Golon, Mirosław
"Olsztyński rok 1956. Rola studentów
w wydarzeniach", Ryszard
Tomkiewicz, Olsztyn 2007 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 4, 530-534
ne dokumenty przytaczające materiały „produkowane” przez przeciwników systemu bądź za tako-we uznane i stanowiące – jakże często mocno „na wyrost” – uzasadnienie dla ferowania drakoń-skich kar, bardzo licznie dotykających nieletnich, nieledwie dzieci. W książce znajduje się również skorowidz nazw osobowych z pseudonimami oraz skorowidz organizacji konspiracyjnych.
Czy można, jak to w klasycznych recenzjach bywa, przypiąć autorowi jakąś łątkę i np. za-pytać, dlaczego biogramy nie zawierają rozwinięcia losów sprzed represjonowania (praktyką UBP było dokładne dociekanie życiorysów ofiar systemu) czy z czasów po ustaniu represji. Na pew-no poznawczo rozszerzyłoby to możliwość dokonywania choćby i socjologizujących analiz. Lecz brak tych rzeczy w niczym nie umniejsza dużej wartości tomu przygotowanego przez Bohdana Łu-kaszewicza, który zawiera morze wiadomości, poszerzających społeczną wiedzę na temat pierw-szych lat obecności państwa polskiego na Warmii i Mazurach.
Grzegorz Strauchold (Wrocław)
Ryszard Tomkiewicz, Olsztyński rok 1956. Rola studentów w wydarzeniach,
ośrodek Badań naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w olsztynie,
olsztyn 2007, ss. 210.
Literatura poświęcona życiu politycznemu Polski w 1956 r. jest bardzo bogata, gdyż od koń-ca lat osiemdziesiątych, a zwłaszcza po 1989 r., gdy ustały ograniczenia nakładane przez cenzurę, ten niezwykle interesujący rok stale budzi zainteresowanie historyków. Ryszard Tomkiewicz pod-jął próbę uzupełnienia zagadnienia o szczegółową analizę wydarzeń politycznych 1956 r. na terenie Olsztyna, ze szczególnym uwzględnieniem wkładu środowiska studenckiego. Tematyka ta była już podejmowana w publikacjach, m.in. w cennym i dobrze opracowanym wydawnictwie źródłowym przygotowanym przez Bohdana Łukaszewicza w 1998 r. Recenzowana praca wyróźnia się przede wszystkim tym, że Tomkiewicz, uznany badacz powojennych dziejów Olsztyna, podjął próbę po-szerzenia bazy źródłowej oraz wykorzystania całości dotychczasowej literatury dotyczącej olsz-tyńskiego roku 1956.
Autor przedstawił szerokie międzynarodowe i ogólnopolskie tło wydarzeń. Rok 1956 w Olsz-tynie był bowiem elementem zdarzeń, które objęły cały blok państw komunistycznych. Jednak problematyka związana z życiem politycznym miasta, w tym także środowiska akademickiego w pierwszych dziewięciu miesiącach 1956 r., została w pracy przedstawiona tylko sygnalnie. Tak-że sama kwestia dyskusji nad przebiegiem XX Zjazdu KPZR została potraktowana bardzo pobieżnie. Autor skoncentrował się przede wszystkim na okresie od października do grudnia 1956 r. Podkre-ślił zresztą, że np. jeszcze w lipcu 1956 r. w funkcjonowaniu wielu instytucji w mieście, np. Pre-zydium Miejskiej Rady Narodowej czy Miejskiego Komitetu Frontu Narodowego trudno było od-naleźć wpływ wydarzeń politycznych i tendencję do zmian, czy poważniejsze dyskusje. Jednak w tym miejscu nasuwa się uwaga, że zapewne bardziej wnikliwa analiza dokumentacji partyjnej czy policyjnej pozwoliłaby zauważyć, że głównie od czerwca i lipca 1956 r. atmosfera politycz-na, nawet w prowincjonalnym Olsztynie, uległa już zmianie. To wówczas nastąpiło, m.in. dzięki Radiu Wolna Europa, szerokie upowszechnienie w społeczeństwie referatu Chruszczowa z XX Zjazdu KPZR. Kolejnym bardzo istotnym impulsem do aktywizacji społeczeństwa były protesty miesz-kańców Poznania i brutalne ich stłumienie przez władze. W przyszłości temu okresowi, bezpośred-nio poprzedzającemu olsztyński Październik 1956, warto poświęcić nieco więcej uwagi. Oczy-wiście w wypadku koncentrowania się na analizie roli studentów w życiu politycznym miasta,
jasne jest, że ci ostatni dopiero po powrocie z wakacji mogli w pełni włączyć się w życie politycz-ne miasta.
