massa b i j gedaalde p r o d u c t i v i t e i t .
I n d e r d a a d een p r a c h t i g resultaat v o o r h e m die z i j n gezond ver-stand b u i t e n w e r k i n g h e e f t gesteld. W a n t hoe is d i t resultaat b e r e i k t ?
T e n eerste d o o r een duurzame a f h a n k e l i j k h e i d v a n het b u i t e n -l a n d . T o t de -laatste o o r -l o g h e e f t N e d e r -l a n d eeuwen-lang k a p i t a a -l
g e ë x p o r t e e r d en buitenlandse beleggingen gekweekt, n u is het een l a n d g e w o r d e n dat v o o r z i j n k a p i t a a l - i n v e s t e r i n g e n v a n ' t b u i t e n l a n d a f h a n k e l i j k is, een m a t e r i ë l e a f h a n k e l i j k h e i d , die maar al te g e m a k k e l i j k overgaat naar geestelijke a f h a n k e l i j k h e i d . I n 1913 bedroegen de Nederlandse besparingen r o n d 12% v a n het nationale i n k o m e n ; i n 1925-30 g e m i d d e l d 1 8 , 5 % 6 ) ; i n 1946 w a r e n z i j negatief, i n 1947 nog geen 0,6%.'^)
N u is het d u i d e l i j k dat v o o r g e l i j k b l i j v e n d e w e l v a a r t , de jaar-l i j k s e b e s p a r i n g ten m i n s t e gejaar-lijke t r e d moet h o u d e n met de j a a r l i j k s e t o e n e m i n g der b e v o l k i n g , i n a a n m e r k i n g n e m e n d een zekere v e r h o u d i n g tussen n a t i o n a a l v e r m o g e n en n a t i o n a a l i n -k o m e n , w e l -k e t e n m i n s t e op 6 : 1 moet w o r d e n gesteld.^) B i j een bevolkingsaanwas; v a n 1,4% p e r jaar, als i n de j a r e n r o n d 1913, w a s dus een b e s p a r i n g v a n ten m i n s t e 6 x 1,4 = 8 , 4 % vereist en d i t m i n i m u m w e r d i n die t i j d r u i m s c h o o t s over-schreden. B i j een bevolkingsaanwas als die i n 1948 v a n 1,8% is een b e s p a r i n g n o d i g v a n t e n m i n s t ö 6 x 1,8 = 10,8%, zodat r o n d 10% v a n het nationale i n k o m e n van de consumptieve sfeer naar die der besparingen moet w o r d e n overgebracht o m N e d e r l a n d w e e r op eigen benen] te l a t e n staan.
Maar er z i j n nog andere, n i e t m i n d e r ernstige consequenties. De h e r v e r d e l i n g s p o l i t i e k v a n het n a t i o n a a l i n k o m e n l e i d t a l t i j d tot het w e g h a l e n v a n i n k o m e n b i j de een o m het toe te w i j z e n aan een ander.
B i j w i e w o r d t het i n h o o f d z a a k weggehaald?
B i j alle t r e k k e r s v a n vaste of semi-vaste i n k o m e n s , de gepen-sioneerden en renteniers, b i j de bezitters v a n o n r o e r e n d goed en b i j de intellectuele beroepen. D i t laatste is het bedenkelijkste. Men k a n zonder enige o v e r d r i j v i n g zeggen dat de r e ë l e b e l o n i n g voor intellectuele a r b e i d , r e k e n i n g h o u d e n d met de geringe s t i j g i n g v a n de n o m i n a l e i n k o m e n s en met de sterke stijging v a n de b e l a s t i n g d r u k , ten -naastebij is gehalveerd. De gemid-delde i n g e n i e u r en m i d d e l b a a r technicus, v o o r a l die i n over-heidsdienst, is onderbetaald en, na 10 j a a r rantsoenering, c h r o n i s c h o n d e r v o e d . Het s t e r f t e c i j f e r v o o r tuberculose is men w e e r de baas; de z i e k t e c i j f e r s z i j n en b l i j v e n a b n o r m a a l hoog. Juist de groepen i n het economische leven, v a n w e l k e i n hoofd¬ zaak 'de stimulans tot v e r h o g i n g v a n de p r o d u c t i v i t e i t moet u i t -gaan, z i j n i n h u n v i t a l i t e i t het zwaarst g e t r o f f e n .
Juist de intellectuele beroepen z i j n d o o r de h e r v e r d e l i n g s p o l i t i e k het meeste v a n de democratie v e r v r e e m d ; op z'n best z i j n z i j o n v e r s c h i l l i g g e w o r d e n v o o r de p u b l i e k e zaalk. M a a r een
democratie, die n i e t gedragen w o r d t d o o r de levende en actieve s y m -p a t h i e der i n t e l l e c t u e l e n is t e n dode o-pgeschreven.
A T E N W I J N U E E N O G E N B L I K Z I E N N A A R D E A N D E R E weg, die v a n het p r o d u c t i v i s m e . Het is n i e t n i e u w ; al vele ^ t i e n t a l l e n j a r e n geleden is de m e n s h e i d langs deze w e g o m h o o g gegaan en tot omstreeks 1920 was het v r i j w e l de enige w e g , die de sociale h e r v o r m i n g gevolgd heeft. Het gehele c o m -p l e x v a n sociale w e t g e v i n g , w a a r v a n A r b e i d s - , V e i l i g h e i d s - , On-gevallen- en Z i e k t e w e t de h o o f d s t r u c t u u r v o r m e n , w e r d d o o r een p r o d u c t i v i s t i s c h e gedachte gedragen. I k denk er n i e t aan o m de i n v l o e d v a n ethische of godsdienstige m o t i e v e n , of v a n economische en p o l i t i e k e m a c h t s f a c t o r e n g e r i n g te schatten — i k w i l slechts zeggen dat b i j v o o r - en tegenstander het besef aanwezig was dat deze maatregelen i n laatste i n s t a n t i e getoetst moesten w o r d e n op h u n i n v l o e d op de p r o d u c t i v i t e i t — en dat zij deze toets g l a n s r i j k hebben doorstaan. „ D a a r o v e r " — schreef D r K u y p e r i n z i j n M e m o r i e v a n T o e l i c h t i n g op het o n t w e r p A r b e i d s w e t 1904 — „ d a a r o v e r dat het arbeidsvermogen i n den boezem der natie zonder b e s c h e r m i n g v a n overheidswege aan z i c h zelve overgelaten, schade l i j d t , bestaat thans w e i n i g v e r s c h i l v a n gevoelen meer".
E n h i j h a d z i c h , i n d i e n h i j g e w i l d h a d , k u n n e n beroepen op een lange r i j v a n s c h r i j v e r s v a n v e l e r l e i n a t i o n a l i t e i t , a f k o m s t i g u i t de p r a c t i j k v a n het b e d r i j f s l e v e n , u i t het l a b o r a t o r i u m en u i t de stur'-Qrkamer, die met elkaar deze p u b l i e k e o p i n i e g e v o r m d hebb^' en de grondslagen gelegd v o o r een v a n de boeiendste h o o f astukken v a n de b e d r i j f s l e e r , de f y s i o l o g i e en de psycho-logie — i n é é n w o o r d de economie v a n de menselijke a r b e i d . I k k a n het n i e t goed zetten dat al deze mensen — i n h u n t i j d baanbrekende p i o n i e r s v o o r het sociale p r o d u c t i v i s m e — i n het vergeetboek zouden r a k e n . D a a r o m w i j s i k er op, dat v o o r a l P r o f . D i e p e n h o r s t , die n u j u i s t z i j n professoraat v a a r w e l zegt wegens het b e r e i k e n v a n de o n v e r b i d d e l i j k e l e e f t i j d s g r e n s , i n v e r s c h i l l e n d e p u b l i c a t i e s een zeer goed o v e r z i c h t h e e f t gegeven v a n h u n w e r k met u i t v o e r i g e l i t e r a t u u r - o p g a v e n .
