D. J. CHARMAN — Peatlands and environmental change.

Ksi¹¿ka jest dobrym przyk³adem stoj¹cej na wysokim

pozio-mie naukowym popularyzacji mineralogii i historii nauk

geolo-gicznych. Podsumowuje obecny stan wiedzy o mineralogii i

geologii niemieckiej czêœci bloku ³u¿yckiego. Jednoczeœnie

pokazuje, i¿ w zjednoczonej Europie przyszed³ czas na

opraco-wania przekraczaj¹ce granice pañstwowe i obejmuj¹ce ca³e

jed-nostki geologiczne.

Micha³ Sachanbiñski

D.J. CHARMAN — Peatlands and environmental

chan-ge. John Wiley & Sons, Chichester 2002, 301 str.

W roku 2002 zosta³a wydana ksi¹¿ka, której autorem jest

znany brytyjski badacz torfowisk Dan Charman. Nie jest to

typo-we studium florystyczne czy fitosocjologiczne, ale

wieloaspekto-wa praca przedstawiaj¹ca torfowiska jako obiekty gromadz¹ce

materiê organiczn¹, w której zapisana jest informacja o historii

przyrody. Z powodu braku tego rodzaju pozycji na polskim rynku

niniejsza ksi¹¿ka staje siê najnowszym kompendium na temat

torfowisk. Ksi¹¿ka sk³ada siê z 4 czêœci. Ka¿da z nich

poprzedzo-na jest wstêpem. Poszczególne czêœci podzielone zosta³y poprzedzo-na

roz-dzia³y zakoñczone podsumowaniem. Taki podzia³ u³atwia

zapoznanie siê z treœci¹ ksi¹¿ki.

W czêœci pierwszej autor zamieœci³ podstawowe pojêcia i

defi-nicje dotycz¹ce torfu i torfowisk oraz systemy klasyfikacji

torfo-wisk. Zaprezentowa³ te¿ ró¿nice pomiêdzy torfowiskiem niskim

(fen) i mszarnym (bog). Interesuj¹ce jest to, ¿e torfowiska

zdomi-nowane przez torfowce tworz¹ nie tylko kopu³y (raised bogs), ale

mog¹ tak¿e wystêpowaæ w postaci ko³drowej (blanket bogs). Dan

Charman nawi¹za³ do hydromorfologicznej klasyfikacji

torfo-wisk, lecz, co ciekawe, nie zacytowa³ ¿adnego ze znacz¹cych

nie-mieckich opracowañ (M. Succow 1988 — Landschaftsökologische

Moorkunde. Gebrüder Borntraeger, Berlin-Stuttgart oraz M.

Suc-cow & H. Joosten 2002 — Landschaftsökologische Moorkunde.

Sweizerbart, Stüttgart). Zawar³ natomiast opis rozmieszczenia

torfowisk na œwiecie i zaprezentowa³ problematykê rozwoju

wystêpuj¹cych na torfowiskach form terenu. Na uwagê zas³uguje

tu klasyfikacja zwi¹zanych z hydrologi¹ form terenu torfowisk

wed³ug Ivanova (1981). T³umacz¹c kszta³t i rozmiar torfowiska

wysokiego autor nawi¹za³ te¿ do hipotezy wzniesienia wody

gruntowej Ingrama (1983).