Kortowo stanowiło wyraźnie wyodrębnioną część Olsztyna nie tylko ze względu na samo położenie na uboczu, ale także dlatego, że mieszkali tam przede wszystkim członkowie społecz-ności akademickiej, zajmujący się głównie sprawami związanymi z nauką i dydaktyką. Na władze utworzonej w 1950 r. Wyższej Szkoły Rolniczej spadł obowiązek opieki nad kortowską infrastruk-turą, ale faktycznie bez pełnego zabezpieczenia środków finansowych na ten cel. Efektem były po-ważne trudności w funkcjonowaniu osiedla. Jednak problemy Kortowa, które w 1956 r. stały się jednym z ważnych powodów aktywności środowiska studenckiego, były w znacznej części iden-tyczne z tymi, jakie trapiły mieszkańców także wielu innych dzielnic miasta. Dotyczyło to np. kwestii funkcjonowania komunikacji miejskiej, a także spraw socjalno-bytowych. Społeczność akademic-ką jesienią 1956 r., tak jak i wiele innych środowisk, coraz mocniej interesowały zmiany politycz-ne w kraju; zmian oczekiwano także w regionie.
Tomkiewicz wyraźnie w swojej pracy wskazał, że rola studentów w aktywności politycz-nej mieszkańców miasta i regionu była jesienią 1956 r. bardzo duża. Około 1700 studentów było aktywnych nie tylko w samym mieście, ale również w niektórych ośrodkach poza Olsztynem. Au-tor pracy zwrócił uwagę, że aktywność polityczna wśród studentów była widoczna już w pierwszej połowie października 1956 r., wkrótce po inauguracji roku akademickiego. Wyraźnym tego prze-jawem było krytyczne wobec ZSRR wystąpienie jednej z członkiń zespołu artystycznego WSR na uroczystej akademii z okazji Dnia Wojska Polskiego, zorganizowanej 12 października w olsz-tyńskiej Oficerskiej Szkole Artylerii. Jednak w połowie października najistotniejsze były proble-my socjalno-bytowe i to one stały się powodem specjalnego, wyjazdowego posiedzenia Prezydium MRN, które wraz z grupą ważniejszych urzędników miejskich odbyło swoje posiedzenie w Korto-wie, poprzedzone wizją lokalną w dzielnicy. Spotkanie władz miasta z władzami uczelni miało słu-żyć poprawie sytuacji Kortowa, a także pomóc w pogłębieniu związków między miastem a uczel-nią. Cała akcja przyniosła uczelni drobne sukcesy.
Autor wskazał, że niezależnie od znaczenia spraw ogólnopolskich, od fundamentalnych kwestii politycznych, takich np. jak stosunki z ZSRR, studenci mieli bardzo poważne powody do niezadowolenia. Od złych warunków bytowych, po sprawy związane z kwestiami dydaktycznymi. Oczywiście studentów bardzo interesowały wspomniane kwestie ze sfery „wielkiej polityki”. Dla-tego też problem krytyki ZSRR, chociażby w kontekście solidaryzowania się z Węgrami, był tak mocno podkreślany podczas akcji młodzieży z Kortowa.