E r bestaat ook een zekere geestelijke v e r w a n t s c h a p tussen het r a t i o n e l e element i n het p r o d u c t i v i s m e en het a l t i j d i n t e l l e c t u e e l getinte C a l v i n i s m e ^ ) . Deze v e r w a n t s c h a p is nog sterker met die w e i n i g t a l r i j k e , m a a r u i t e r s t actieve o n d e r s t r o o m i n het
Wester-se Protestantisme, i k bedoel de Quakers, die zulke v o o r t r e f f e l i j k e maatschappelijke h e r v o r m e r s en u i t n e m e n d e b e d r i j f s l e i d e r s h e e f t opgeleverd, op t e c h n i s c h , c o m m e r c i e e l en sociaal t e r r e i n . De Quakers z i j n de scheppers v a n het v e r p a k t e m e r k a r t i k e l met vaste v e r k o o p p r i j s i n de d e t a i l h a n d e l (Quaker oats enz.), w a a r s c h i j n -l i j k de grootste u i t v i n d i n g ooit op c o m m e r c i e e -l gebied gedaan.^^); zij staan aan de w i e g v a n de eerste i n t e r c o m m u n a l e spoorweg, de „ Q u a k e r s L i n e " , de Stockton D a r l i n g t o n R a i l w a y , i n 1822 ge-b o u w d door Stephenson^i); h u n i n i t i a t i e f i n de s t r i j d v o o r de a f s c h a f f i n g v a n de s l a v e r n i j is algemeen bekend.
E r is een andere v e r w a n t s c h a p : die tussen p r o d u c t i v i s m e en M a r x i s m e . Het is de laatste j a r e n gewoonte g e w o r d e n o m het M a r x i s m e met de grootste m i n a c h t i n g te bejegenen en het te ver-eenzelvigen met R u s l a n d — alsof M a r x n i e t b i j iedere gelegen-h e i d die z i c gelegen-h v o o r d e e d op gelegen-het Russiscgelegen-he gevaar gelegen-h e e f t gewezen. I k heb het M a r x i s m e als w e r e l d b e s c h o u w i n g a l t i j d bestreden. D a a r o m mag i k n u b i j het a f s c h e i d w e l zeggen dat i k er veel v a n heb geleerd. E r z i j n met name twee goed- M a r x i s t i s c h e stellingen die i k sinds t i e n t a l l e n j a r e n als deel v a n m i j n geestelijke i n -v e n t a r i s beschouw. De een is dat i n de l o o p der geschiedenis a l t i j d die m a a t s c h a p p i j v o r m , dat v o l k of die staat o v e r w i n t , w e l k e de hoogste p r o d u c t i v i t e i t heeft o n t w i k k e l d . D e ander, dat m a t e r i ë l e gebondenheid of a f h a n k e l i j k h e i d o n h e r r o e p e l i j k l e i d t t o t aantasting v a n de v r i j h e i d v a n de geest.
Het M a r x i s m e h e e f t v o o r de continentale a r b e i d e r s b e w i g het onschatbare v o o r d e e l gehad, dat het daar de conservatieve en r e a c t i o n n a i r e neigingen, die i n elke volksmassa aanwezig z i j n , althans gedeeltelijk h e e f t w e t e n te o v e r w i n n e n en te r i c h t e n op het constructieve doel v a n de hogere a r b e i d s p r o d u c t i v i t e i t . M e n ziet het v e r s c h i l o n m i d d e l l i j k i n d i e n m e n b i j v . de h o u d i n g v a n de Nederlandse v a k b e w e g i n g vergelijkt! met die v a n de Engelse of Amerikaanse. „ D e m a r c a t i o n q u a r r e l s " d.w.z. grensgeschillen over ' t geen tot de taak v a n 't ene of v a n 't andere v a k behoort, z i j n i n E n g e l a n d aan de orde v a n de dag en v o o r a l i n b e d r i j f s -t a k k e n als scheepsbouw en aannemerij b i j z o n d e r schadelijk. Z i j z i j n i n N e d e r l a n d tot dusver o n b e k e n d ; a l staat het te vrezen dat z i j b i j toenemende „ o r g a n i s a t i e v a n het b e d r i j f s l e v e n " ook h i e r k u n n e n w o r d e n i n g e v o e r d .
De v r i j e l o o n s t r i j d ,der v a k v e r e n i g i n g e n h a d een v o o r t r e f f e l i j k e p r o d u c t i v i s t i s c h e tendens; m e n b e k o m m e r d e z i c h n i e t al te veel om de bestaansmogelijkheid v a n de a c h t e r l i j k s t e o n d e r n e m i n -gen; deze legden het l o o d j e op dezelfde m a n i e r als b i j i n v o e r i n g
v a n w e t t e l i j k e sociale m i n i m a . De p r o d u c t i v i s t i s c h e v r u c h t e n v a n deze „ s u r v i v a l of t h e f i t t e s t " k w a m e n aan ide w e l v a a r t v a n het gehele v o l k duurzaam ten goede en w o g e n meestal r u i m -schoots op tegen het percentueel a l t i j d geringe verlies aan arbeidsdagen door staking of u i t s l u i t i n g .
Socialisatie i n m a r x i s t i s c h e z i n is alleen aanbevelenswaardig als z i j de p r o d u c t i v i t e i t b e v o r d e r t . Geheel i n deze geest v i n d t m e n dan ook i n het r a p p o r t v a n de S.D.A.P^^) als eerste voor¬ w a a r d e v o o r socialisatie v e r m e l d :
„ S o c i a l i s a t i e moet ( b e h o o r t ) tot meer economische p r o d u c t i e (te) l e i d e n . P r o d u c t i v i t e i t en p r o d u c t i e mogen tengevolge v a n de socialisatie n i e t k l e i n e r w o r d e n . Integendeel beide moeten ( b e h o r e n ) g r o t e r (te) w o r d e n " .
Veel k r a c h t i g e r n o g dan deze wens v o o r de toekomst spreekt de les v a n het v e r l e d e n . E r is n i e m a n d i n N e d e r l a n d die de o v e r h e i d s - e x p l o i t a t i e v a n gas, w a t e r en e l e c t r i c i t e i t s v o o r z i e n i n g , de t e l e f o o n en telegraaf, de communale en i n t e r c o m m u n a l e ver-v o e r b e d r i j ver-v e n , de spoorwegen, de haver-vens en de steenkoolmijnen, de o v e r h e i d s i n v l o e d op de hoogovens en s t a a l f a b r i e k e n en de l u c h t v a a r t ongedaan zou w i l l e n m a k e n . De zeer b e l a n g r i j k e v o o r s p r o n g die N e d e r l a n d door de rationele b e d r i j f s v o e r i n g op al deze gebieden v e r k r e g e n h e e f t ziet m e n w e e r het beste i n d i e n m e n o p n i e u w de v e r g e l i j k i n g maakt met Engeland, De soms i e t w a t k r a m p a c h t i g e socialisatiepogingen v a n het na-oorlogse L a b o u r - K a b i n e t hebben alle b e t r e k k i n g op gebieden die i n Ne-d e r l a n Ne-d reeNe-ds Ne-d e r t i g , v e e r t i g of v i j f t i g jaar geleNe-den h u n beslag hebben gekregen.