W drugiej czêœci ksi¹¿ki znalaz³y siê informacje dotycz¹ce

hydrologii, ekologii i genezy torfowisk oraz procesu akumulacji

torfu. Zosta³a opisana m.in. hydrochemia i ekohydrologia

torfo-wisk, a tak¿e dominuj¹ce gradienty œrodowiskowe, od których

zale¿y struktura gatunków. Przedstawiono przyczyny i przyk³ady

paludyfikacji, czyli powstawania torfowisk. Na szczególn¹

uwa-gê zas³uguje fragment dotycz¹cy rozwoju torfowisk pod wp³ywem

cz³owieka, a tak¿e niedocenianego wp³ywu bobrów na

akumula-cjê osadów. Proces akumulacji torfu zosta³ potraktowany bardzo

powa¿nie, szczególnie w odniesieniu do problemu sekwestracji

wêgla atmosferycznego i zmian klimatu. Autor opisa³

produktyw-noœæ i rozk³ad materii organicznej w ekosystemach torfowiskowych

oraz kszta³tuj¹ce je czynniki. Tutaj tak¿e zosta³o wprowadzone

pojêcie akrotelmu i katotelmu.

Trzecia czêœæ ksi¹¿ki dotyczy historii zmian torfowisk —

zagadnienia bardzo istotnego dla paleoekologa i badacza

torfo-wisk. Problematyka zmian paleoœrodowiskowych zosta³a

potrak-towana bardzo szeroko. Przedstawiono techniki paleoekologiczne i

g³ówne cele badañ w paleoekologii torfowisk. Mo¿emy siê tak¿e

dowiedzieæ, dlaczego podejmowane s¹ badania paleoœrodowisk i

w jaki sposób uzyskane wyniki mog¹ byæ wykorzystane w

prak-tyce. Bardzo istotny jest fragment dotycz¹cy pomiaru czasu, czyli

chronologii torfowisk, w którym Dan Charman opisa³ metody

wykorzystywane w badaniach paleoekologicznych. W podrozdziale

dotycz¹cym stratygrafii i metod badañ torfowisk zosta³y

przed-stawione podstawowe metody badañ, na przyk³ad metody

rozpo-znawania osadów, analizy makroszcz¹tków roœlinnych,

pali-nologiczna, fizyczna i chemiczna charakterystyka osadów

torfo-wych, bêd¹ce bardzo wa¿nym uzupe³nieniem badañ torfowisk.

Autor zwróci³ tak¿e uwagê na zagadnienia wielowskaŸnikowe,

jak¿e wa¿ne w kwestii prowadzenia badañ interdyscyplinarnych,

gdzie poszczególne metody wspomagaj¹ interpretacyjn¹ czêœæ

badañ. Dziêki temu mo¿emy uzyskiwaæ kompletniejszy obraz

historii ekosystemów w kontekœcie zmian klimatu lub wp³ywu

cz³owieka.

Zas³uguj¹ce przestudiowania s¹ rozdzia³y 7 i 8, dotycz¹ce

autogenicznych i alogenicznych zmian torfowisk. Pierwszy z

wymienionych jest istotny, chocia¿by z powodu nawi¹zania do

pokutuj¹cej w Polsce teorii soczewkowej regeneracji (jako

mechanizmu przyrastania torfu na torfowiskach wysokich). Na

podstawie wyników przeprowadzonych badañ autor zauwa¿a, ¿e

bardziej prawdopodobne jest, i¿ rozwojem torfowiska steruje

kli-mat. W rozdziale dotycz¹cym wp³ywu roœlin na siedlisko zosta³a

opisana rola mchów torfowców i innych roœlin, które mog¹ byæ

traktowane jak swoiœci in¿ynierowie ekosystemu, poniewa¿

tworz¹ i modyfikuj¹ œrodowisko torfowiskowe.

Wœród zmieniaj¹cych torfowiska czynników alogenicznych

uwzglêdniono np. wp³yw klimatu, ognia, czynników

hydrolo-gicznych i wulkanów. Autor opisa³ mo¿liwoœci rekonstrukcji

dawnego klimatu na podstawie informacji zapisanych w

mate-riale torfowym. Jest to wa¿ny rozdzia³, dostosowany do trendu

rozwojowego paleoekologii w kierunku rekonstrukcji globalnych

zmian klimatycznych. W ostatnim rozdziale tej czêœci D.J.