Najobszerniejsza część pracy została poświęcona szczegółowej analizie burzliwej dekady, trwającej od wiecu pod teatrem 21 października do dwóch manifestacji z 30 października 1956 r. Tomkiewicz na tle wydarzeń politycznych w mieście prześledził aktywność studentów, ich rolę w poszczególnych zdarzeniach, kontakty z innymi środowiskami, np. olsztyńskimi kolejarzami. Autor wskazał, jak wielkie znaczenie w aktywności olsztyńskich studentów podczas październiko-wych dni miało akcentowanie wsparcia dla Węgier, które padły ofiarą radzieckiej agresji, a jednocze-śnie były wyraźnie sojusznikiem Polski w walce o niezależność od Moskwy. W pracy nie zabrakło także omówienia spraw lokalnych, podejmowanych przez olsztyńskie środowisko studenckie oraz słuchaczy Studium Nauczycielskiego. Dotyczyło to np. akcji studentów wymierzonych w uprzy-wilejowanie Wojewódzkiej Szkoły Partyjnej czy Zarządu Wojewódzkiego ZMP. Kortowska mło-dzież domagała się wyjaśnienia spraw związanych z lokalami użytkowanymi przez te instytucje. Dotyczyło to także Ośrodka Szkolenia Kadr Spółdzielczości i Domu Harcerza. Podkreślić należy, że w organizacji największych październikowych wieców w Olsztynie 30 października ze studen-tami WSR współpracowali słuchacze Studium Nauczycielskiego.
Autor szczegółowo opisał kwestię przemianowania przez studentów ówczesnego placu Armii Czerwonej na plac Powstańców Węgierskich. Ta nietrwała inicjatywa była jednym z naj-bardziej symbolicznych elementów olsztyńskiego Października. Tomkiewicz wskazał, że studenci stanowili czołową grupę organizującą obydwa wiece – oprócz tego na placu Armii Czerwonej, tak-że późniejszy, na placu Świerczewskiego. Ich przemarsz przez miasto, ze skandowaniem haseł an-tyradzieckich, żądaniami suwerenności dla Polski i Węgier, potępianiem aparatu bezpieczeństwa, był wydarzeniem wyjątkowym. Pierwszy wiec poświęcono głównie solidarności z Węgrami. Dru-gi, na placu Świerczewskiego, sprawom lokalnym. Na nim wystąpił nowy I sekretarz KW PZPR Stanisław Tomaszewski. Wśród pozostałych mówców był także delegat WSR. Bardzo ważnym akcentem regionalnym było wystąpienie Wandy Pieniężnej, która upomniała się o naprawienie krzywd wyrządzonych ludności autochtonicznej. Studenci później wybrali Pieniężną na honoro-wą przewodniczącą Rady Uczelnianej ZSP w WSR. Studencki sukces, czyli przemianowanie pla-cu Armii Czerwonej, stał się w listopadzie 1956 r. ważnym elementem rozgrywki władz lokalnych, które obawiały się wyrazić zgodę na ową zmianę. Studenci jednak grozili protestami. Ostatecznie w połowie listopada nowa nazwa placu została zaakceptowana, ale nazwę „plac Armii Czerwonej” otrzymał teren wokół Pomnika Wdzięczności przy ówczesnej alei Zwycięstwa.
Ważnym wątkiem podjętym w pracy było wskazanie, w jak dużym stopniu studenci wpły-nęli na zmiany personalne w kierownictwie wojewódzkim PZPR. Dwaj liderzy utożsamiani w peł-ni z okresem stalinowskim – I sekretarz Józef Klecha oraz sekretarz propagandy Michał Frank byli przez całą ostatnią dekadę października obiektami bardzo ostrej krytyki ze strony studentów. Ustą-pienie Klechy wkrótce po ponownym wyborze na stanowisko I sekretarza KW PZPR 29 październi-ka 1956 r. było niewątpliwie w znacznej mierze sukcesem olsztyńskiej społeczności apaździerni-kademickiej. Analizując posiedzenia miejskich, wojewódzkich i uczelnianych władz partyjnych oraz organów administracyjnych, Tomkiewicz wyraźnie wskazał, jak istotne miejsce zajmowała kwestia aktyw-ności studentów w ówczesnej działalaktyw-ności tych struktur. Ze studenckim ruchem wyraźnie się li-czono. Jak wskazał autor opracowania, to docenienie studenckich aktywistów wyraźne było np. w działaniach nowego I sekretarza KM PZPR Romana Przybyłowskiego, który w listopadzie 1956 r. bardzo zabiegał o poparcie studentów. Także nowy I sekretarz KW PZPR Stanisław Tomaszewski już na wiecu 30 października oczekiwał poparcia ze strony studentów. O poparcie ze strony kor-towskiej młodzieży zabiegano także w niektórych ośrodkach powiatowych województwa.