A l die j a r e n h e e f t N e d e r l a n d een graad v a n p r o d u c t i v i t e i t ge-noten w a a r de v e r s p l i n t e r d e p a r t i c u l i e r e Engelse b e d r i j v e n n i e t aan k o n d e n t i p p e n . W a t d i t i n concreto betekent, w i l i k nog met een enkel getal t o e l i c h t e n . De c o n c u r r e n t i e der Nederlandse Spoorwegmaatschappijen h e e f t tot grote v e r s p i l l i n g geleid en het geniale en a l t i j d p r o d u c t i v i s t i s c h i n z i c h t v a n T r e u b h e e f t hiertegen reeds i n ' t e i n d v a n de 19e eeuw g e w a a r s c h u w d . Eerst omstreeks 1920 k w a m de s a m e n w e r k i n g t o t stand. Het totale personeel bedroeg toen r o n d 50.000. Onder de opeenvolgende directies daalde d i t v r i j w e l eenparig en v r i j w e l u i t s l u i t e n d door p e n s i o n e r i n g , met r o n d 1000 m a n per jaar, zodat i n 1940 een totaal personeel b e r e i k t w e r d v a n 28.600 m a n . E n w i j koesterden de stellige v e r w a c h t i n g dat na de o v e r w i n n i n g v a n de schadelijke gevolgen v a n het D i e s e l a v o n t u u r en de v o l l e d i g e r a t i o n a l i s a t i e
v a n het spilzieke goederenvervoer langs de r a i l d i t aantal h a d k u n n e n dalen beneden de 20.000.
De vraag is m a a r of er een p u b l i e k e o p i n i e bestaat die dergelijke maatregelen a f k e u r t of b e g r i j p t en t o e j u i c h t met het oog op het w e l b e g r e p e n duurzame Nederlandse belang. N o g onlangs w e r d i n de Nederlandse k r a n t e n g e p u b l i c e e r d dat de P . T . T . t o t i n -g r i j p e n d e bezuini-gin-gsmaatre-gelen zou over-gaan, maar n i e t op de m a n i e r v a n v ó ó r 1940, d.w.z. d o o r v e r m i n d e r i n g v a n perso-neel. I k v r a a g m i j af hoe m e n b i j een arbeidsintensief b e d r i j f als de P.T.T. dan w e l tot b e z u i n i g i n g w i l k o m e n . D o o r v e r m i n d e r i n g v a n de andere kostenelementen? Maar de u i t g a v e n v a n de P . T . T . z i j n de i n k o m s t e n v a n d e r d e n en dani b r e n g t m e n dus deze d e r d e n i n de noodzaak v a n p e r s o n e e l v e r m i n d e r i n g , hetgeen u i t sociaal oogpunt precies hetzelfde is als a f v l o e i i n g b i j de P.T.T. Men w i l n i e t meer b e g r i j p e n dat het i n dienst h o u d e n v a n over-t o l l i g personeel een o n p r o d u c over-t i e v e v o r m v a n w e r k v e r s c h a f f i n g is. De s c h r i k v a n de w e r k l o o s h e i d z i t de mensen nog zo i n de benen dat z i j deze tot elke prijs w i l l e n v o o r k o m e n ; de j a r e n v a n de aanpassingspolitiek hebben ook i n d i t o p z i c h t funeste ge-volgen achtergelaten.
De p r o d u c t i v i s t i s c h e p o l i t i e k staat n a t u u r l i j k n i e t o n v e r s c h i l l i g tegenover de menselijke ellende en de economische v e r s p i l l i n g d i d met w e r k l o o s h e i d o n v e r m i j d e l i j k gepaard ,gaat. Maar zij zal b i j elke maatregel op d i t gebied w e e r allereerst vragen .ar de i n v l o e d op p r o d u c t i e en p r o d u c t i v i t e i t .
„ F u U e m p l o y m e n t " , i n de exacte z i n v a n het w o o r d , geeft een l i j n aan, d u n n e r dan een zeepvlies; m e n is er i n de p r a c t i j k dus a l t i j d iets b o v e n of iets beneden. Tussen deze twee m o g e l i j k -heden k i e z e n d , besluit de p r o d u c t i v i s t o n m i d d e l l i j k t o t de laat-ste. Een zeker* m i n i m u m aan w e r k l o o s h e i d , zeg v a n 1 o f 2 % is v o l s t r e k t n o o d z a k e l i j k o m het b e d r i j f s l e v e n een soepele m o g e l i j k -h e i d v a n aanpassing te geven aan v e r a n d e r i n g e n i n de vraag en om een a l t i j d doorgaande selectie te k u n n e n toepassen op de ar-b e i d s k r a c h t , zonder w e l k e de p r o d u c t i v i t e i t o n h e r r o e p e l i j k daalt. Deze k l e i n e w e r k l o o s h e i d m a r g e veroorzaakt een verlies aan p r o d u c t i e dat ,door de gunstiger v o o r w a a r d e n v o o r de o n t w i k -k e l i n g v a n de p r o d u c t i v i t e i t r u i m s c h o o t s w o r d t goedgemaa-kt en de sociale nadelen k u n n e n door een goed georganiseerde w e r k -l o o s h e i d s v e r z e k e r i n g i n vo-ldoende mate w o r d e n getemperd. Maar de o p v a t t i n g die tijdens en na de bezetting de o v e r h a n d s c h i j n t te hebben gekregen zoekt iets anders: z i j zoekt de vastig-h e i d , „ d e v e i l i g e geborgenvastig-heid b i n n e n vastig-het b e d r i j f " , ten koste
van de p r o d u c t i v i t e i t , desnoods ten koste v a n de v r i j h e i d — de v r i j h e i d op h a a r b e u r t de onmisbare v o o r w a a r d e v o o r de o n t w i k k e l i n g v a n de geestelijke en m a t e r i ë l e p r o d u c t i v i t e i t . H e t banale en v a n oudsher bekende m i d d e l t e r b e r e i k i n g v a n v o l l e a c t i v i t e i t is de i n f l a t i e . D o o r m i d d e l ' v a n geld- en/of c r e d i e t c r e a t i e maalkt m e n de vraag v o o r t d u r e n d g r o t e r dan het m a x i m a a l m o g e l i j k e aanbod. Men is dan aan de andere k a n t v a n het zeepvlies als de p r o d u c t i v i s t , maar h e e f t een zekere v e i l i g -heidsmarge o m de 100% a c t i v i t e i t te garanderen. V o o r a l de Duitse i n f l a t i e u i t d e j a r e n 1918-'23 h e e f t de p r o e f h o u d e n d h e i d v a n deze w e r k w i j z e aangetoond. Maar z i j h e e f t het m i d d e l op al te r a d i c a l e w i j z e toegepast; een p r i j s s t i j g i n g met de f a c t o r 10^2 i n 5 jaar als i n D u i t s l a n d b e r e i k t , is v o o r het doel n i e t n o o d z a k e l i j k . De schadelijke b i j v e r s c h i j n s e l e n t r e d e n d a n boven-d i e n te vlugf en boven-d a a r boven-d o o r al te boven-d u i boven-d e l i j k op. Schacht en H i t i e r hebben de i n f l a t i e t e c h n i e k dan o o k met een n i e u w e v a r i a n t v e r r i j k t , die m e n de geleide c r y p t o - i n f l a t i e k a n noemen. D o o r een rigoureus, stelsel v a n m a x i m a of vaste n o r m e n v o o r p r i j z e n , l o n e n en w i n s t e n , draconische belastingen en a f s n i j d i n g v a n het v r i j e , i n t e r n a t i o n a l e geld-, kapitaal-, goederen-, diensten- en reizigersverkeer hebben z i j een semi-gesloten nationale huis-h o u d i n g gemaakt, die aan alle eisen v a n een gekken-paradijs s c h i j n t te v o l d o e n — m a a r n i e t aan die v a n democratie, v r i j h e i d en p r o d u c t i v i t e i t . )