Char-man przedstawi³ relacje torfowisk ze œrodowiskiem. Poruszy³

problematykê hydrologii zlewni i nawi¹za³ do procesu

akumula-cji wêgla oraz wydzielania przez odwodnione torfowiska gazów

cieplarnianych, takich jak metan i dwutlenek wêgla. Przedstawi³

tak¿e wp³yw gospodarki torfowiskami na zmiany klimatyczne

oraz obieg wêgla w przyrodzie.

Zarz¹dzanie zasobami torfowisk to temat nastêpnej czêœci

ksi¹¿ki, w której autor skoncentrowa³ uwagê na ekosystemach

mszarnych. Czêœæ ta sk³ada siê z dwóch rozdzia³ów. W

pierw-szym z nich zosta³a poruszona problematyka wartoœci torfowisk

dla spo³eczeñstwa, wp³ywu odwodnieñ na stan torfowisk,

wydo-bycia torfu, gospodarki leœnej i rolnej oraz efektów fragmentacji.

Na podstawie literatury autor przedstawi³ zasiêg zniszczeñ

torfo-wisk na skutek nieprzemyœlanej i rabunkowej eksploatacji.

Istot-ne jest, ¿e liczIstot-ne ekosystemy torfowiskowe postrzegaIstot-ne s¹ jako

prawie pierwotne, choæ w przesz³oœci podlega³y one silnej

antro-popresji. Obecna ich forma jest wynikiem gospodarki cz³owieka,

czego obrazowym przyk³adem s¹ torfowiska ko³drowe (blanket

bogs) pó³nocno-zachodniej Europy.

Ostatni rozdzia³ ksi¹¿ki dotyczy zarz¹dzania torfowiskami.

Autor przedstawi³ w nim skalê zaburzeñ ekosystemów

torfo-wiskowych spowodowanych dzia³alnoœci¹ cz³owieka.

Wprowa-dzi³ te¿ pojêcie naturalnoœci i seminaturalnoœci torfowiska i opisa³

sposoby zarz¹dzania torfowiskami seminaturalnymi, na przyk³ad

poprzez ich wykaszanie, wypalanie, a tak¿e blokowanie rowów

melioracyjnych i wypas. Wœród metod zarz¹dzania torfowiskami

D.J. Charman wyró¿ni³ restytucjê (restoration), polegaj¹c¹ na

odtwarzaniu oryginalnych siedlisk, i rekultywacjê

(rehabilita-tion), polegaj¹c¹ na przekszta³caniu zaburzonego systemu

torfo-wiska w sprawnie funkcjonuj¹cy ekosystem. Szeroko zosta³

potraktowany problem restytucji eksploatowanych torfowisk

wysokich (ombrotrophic bogs). Mniejszy nacisk autor po³o¿y³ na

odtwarzanie torfowisk niskich.

Jak ju¿ wspomnia³em, pewnym mankamentem pracy jest

to, ¿e w cytowanej literaturze dominuj¹ pozycje anglojêzyczne,

brakuje natomiast wielu istotnych pozycji wydanych w jêzyku

niemieckim. Recenzowana publikacja zas³uguje na uwagê

pol-skiego paleoekologa, ekologa i geologa z trzech ró¿nych

wzglêdów. Po pierwsze opisano w niej ekologiê torfowisk w

spo-sób rzadko spotykany w polskiej literaturze, tj. z odniesieniem do

historii tych ekosystemów. Po drugie skoncentrowano siê na

geo-logii i stratygrafii torfowisk, dziêki czemu czytelnik otrzyma³

wa¿ne informacje na temat zmian klimatu i antropopresji, a tak¿e

lokalnych i regionalnych zmian roœlinnoœci. Po trzecie opisano w

niej problematykê zwi¹zan¹ z eksploatacj¹ torfowisk, a tak¿e

mo¿li-woœciami ich ochrony i restytucji w kontekœcie paleoekologii.

Mariusz Lamentowicz

575

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006