Ważnym ustaleniem Tomkiewicza było wskazanie, że rola środowisk studenckich była szczególnie istotna już po rozpoczęciu stabilizowania się sytuacji politycznej. Podczas gdy w więk-szości olsztyńskich zakładów pracy zapanował „spokój”, czyli po prostu zakończono jakąkolwiek poważniejszą aktywność, to w Kortowie nadal trwały burzliwe dyskusje. Ostatni akord aktywności studentów stanowiła manifestacja zorganizowana 10 grudnia 1956 r. z Kortowa i przemarsz przez całe miasto do Wojewódzkiego Domu Kultury na obrady konferencji wojewódzkiej PZPR. Po-wodem tej akcji były m.in. doniesienia, że w partyjnych wyborach mogli ponownie zostać wybra-ni działacze skompromitowawybra-ni w okresie stalinowskim. Rok późwybra-niej ponowwybra-nie, na krótki moment 7–8 października, studenci Kortowa znaleźli się w centrum uwagi całego miasta. Podjęli wówczas próbę zorganizowania strajku solidarnościowego z protestującymi studentami warszawskimi prze-ciwko decyzji o likwidacji tygodnika „Po prostu”.
Należy podkreślić, że autor przeprowadził szeroką kwerendę w olsztyńskich archiwach. Wykorzystał także materiały archiwalne wytworzone przez PZPR, w tym przez Komitet Uczelnia-ny oraz miejskie i wojewódzkie władze partyjne oraz administracyjne. Sięgnął ponadto do wspo-mnień przechowywanych w Ośrodku Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego oraz ma-teriałów dotyczących wyborów do sejmu przechowywanych w Muzeum Warmii i Mazur. Poza
dokumentami archiwalnymi autor wykorzystał także liczne materiały prasowe, oraz sporą licz-bę opracowań i wydawnictw źródłowych, dotyczących zarówno bezpośrednio Olsztyna, jak i po-święconych szerszym ujęciom ogólnokrajowym oraz sytuacji w innych regionach. Cennym uzu-pełnieniem było wykorzystanie relacji grupy aktywnych uczestników opisywanych wydarzeń. Jednak mimo bogatej podstawy źródłowej, należy wskazać, że istniały jeszcze możliwości pogłę-bienia kwerendy. Poszerzenie obrazu studenckiej aktywności w Olsztynie dałoby przede wszyst-kim szersze wykorzystanie sprawozdań aparatu bezpieczeństwa, dla którego Kortowo w 1956 r. było ważnym miejscem obserwacji i innych działań. Przechowywany w Białymstoku zasób archi-walny z pewnością w przyszłości w większym stopniu pozwoli przedstawić aktywność studentów, a także cenę, jaką płacili za występowanie przeciwko porządkom komunistycznym. Pracę mogło zapewne wzbogacić również wykorzystanie nieco większej ilości materiałów archiwalnych WSR, zwłaszcza tych, które pozwoliłyby szerzej zaprezentować środowisko studenckie. Po lekturze pra-cy można odczuć pewien niedosyt dotycząpra-cy braku bogatszych informacji o studentach, głównie o grupie aktywniejszych uczestników życia politycznego w 1956 r. Można było znacznie szerzej przedstawić sylwetki najaktywniejszych postaci występujących w pracy, w tym szczególnie denckich aktywistów z 1956 r. Niewątpliwie interesujący przegląd aktywności olsztyńskich stu-dentów po VIII Plenum KC PZPR warto było wzbogacić nieco bogatszymi informacjami na temat głównych bohaterów pracy. Można było odwołać się do zachowanej najpewniej dokumentacji oso-bowej z obecnego Archiwum UWM. Niezwykle ciekawe byłoby