Het o p m e r k e l i j k e en tragische is dat deze D u i t s e i n f l a t i e t e c h n i e k d o o r een aantal West-Europese l a n d e n is overgenomen zonder dat m e n z i c h er scherp v a n bewust i s dat h i e r m e e de grondsla-gen v a n democratie è n p r o d u c t i v i t e i t w o r d e n aangetast. De c h r o n i s c h e i n f l a t i e , al dan n i e t vergezeld v a n zekere elementen v a n c o r p o r a t i s m e maakt alle gevestigde o n d e r n e m i n g e n r e n -dabel, soms alleen i n s c h i j n door f o u t i e v e w i n s t c a l c i d a t i e op basis v a n i n k o o p p r i j z e n , m a a r meestal w e l degelijk i n w e r k e -l i j k h e i d , d.w.z. ook a-ls m e n r e k e n i n g h o u d t met de v o o r t d u r e n d e s t i j g i n g v a n de v e r v a n g i n g s p r i j s v a n alle activa, die aan p r o d u c t i e en v e r k o o p deelnemen. Deze verzekerde r e n t a b i l i t e i t h o u d t alle v e r s p i l l i n g i n stand^ w e l k e i n ' t algemeen v e r b o n d e n is aan een stelsel v a n p r o d u c t i e i n een aantal n i e t g e c o ö r d i n e e r d e on-n e r on-n e m i on-n g e on-n eon-n d o o f t t e g e l i j k e r t i j d de p r i k k e l t o t v o o r t d u r e on-n d e v e r b e t e r i n g , die anders v a n de o n d e r l i n g e c o n c u r r e n t i e uitgaat. Deze d o v i n g is nog sneller en r a d i c a l e r door draconische w i n s t -b e l a s t i n g — -b i j een h e f f i n g v a n -b i j v . 50% i s de staat deelgenoot i n elke b e s p a r i n g v o o r de h e l f t , elke v e r s p i l l i n g is, slechts een
v e r s p i l l i n g v o o r 50% — m a a r ook zonder w i n s t b e l a s t i n g i s de f u t u i t het b e d r i j f s l e v e n weggenomen. De n a t u u r l i j k e selectie is v e r d w e n e n ; ook de onbekwaamste o n d e r n e m e r m a a k t nog w i n s t . Omdat b e k w a a m h e i d m i n d e r n o o d z a k e l i j k is, w o r d t z i j ook m i n d e r gezocht en gewaardeerd. De q u a l i t e i t v a n de N e d e r l a n d -se b e d r i j f s l e i d e r is n i e t alleen t i j d e n s m a a r v o o r a l ook na de o o r l o g z i c h t b a a r achteruitgegaan i n v e r g e l i j k i n g met het zeer hoge p e i l dat t i j d e n s de rigoureuze aanpassingsjaren w e r d be-r e i k t . De b e k w a a m h e i d die n u het meeste be-r e n d e e be-r t is v a n geheel andere aard. W a t m i j n oude leermeester, w i j l e n P r o f v a n B l o m , i n 1911 schreef i n z i j n p o l e m i e k tegen het o n t w e r p T a r i e f w e t K o l k m a n „ d a t goede relaties i n D e n Haag g e l d e l i j k v o o r d e e l beloven, zal spoedig v a n algemene b e k e n d h e i d z i j n , t o t schade, v a n onze p o l i t i e k e zeden"^^) is v a n de toekomende i n de tegenw o o r d i g e t i j d overgebracht. M e n k a n z o n d e r schade de u i t m u n -tenden d o o r de m i d d e l m a t i g e n , de e r v a r e n m a n d o o r de be-g i n n e l i n be-g vervanbe-gen, m i t s m e n er m a a r v o o r zorbe-gt dat tebe-gelij- tegelij-k e r t i j d de z e l f s t a n d i g h e i d plaats maategelij-kt v o o r v o l g z a a m h e i d — hetgeen b i j een m i d d e l m a t i g e b e g i n n e l i n g n i e t m o e i l i j k te be-r e i k e n i s .
B i j d i t alles k o m t de r e v o l u t i e i n de l e i d i n g v a n m e n i g p a r t i -c u l i e r en o v e r h e i d s b e d r i j f die k o r t na de b e v r i j d i n g h e e f t plaats gevonden. E e n v a n de zwaarst g e t r o f f e n b e d r i j f s t a k k e n is de steenkoolproductie, w a a r m e n t i j d e n s de h e e r s c h a p p i j v a n het M i l i t a i r Gezag en het laatste K a b i n e t G e r b r a n d y op de meest de-magogische w i j z e i n h e e f t gewroet. Men v i n d t het d r o e v i g maar w a a r h e i d s g e t r o u w relaas i n het R a p p o r t v a n de Staatscommissie C o u v é e ^ ^ ) . m e n v i n d t het v r i j w e l onherstelbaar resultaat i n het laagterecord v a n de Nederlandse m i j n e n t a . v a n het herstel v a n de p r o d u c t i v i t e i t .
Reeds tijdens de bezetting openbaarde z i c h i n ondernemers-k r i n g e n een o n t s t e l l e n d gemis aan v e r t r o u w e n i n de v r i j e • bed r i j f s v o e r i n g . De m e e r bed e r h e i bed w e r k t e mebede aan bede zgn. o r g a n i -satie W o l t e r s o m . M e n beschouwde d i t v o l s t r e k t n i e t als onge-o onge-o r l onge-o onge-o f d e c onge-o l l a b onge-o r a t i e . Honge-oe de Duitsers onge-over deze diensten dachten b l i j k t m i s s c h i e n het beste u i t een f e i t dat i k zelf heb waargenomen. K o r t nadat i k v o o r de tweede keer als gijzelaar was gearresteerd verscheen i n het k a m p H a a r e n een S.S. m a n om aan te k o n d i g e n dat de volgende c a t e g o r i e ë n w e r d e n v r i j g e -laten :
1. L e d e n v a n de N.S,B, ( n i e t a a n w e z i g ) ;
o n d e r dei commissie W o l t e r s o m ;
3. Sommige zieken en meer dan 60 j a r i g e n .
E n deze organisatie W o l t e r s o m h e e f t m e n , met enkele v a n zelfsprekende w i j z i g i n g e n i n b e v r i j d N e d e r l a n d i n stand gehou-den. Men w i l h a a r n u een w e t t e l i j k e basis,' geven en zo ziet m e n de Duitse — en steeds a n t i - p r o d u c t i v i s t i s c h e en anti-democra-tische g e d a c h t e n w e r e l d v o o r t w o e k e r e n i n het eertijds v r i j e N e d e r l a n d .
Het w a n t r o u w e n i n de e f f i c i e n c y v a n de v r i j h e i d ziet m e n aller wegen. D i k w i j l s heb i k gedacht aan het mistroostige w o o r d v a n L é o n B l u m : l ' h o m m e veut se l i b é r e r de sa l i b e r t é comme d ' u n f a r d e a u q u i l u i est devenu t r o p l o u r d . E n i n m e n i g o p z i c h t h e r i n n e r t deze t i j d aan de p e r i o d e der v o l k s v e r h u i z i n g , de i n -v a l l e n der N o o r m a n n e n en de angst -v o o r het jaar 1000 toen -vele v r i j e boeren z i c h v r i j w i l l i g i n h o r i g h e i d en l i j f e i g e n s c h a p be-gaven o m daarmee tenminste de b e s c h e r m i n g te v e r k r i j g e n v a n een m a c h t i g heer. M e n v e r l i e s t de v r i j h e i d i n w e i n i g j a r e n m a a r het kost eeuwen o m haar terug te k r i j g e n .
Zelfs de v r i j h e i d v a n v e s t i g i n g b i n n e n een bepaalde gemeente i n N e d e r l a n d —• de „ F r e i z ü g i g k e i t der A r b e i t e r " w a a r de Duitse arbeiders zo l a n g v o o r gestreden hebben en w a a r v o o r m e n i n 't Nederlands geen goede v e r t a l i n g h a d , omdat het b e g r i p v a n oudsher als v a n z e l f s p r e k e n d h e i d i n de zeden was opgenomen — zelfs deze oude gevestigde v r i j h e i d h e e f t m e n i n N e d e r l a n d v e r n i e t i g d . N a t u u r l i j k h e e f t m e n schoonschijnende argumenten v o o r deze aantasting v a n de w o r t e l v a n het klassieke T h o r b e c -kiaanse gemeenterecht. Het geschiedt „ i n het belang v a n de v o l k s h u i s v e s t i n g " . Maar de grote p i o n i e r s aan w i e N e d e r l a n d het te danken heeft dat het deze o o r l o g i n g i n g met een w o n i n g -v o o r r a a d beter -v a n o m -v a n g en gehalte dan -v r i j w e l i e d e r ander l a n d . H u dig, K e p p l e r , Teilegen, W i b a u t en vele anderen hebben n o o i t h u n k r a c h t gezocht i n maatregelen v a n verdeling — die het de goed gesitueerde gemeente m o g e l i j k maakt gemakzuchtig de n o o d langs z i c h heen te zien gaani — maar i n productie; i n het c o n c e n t r e r e n v a n alle p r o d u c t i e v e k r a c h t op v o o r z i e n i n g i n de meest d r i n g e n d e behoeften.
Men werkt op het uiterlijk inplaats van op de kern. De k e r n v a n constructieve p o l i t i e k moet a l t i j d z i j n v e r h o g i n g v a n p r o d u c t i e en p r o d u c t i v i t e i t .
Een v a n de machtigste m i d d e l e n daartoe is n o r m a l i s a t i e en b e p e r k i n g v a n het aantal t y p e n . Op d i t gebied w e r k t sinds 1916 de H o o f d c o m m i s s i e v o o r de n o r m a l i s a t i e i n N e d e r l a n d . Z i j heeft
v o o r t r e f f e l i j k en degelijk w e r k gedaan — maar deze d e g e l i j k h e i d k o m t n i e t ten goede aan de snelheid.
E r was alle a a n l e i d i n g geweest o m d i r e c t n a de b e v r i j d i n g een rigoureuze stap' op d i t gebied te doen i n de t r a n t v a n Hoover's D i v i s i o n of S i m p l i f i e d P r a c t i c e , ' n onderdeel v a n het D e p a r t m e n t of Commerce, ingesteld i n December 1921; reeds v i j f j a a r l a t e r k o n m e n op een lange l i j s t v a n b e l a n g r i j k e resultaten bogen^^). De grotere s n e l h e i d w e l k e m e n b i j de p r o c e d u r e v a n de Sim-p l i f i e d P r a c t i c e heeft b e r e i k t is i n h o o f d z a a k v e r k r e g e n d o o r af te zien van een v o l l e d i g e analyse v a n alle vraagstukken die z i c h b i j een bepaalde n o r m a l i s a t i e k u n n e n v o o r d o e n ; meestal kiest m e n als s t a n d a a r d t y p e n de u i t v o e r i n g s v o r m e n met de grootste omzet.
Men h a d z i c h ook k u n n e n i n s p i r e r e n op het door H o o v e r even-eens i n 1921 ingestelde Committee on E l i m i n a t i o n of Waste i n I n d u s t r y dat t o t het bekende r a p p o r t h e e f t geleid^^), m a a r het z i j n j u i s t deze constructieve, r e c h t op het doel afgaande m i d d e -l e n die gehee-l b u i t e n de geest -l i g g e n v a n het na-oor-logse Neder-l a n d .
Onlangs v e r k l a a r d e de M i n i s t e r v a n V o l k s h u i s v e s t i n g dat de w o n i n g b o u w e r n s t i g w o r d t b e l e m m e r d door v e r s c h i l l e n tussen de Gemeentelijke B o u w v e r o r d e n i n g e n . D i t p u n t was 30 jaar ge-leden r è e d s bekend. De i n 1920 door w i j l e n M i n i s t e r Aalberse ingestelde Commissie v a n onderzoek naar de toestanden i n het B o u w b e d r i j f onder V o o r z i t t e r s c h a p v a n P r o f . I r . Chr. K, Visser en w a a r v a n i k destijds l i d en secretaris was, h e e f t er i n haar r a p p o r t u i t d r u k k e l i j k op gewezen, de b o u w v e r o r d e n i n g e n v a n 96 grote gemeenten geanalyseerd en de w e n s e l i j k h e i d uitge-s p r o k e n v a n een algemene R i j k uitge-s v e r o r d e n i n g op d i t gebied^'^). Men s c h i j n t het n u o p n i e u w te hebben ontdekt.
De p u b l i e k e o p i n i e platgeslagen door de bezetter is d o o r ont-w r i c h t i n g v a n de j o u r n a l i s t i e k , de sterke r a n t s o e n e r i n g v a n het k r a n t e n p a p i e r en een algemene m a t h e i d aan het einde v a n de o o r l o g i n een toestand v a n bewusteloosheid gebleven. Men is overgevoelig, soms k l e i n z e r i g en v r i j w e l a l t i j d v i j a n d i g tegenover elke c r i t i e k en h e e f t het besef v e r l o r e n , dat c r i t i e k en oppositie onmisbaar z i j n v o o r de d e m o c r a t i e als f r i s s e l u c h t v o o r de a d e m h a l i n g .
De vraagstukken, die op het t e r r e i n v a n de b i n n e n l a n d s e p o l i -t i e k enige aandach-t hebben gekregen: de p u b l i e k r e c h -t e l i j k e be-d r i j f s o r g a n i s a t i e en het c o r p o r a t i s m e , be-de l o o n r o n be-d e n , be-de belast i n g e n z i j n sbelasteriel en soms rechbelastsbelastreeks n a d e l i g v o o r de o n belast w i k
-k e l i n g v a n de p r o d u c t i v i t e i t . Hetzelfde geldt v o o r de s t r o v u u r t j e s van belangstelling die ' n o g e n b l i k hebben g e b r a n d v o o r annexatie v a n D u i t s g r o n d g e b i e d of o v e r b r e n g i n g naar N e d e r l a n d v a n Duitse f a b r i e k s i n s t a l l a t i e s .
Men denkt o v e r w e g e n d aan v e r d e l i n g — n e m e n v a n dd een en geven aan de ander — en vergeet de p r o d u c t i e die ieders aandeel zou k u n n e n v e r g r o t e n . E n de maatregelen die m e n nog op 't t e r r e i n v a n de p r o d u c t i e - en p r o d u c t i v i t e i t s v e r h o g i n g neemt z i j n d i k w i j l s ingegeven door een dogmatisch academisme, door een soort schijnbare v o o r u i t s t r e v e n d h e i d v a n mensen die n i e t w e t e n w a a r de sleutels v a n de w e r k e l i j k e v o o r u i t g a n g liggen.