też ewentualne podjęcie badań także nad dalszymi losami studentów. Inną kwestią, która mogłaby zostać poszerzona, jest proble-matyka aktywności komunistycznej policji politycznej na terenie Kortowa w 1956 r. Wprawdzie autor poruszył to zagadnienie, ale wydaje się, że warte jest ono obszerniejszej analizy. Zapewne bardzo interesującym dodatkiem przy ewentualnym kontynuowaniu badań byłoby także szersze za-interesowanie się środowiskiem naukowym WSR w 1956 r. Byli to w końcu nie tylko nauczyciele akademiccy, ale często także „wychowawcy” studentów, osoby o dość silnym czasami wpływie na postępowanie młodzieży. Jednak pomimo powyższych uwag podstawę źródłową, na której oparł swoją pracę Tomkiewicz dla scharakteryzowania tematu, należy uznać za dobrą. Sam zaś efekt ba-dań pogłębił wiedzę na temat historii politycznej Olsztyna w 1956 r. Dodać też należy, że autor za-mieścił w pracy informacje o części kortowskiej profesury a w bibliografii podał informacje o waż-niejszych publikacjach dotyczących historii WSR.
Generalnie praca o wyraźnie zawężającym jej zakres podtytule: „rola studentów w wydarze-niach” może zostać uznana za interesującą i wystarczającą analizę problemu. Autor jednak w wielu jej częściach wykracza poza tę problematykę i należy to uznać za znaczący walor publikacji, który ułatwi w przyszłości próbę monograficznego opracowania wydarzeń politycznych całego 1956 r. w skali województwa olsztyńskiego, z uwzględnieniem wszystkich powiatów, gdyż nie było ośrod-ka, w którym czy to XX Zjazd KPZR, czy protesty w Poznaniu, VII Plenum KC PZPR, a zwłasz-cza VIII Plenum nie wywołałyby lokalnych konsekwencji politycznych – od nasilonych dysku-sji publicznych, po zmiany personalne i ostre czasami rozliczenia z okresem stalinowskim. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że zamieszczony na stronie 105 pracy komentarz marginalizujący aktywność struktur partyjnych w powiatach powinien być jednak uzupełniony o szersze informa-cje, gdyż faktycznie polityczna aktywność zwolenników zmian pojawiła się w większości ośrod-ków miejskich województwa.
Ryszard Tomkiewicz przygotował pozycję interesującą, napisaną przystępnym językiem, która może zostać uznana za wzbogacenie naszej wiedzy na temat najnowszej historii regionu. Nie ulega jednak wątpliwości, że istnieje możliwość pogłębienia analizy tytułowego zagadnienia. Pod-stawa źródłowa przy ewentualnym kontynuowaniu badań może zostać wzbogacona o dodatkowe
źródła partyjne, administracyjne oraz policyjne. Jednak powyższe postulaty badawcze nie zmienia-ją wspomnianej już pochwały pracy Tomkiewicza.
Z pewnością publikacja poświęcona roli studentów w olsztyńskim Październiku 1956 r. była potrzebna i będzie stanowiła jeden z ważnych punktów wyjścia do kontynuacji dalszych badań nad życiem politycznym Olsztyna i regionu w okresie PRL oraz nad pełnymi dziejami samej WSR, która po kilku przekształceniach jest współcześnie jednym z głównych fundamentów Uniwersyte-tu Warmińsko-Mazurskiego. Na zakończenie należy pochwalić autora za sporządzenie pełnego in-deksu osobowego, wzbogaconego o ważniejsze informacje o postaciach występujących w pracy.