Men meent soms dat m e n de maatschappij een w e l d a a d b e w i j s t als m e n m a a r k a p i t a a l investeert zonder te b e g r i j p e n , dat b i j de n o t o i r e kapitaalarmoede v a n het naoorlogse N e d e r l a n d elke i n -vestering z o r g v u l d i g op z i j n directe r e n t a b i l i t e i t moet w o r d e n onderzocht.
Het o n z i n n i g e p l a n tot aanleg v a n een ondergrondse s p o o r l i j n A m s t e r d a m D e n Haag is g e l u k k i g v a n de baan, maar de v e r g r o -t i n g v a n de r i j s n e l h e i d , die m i l l i o e n e n v e r s l i n d -t aan i n v e s -t e r i n g è n aan e x p l o i t a t i e k o s t e n en v r i j w e l geen economisch n u t heeft b i j de k o r t e Nederlandse afstanden gaat gestadig door.
Sommige h e r b o u w p l a n n e n v o o r verwoeste stadsdelen z i j n ont-w o r p e n met een v o l s t r e k t e m i n a c h t i n g v o o r het no.g bestaande; alle i n v e s t e r i n g e n i n f u n d e r i n g e n , bestratingen, r i o l e r i n g , gas-, water-, e l e c t r i c i t e i t s - en t e l e f o o n l e i d i n g e n h e e f t m e n m o e d w i l l i g waardeloos gemaakt.
I n de i n t e r n e b e d r i j f s v o e r i n g der o n d e r n e m i n g e n moet m e n een o p m e r k e l i j k v e r s c h i l constateren met de toestand na 1918. T o e n was er allerwegen een actieve, constructieve § e e s t ; de Neder-landse e f f i c i e n c y v a n v o o r de o o r l o g k o n de v e r g e l i j k i n g met i e d e r ander l a n d , ook met de Verenigde Staten goed doorstaan. Thans is ook h i e r de belangstelling verplaatst n a a r het gebied der steriele v r a a g s t u k k e n .
Een zaak als w i n s t d e l i n g door w e r k n e m e r s , w e l k e r geschiedenis meer dan een eeuw o u d is en w a a r v a n de zeer beperkte moge-l i j k h e d e n b e k e n d z i j n , t r e k t o p n i e u w de aandacht — rationemoge-le vaststelling v a n t a r i e v e n cn p r e s t a t i e n o r m e n , t i j d e n s de bezetting i n de meeste b e d r i j v e n o n t w r i c h t en verslapt, raakt op de a c h t e r g r o n d .
r - f - ^ O T D E R E E K S D E R S T E R I E L E V R A A G S T U K K E N D I E I het l e v e n i n N e d e r l a n d na de o o r l o g zo zeer hebben
A. v e r w a r d r e k e n i k ook de p l o t s e l i n g u i t g e b r o k e n d r a n g tot
h e r v o r m i n g v a n het o n d e r w i j s . De p l a n n e n op d i t gebied w o r d e n gekenmerkt d o o r een zekere A n g l o m a n i e . Met v o l l e d i g e m i s k e n -n i -n g v a -n de eige-n Nederla-ndse t r a d i t i e i -n t i e -n t a l l e -n j a r e -n v a -n v r i j e democratische o n t w i k k e l i n g gegroeid, met m i s k e n n i n g ook v a n de diepgaande v e r s c h i l l e n tussen de angelsaksische l a n d e n en N e d e r l a n d , — de i n v l o e d v a n de k e r k h e r v o r m i n g , de v r i j -h e i d s s t r i j d tegen Spanje en de Franse r e v o l u t i e is -h i e r ge-heel anders geweest dan i n E n g e l a n d of A m e r i k a — , w i l m e n u i t -s l u i t e n d i n laat-stgenoemde l a n d e n een b r o n v a n i n -s p i r a t i e zoeken v o o r de h e r v o r m i n g v a n het Nederlandse o n d e r w i j s . Een eerste s y m p t o o m , zij het g e l u k k i g v a n b e p e r k t e grootte, was de s t i c h t i n g i n N i j e n r o d e v a n het Nederlands I n s t i t u u t v o o r o p l e i d i n g v o o r het B u i t e n l a n d . M e n w i l b l i j k b a a r de Engelse k o s t s c h o o l d r i l met v e r p l i c h t i n t e r n a a t . Engelse toastmaster^^) en al w a t er b i j h o o r t ook v o o r Hollandse jongens i n v o e r e n . Het b e d r i j f s l e v e n , dat t o t de s t i c h t i n g v a n d i t i n t e r n a a t het i n i t i a t i e f n a m , is n i e t meer zo gesteld op h u n e i g e n g e r e i d h e i d en onaf-h a n k e l i j k onaf-h e i d s z i n ; m e n meent g e d i s c i p l i n e e r d e karakters n o d i g te hebben. E e n a f s c h u w e l i j k m i s v e r s t a n d . De v o o r u i t g a n g , ook de v o o r u i t g a n g b i n n e n een groot i n t e r n a t i o n a a l c o n c e r n w o r d t alleen g e d i e n d door o n a f h a n k e l i j k e p e r s o o n l i j k h e d e n , die des-noods geheel alleen, v o o r h u n m e n i n g d u r v e n u i t te k o m e n . Z i j z i j n d i k w i j l s l a s t i g — alle v o o r u i t g a n g is lastig. Men klaagt over h u n gemis aan tact — de v o o r u i t g a n g heeft z i j n eigen tact. Veel e r n s t i g e r dan het geval N i j e n r o d e z i j n de p o g i n g e n tot reorganisatie v a n het Hoger o n d e r w i j s , zoals deze b e l i c h a a m d z i j n i n het k o r t geleden verschenen R a p p o r t v a n de b e t r o k k e n Staatscommissie^^).
Men k a n het, met ' n k l e i n e o v e r d r i j v i n g k a r a k t e r i s e r e n als een p o g i n g o m de gebreken v a n het Engels-Amerikaanse o n d e r w i j s i n N e d e r l a n d i n te voeren. V o o r e r v a r i n g e n opgedaan i n andere l a n d e n , die ons h i s t o r i s c h en p s y c h o l o g i s c h n a d e r staan dan de Angelsaksische w e r e l d , zoals S c a n d i n a v i ë , B e l g i ë , F r a n k r i j k en Z w i t s e r l a n d z i j n de opstellers v a n het R a p p o r t doof en b l i n d , ja z i j negeren of i g n o r e r e n zelfs de e r v a r i n g u i t eigen l a n d . B i j het p l e i t t o t i n v o e r i n g v a n een „ b a c c a l a u r e a a t s s t u d i e " , d.w,z een „ a f s l u i t e n d " examen na ten hoogste d r i e jaar,20) h a d het b i j v , v o o r de h a n d gelegen de e r v a r i n g te v e r m e l d e n die m e n met d i t soort studie i n R o t t e r d a m h e e f t opgedaan. D e
Handels-Hogeschool aldaar h e e f t v a n z i j n o p r i c h t i n g i n 1913 een zgn. D i p l o m a Handelseconomie gekend, u i t te r e i k e n na 2 of 3 j a r i g e studie, precies dus hetgeen de Staatscommissie n u wenst. Het aantal gegadigden v o o r d i t d i p l o m a is v r i j w e l r e g e l m a t i g gezakt, zodat k o r t na 1930 deze studie een n a t u u r l i j k e d o o d is gestorven wegens gebrek aan b e l a n g s t e l l i n g ; het d i p l o m a is toen o o k f o r -meel afgeschaft. Een k o r t e v e r m e l d i n g v a n deze geschiedenis gestaafd met de statistiek zou het R a p p o r t n i e t hebben o n t s i e r d , ook al zou het de reeds b i j voorbaat vaststaande conclusie v a n sommige leden i e t w a t hebben geschokt.
De h o o f d l i j n v a n het R a p p o r t is g e r i c h t op v e r s t e r k i n g v a n het h i ë r a r c h i s c h e en c o r p o r a t i e v e element; de angelsaksische u n i -v e r s i t e i t e n , die z i c h nooit/ geheel -v a n h u n k e r k e l i j k e o o r s p r o n g hebben k u n n e n losmaken, b i e d e n h i e r v o o r n a t u u r l i j k een goed voorbeeld.
I n s t e l l i n g v a n een 5 j a r i g Rectorschap met m o g e l i j k h e i d v a n eenmaal h e r b e n o e m i n g , v a n een 4 j a r i g v o o r z i t t e r s c h a p v a n een f a c u l t e i t of a f d e l i n g eveneens met m o g e l i j k h e i d v a n eenmaal her-benoeming, i n s t e l l i n g v a n een, n a t u u r l i j k „ o v e r k o e p e l e n d e " . Hoge Academische Raad die een b e l a n g r i j k e r o l zal spelen b i j b e n o e m i n g v a n h o o g l e r a r e n — ziedaar de voornaamste b o u w -stenen v a n de h i ë r a r c h i s c h e p y r a m i d e . Dat het h e i m w e e naar Ae m i d d e l e e u w e n ook de oude k e r k e l i j k e t i t e l v a n dekaan (Dean)
w i l l a t e n h e r l e v e n v o o r de v o o r z i t t e r v a n ' n a f d e l i n g , w e k t geen v e r w o n d e r i n g .
Veel b e l a n g r i j k e r is dat d i t p r o j e c t d o o r t r o k k e n is v a n ' n diep w a n t r o u w e n tegen de democratie en tegen de v r i j h e i d . M e n w i l de Staten Generaal en de aan dezen v e r a n t w o o r d e l i j k e M i n i s t e r zo a l n i e t geheel uitschakelen, dan t o c h zoveel m o g e l i j k i n i n -v l o e d beperken. Men w i l de zaak — dat is i m m e r s autonomie — zoveel m o g e l i j k i n eigen h a n d n e m e n : de h a n d der deskundigen. E n m e n vergeet dat deskundigen —• v o o r a l een c o l l e c t i v i t e i t v a n academisch gequalificeerde deskundigen — v a n nature conser-v a t i e f z i j n . De conser-v r i j h e i d conser-v a n de wetenschap is nog a l t i j d beter g e w a a r b o r g d b i j M i n i s t e r en Parlement dan i n het besloten c o n c i l i e der deskundigen. Ook het Parlement — of o m het k i n d b i j de naam te noemen — ook de Amsterdamse Gemeenteraad k a n f a l e n en p a r t i j d i g e benoemingen doen. Maar d i t geschiedt tenminste i n het p u b l i e k , i n het v o l l e d a g l i c h t v a n de p u b l i e k e c o n t r o l e . E n m e n moet b l i j v e n h o p e n dat, naar het w o o r d v a n w i j l e n Bonger, de biologische z e l f r e i n i g i n g der democratie ook h i e r op de d u u r z u i v e r e n d zal w e r k e n .
Als een U n i v e r s i t e i t een b e k w a a m m a n passeert en een m i n d e r b e k w a m e benoemt, schaadt d i t o n h e r r o e p e l i j k het gezag (en ook het aantal studenten) van deze U n i v e r s i t e i t ; het geeft een andere U n i v e r s i t e i t de w e l k o m e gelegenheid de gepasseerde aan z i c h te v e r b i n d e n . Centralisatie stelt deze natuurlijke cor-rectie voor goed buiten werking.
Men k a n een v o l k o n d e r geen enkele o m s t a n d i g h e i d meer v r i j -heid' v e r l e n e n , dan het zelf w a a r d is — w e l m i n d e r . Men ver-leent het m i n d e r v r i j h e i d als m e n b e l a n g r i j k e benoemingen aan de volle p u b l i c i t e i t o n t t r e k t en overbrengt n a a r de schemering van het besloten overleg der deskundigen.
E n m e n mag de vraag stellen: W a a r o m w i l m e n t o c h deze r a d i -cale en zeer p r i n c i p i ë l e v e r a n d e r i n g e n ? De resultaten v a n het Nederlands Hoger o n d e r w i j s zoals het t i e n t a l l e n j a r e n i n v r i j -h e i d en k r a c -h t e n s eigen n a t i o n a l e t r a d i t i e -h e e f t g e w e r k t z i j n v o o r t r e f f e l i j k . E r is geen ander l a n d dat op een zo beperkte b e v o l k i n g zoveel eminente m a n n e n v a n wetenschap è n van de daad h e e f t v o o r t g e b r a c h t als N e d e r l a n d . I n de t i j d , dat Professor D r G. Holst, de tegenwoordige President Curator en i k nog beide i n dienst w a r e n v a n de N . V . P h i l i p s ' G l o e i l a m p e n f a b r i e -ken, heb l k h e m meer dan eens h o r e n zeggen, dat hetgeen b y zij,n l a b o r a t o r i a gedaan w e r d met 5 m a n , i n A m e r i k a gedaan w e r d door 100 m a n o f m e e r — zonder betere resultaten. I n m i j n eigen v a k heb i k a l t i j d de o v e r t u i g i n g gehad, dat wij het op v r i j w e l i e d e r onderdeel der b e d r i j f s o r g a n i s a t i e met een goed-gekozen N e d e r l a n d s team met succes k o n d e n opnemen tegen elke buitenlandse c o m b i n a t i e . I k heb n o o i t enige last gehad v a n een n i m d e r w a a r d i g h e i d s c o m p l e x ten aanzien v a n N e d e r l a n d en l k acht het l e v e n s g e v a a r l i j k om n u , t e r w i j l N e d e r l a n d nog ver-d o o f ver-d I S v a n ver-de Duitse bezetting en v a n alle w a r h o o f ver-d e r ü ver-die n a de b e v r i j d i n g aan het w o o r d is gekomen, hals over k o p drastische w i j z i g i n g e n aan te brengen i n het Nederlandse Hoger O n d e r w i j s ; w i j z i g i n g e n , die een v r i j w e l onherstelbare a f w i j k i n g zullen betekenen v a n een goed gevestigde en p r o e f h o u d e n d ge-bleken Nederlandse t r a d i t i e . Het beste, dat i k het R a p p o r t k a n toewensen is dat m e n het een j a a r o f t i e n laat rusten o m het dan, i n een h o p e l i j k w a t f r i s s e r eti w a t r u s t i g e r atmosfeer nog
eens o p n i e u w te b e k i j k e n ^ i ) . ^ Het slechtste ,dat m e n k a n doen en m e n h e e f t het helaas i n D e l f t
gedaan, is, o m v o o r u i t l o p e n d op het r a p p o r t , reeds een aanta r a d i c a l e w i j z i g i n g e n i n te voeren
T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l Als iets m i j er mee zou k u n n e n ver-zoenen, zou het de persoon v a n de t e g e n w o o r d i g e Rector z i j n , m a a r zelfs deze is n i e t v o l d o e n d e , o m m i j over m i j n z u i v e r zakelijke en p r i n c i p i ë l e b e z w a r e n te doen heenstappen. De maatregel w o r d t d o o r de Staatscommisie slechts „ b i j meerder-h e i d " (meerder-hoe groot, meerder-hoe k l e i n is deze m e e r d e r meerder-h e i d vraagt de lezer) aanbevolen; z i j h e e f t het evidente gevaar, dat een of enkele personen h u n stempel k u n n e n zetten op de verdere ont-w i k k e l i n g met alle e e n z i j d i g h e i d daaraan v e r b o n d e n . De gepaste mate v a n anarchie ( i k leg de n a d r u k op het w o o r d gepast) die het bestuur der Nederlandse U n i v e r s i t e i t e n en Hogescholen t o t dusver h e e f t gekenmerkt sluit d i t gevaar u i t ; langzaam en ge-l e i d e ge-l i j k h e e f t het o n d e r w i j s z i c h o n t w i k k e ge-l d en zo b e h o o r t het te b l i j v e n . A l l e abrupte i n g r e p e n over de volle breedte, zonder v o o r -afgaande e r v a r i n g v a n de gevolgen z i j n te g e v a a r l i j k ; zelfs i n een b e d r i j f doet m e n niets zonder voorafgaande p r o e f n e m i n g op k l e i n e schaal.
Eveneens b e t r e u r i k , dat m e n s c h i j n t v o o r u i t te w i l l e n l o p e n op het v o o r s t e l v a n Sectie N inzake b e p e r k i n g v a n h e r h a a l d examendoen22). D i t is te meer b e v r e e m d e n d omdat Sectie F V die de examenregeling meer i n het b i j z o n d e r als a r b e i d s v e l d kreeg toegewezen i n h a a r verslag u i t d r u k k e l i j k stelt:
„Met het oog op de zeer uiteenlopende omstandigheden waar-o n d e r academische studie d waar-o waar-o r t a l v a n studenten v waar-o l b r a c h t mwaar-oet w o r d e n , is de Sectie v a n m e n i n g dat het n i e t gewenst is alge-mene regels te stellen o m op g r o n d v a n o v e r s c h r i j d i n g v a n be-paalde t i j d s l i m i e t e n of v a n herhaalde a f w i j z i n g v o o r bebe-paalde examens de verdere toegang tot de examens af te sluiten"^^). E e n v a n m i j n vroegere d i r e c t e u r e n , een m a n v a n w i e n i k b i j -zonder veel geleerd heb, p l a c h t er z i c h b i j onze gemeenschap-p e l i j k e k o f f i e t a f e l gemeenschap-plagend ogemeenschap-p te beroegemeenschap-pen dat h i j n i e t 4, 5 of 6 j a a r i n D e l f t gestudeerd h a d zoals m i j n collega's en i k , maar t i e n jaar. I k v e r d e n k h e m er v a n , dat h i j z i j n P2 n i e t i n 4 jaar. gehaald heeft. Z o u m e n een met 50 jaar v e r j o n g d e e d i t i e v a n deze m a n n u v o o r goed v a n v e r d e r e studie u i t s l u i t e n ? Dat zou dan een e r n s t i g v e r l i e s z i j n v o o r onze m a a t s c h a p p i j , w a n t de m a n die i k bedoel h e e f t een u i t e r s t n u t t i g e taak v e r v u l d .
Laat m e n z i c h t o c h goed v o o r ogen stellen alle a d m i n i s t r a t i e v e r o m p s l o m p die m e n z i c h op de hals haalt b i j het beoordelen v a n de u i t z o n d e r i n g s g e v a l l e n ; de onaangename v e r a n t w o o r d e -l i j k h e i d , w a a r a a n m e n t o c h n i e t k a n o n t k o m e n o m een schei-d i n g s l i j n v o o r het l e v e n te t r e k k e n i n een reeks v a n v r i j w e l
c o n t i n u i n elkaar overgaande omstandigheden. Het l i j k t m i j soms alsof m e n alle v e r t r o u w e n i n de v r i j e l o o p der d i n g e n h e e f t v e r l o r e n en de diepe, menselijke w i j s h e i d v a n het „ l a i s s e z f a i r e , laissez passer" n i e t meer beseft. Het m e n s e l i j k oordeel v o o r a l over andere mensen is m a a r een z w a k en g e b r e k k i g i n s t r u m e n t met ernstige m i s w i j z i n g e n ; de v r i j e o n t w i k k e l i n g , althans op d i t gebied, c o r r i g e e r t zelf haar ernstigste fouten^^).
De h a a s t i g h e i d waarmee m e n i n D e l f t de k l o k w i l terugzetten -— i k zeg u i t d r u k k e l i j k t e r u g : een 5 j a r i g Rectoraat is een over-gangsvorm tussen het 45 j a a r l a n g bestaande j a a r l i j k s e Rectoraat en een D i r e c t e u r s c h a p zoals de P o l y t e c h n i s c h e School d i t gekend h e e f t ; de b e p e r k i n g v a n de v r i j h e i d tot examen doen is een h e r l e v i n g v a n het oude a r t i k e l 62 u i t het veel omstreden (en i n g e t r o k k e n ) reglement v a n September 1861; een n o m i n a l e s t u d i e d u u r v a n 4 jaar g r i j p t t e r u g n a a r het schema v a n de P o l y t e c h n i s c h e School — de haastigheid waarmee m e n j u i s t i n D e l f t deze m . i . averechtse h e r v o r m i n g e n w i l i n v o e r e n steekt w e l v r e e m d af tegen de geest v a n de D e l f t s e Studenten, d i e steeds v o o r de algehele v r i j h e i d v a n studie op de bres hebben gestaan.
Het Dispuut-gezelschap „ V r i j e S t u d i e " w e r d i n 1861 o p g e r i c h t na het c o n f l i c t met de D i r e c t e u r v a n de toenmalige A c a d e m i e ; M u l t a t u l i p r i j s t de sfeer v a n het d i s p u u t ergens i n z i j n „ I d e e ë n " . I n 1899, o n d e r P r e s i d i u m v a n w i j l e n Jan van der W a e r d e n w e r d het bekende a r t i k e l i n de corps wet opgenomen en tot op heden g e h a n d h a a f d , dat l u i d t :
„D'e Senaat w a a k t t e n allen t i j d e tegen alles w a t de v r i j h e i d v a n studie of studentenleven m o c h t b e d r e i g e n " .
I k meen dat geen der andere c o r p o r a een a r t i k e l v a n gelijke strek-k i n g i n z i j n w e t g e v i n g strek-k e n t D i t moge een a a n w i j z i n g z i j n o m j u i s t i n D e l f t de grootste v o o r z i c h t i g h e i d en t e r u g h o u d e n d h e i d te b e t r a c h t e n b i j het i n v o e r e n v a n n i e u w i g h e d e n u i t de 19e eeuw of u i t het t r a d i t i o n a l i s m e v a n de Angelsaksische l a n d e n . P e r s o o n l i j k k a n i k alleen m a a r zeggen dat i k aan de T e c h n i s c h e Hogeschool i n h a a r oude gedaante met het meeste genoegen heb gestudeerd en gedoceerd. A l l e m e n s e n w e r k is vatbaar v o o r v o o r t d u r e n d e v e r b e t e r i n g , maar i k heb op de T H . w e i n i g , i k mag w e l zeggen v r i j w e l geen c r i t i e k . I k zal, zoals i k i n m i j n a f s c h e i d s b r i e f aan de R e c t o r schreef, aan m i j n leermeesters en collega's, aan de studenten, aan de stad, k o r t o m aan alles w a t v o o r ' n i n g e n i e u r samengevat is i n het w o o r d D e l f t , steeds de allerbeste h e r i n n e r i n g e n behouden.
