Wróblewska, Kamila
Andrzej Ernest Knopke i jego portret
Albrechta Zygmunta Stanisławskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 17-30
KAMILA WRÓBLEWSKA
A NDRZEJ ERNEST KNOPKE I JEG O PO RTRET ALRRECHTA Z Y G M U N T A STA NISŁ AW SK IE G O
N a t le X V III -w iec z n eg o zb ioru m a la rstw a p o rtreto w eg o , z n a jd u jącego się w M u zeu m M a zu rsk im w O lszty n ie , a p och od zącego z te r e n u d a w n y c h P ru s, sz c z e g ó ln ie in te re su ją co p r e ze n tu je się p o rtret A lb r e ch ta Z y g m u n ta S ta n is ła w sk ie g o (rye. 1) m a lo w a n y przez k r ó lew ie ck ieg o a r ty stę — A n d rzeja E rn esta K nop k ego.
J a k k o lw iek w ie k X V III w p o r ó w n a n iu do w ie k ó w p op rzed n ich n ie n a le ż y do ok resu o b fitu ją c e g o w w y b itn e in d y w id u a ln o ś ci m a la rsk ie, działało p r zecież w K r ó le w c u k ilk u n a stu a r ty stó w . C zęść z n ich le g ity m o w a ła się m e tr y k ą rd zen n ie k ró lew ieck ą ; sp oro jed n a k p och od ziło z N ie m ie c i P o lsk i i, jak sąd zić m ożn a, z są sied n iej L itw y 2. P a n u ją c e w ty m m ie ś c ie n a stro je a r ty sty cz n e , o d z w ie rc ie d la ją c w s p ó ln e cec h y ep o k i, zd r a d za ły r ó w n ież p e w n e z a b a rw ien ie reg io n a ln e. O bok w ię c r e p re ze n ta c y jn e g o p o r tr e tu d w o rsk ieg o , k tó reg o ro d o w o d u szu k a ć n a le ż y w m c d z ie d w o ru k r ó lew sk ie g o , d o strzec tu m ożn a r ó w n ie ż p r z y k ła d y w ie rn o śc i in te r p re ta cy jn ej — n ie id e a liz o w a n e j, p o z b a w io n ej p o z y . T u taj zn a la zł o d b icie r ó w n ie ż ty p p o rtretu p r o w in c jo n a ln e g o , „ sa rm a ck ieg o ” 3 ch a r a k te ry sty c z n e g o dla K o ro n y . K r ó le w ie c c y a r ty ści sz u k a li d la sie b ie ch leb a poza gra n ica m i m ia sta , na co u ża la ł się L u d w ik B aczko, k ie d y o d n o to w a ł ,,o p ro fe sjo n a lista c h , k tó r z y n ie ty lk o w m ie ś c ie s to łe c z n y m zarob ek sw ó j zn a jd u ją , lecz ta k że d u ża c zę ść ich prac do P o lsk i w y c h o d z i” 4. Z p u n k tu w id z e n ia h isto ry czn eg o , k r ó lew ie ck ie śro d o w isk o tw ó rcze sta n o w i dla n as in te r e su ją c y i m ało z n a n y obraz.
K n o p k e, n ie d o czek a ł s ię n ig d y n a w e t p o b ieżn eg o o m ó w ie n ia , a ty m b ard ziej w y c z e r p u ją c e j m o n o g ra fii. C e lem n in ie jsz e g o a r ty k u łu je s t w y p e łn ić tę lu k ę w m ia rę m o ż liw o ści, i n ie ty lk o o d n o to w a ć sz c z e g ó ły d aw n o zap o m n ia n e, lecz ró w n ież, m a ją c za p o d sta w ę n ie z n a n y z u p e łn ie w h isto r ii p o rtret m a la rstw a b arok ow ego, p rzy w ró cić k r ó le w ie c k ie m u a r ty śc ie r e a ln ie u d o k u m en to w a n ą p o zy cję h isto ry czn ą .
1 P o r tr e t te n rep ro d u k o w a n y je s t w k a ta lo g u w y d a n y m p rzez M uzeum M azu rsk ie w O lszty n ie. Por. K. W r ó b l e w s k a , D a w n y p o r tr e t z e zbiorótu
M u ze u m M a zu rsk ieg o , O lszty n 1965.
2 Z e s ta w ie n ie d z ia ła ją cy ch w K ró lew cu a r ty s tó w p od aje H. D e g e n ,
N a c h ric h te n v o n d e n M ah lern u n d a n d eren K ü n stlern , w e lc h e v o m J a h re 1529 b is 1835 in K ö n ig s b e r g g e le b t h a b en , A ltp re u ssisc h e F orsch u n g en , 1924,
H. 2, ss. 80— 106.
3 P o r tr e t P a n i P o d e v ils, II poł. X V III wdeku. (K. W r ó b l e w s k a , op. cit.). 4 L. v. B a c z k o , V e r s u c h e in e r G e sc h ic h te u n d B e s c h r e ib u n g d e r S ta d t
K ö n ig s b e r g , K ö n ig sb erg 1787— 1789, s. 534: d a ss u n sere P r o je s sio n iste n n ich t b lo ss in d e r H a u p ts ta d t ih r e n E rw e rb fin d en , so n d e rn d a ss a u ch e in e M en g e ih r e r A r b e ite n n a c h P o le n g e h e t.
R yc. 1. A lb rech t Z y g m u n t S ta n isla w sk i M al. A. E. K n op k e (1747)
Fot. А. К и г а с г у к
STAN BADAŃ I PRÖBA NOTY BIOGRAFICZNEJ
D a tę urod zen ia m alarza tru d n o w tej c h w ili u sta lić 4a. N ie ła tw o r ó w n ież n a k reślić jego in d y w id u a ln o ść a r ty sty cz n ą . K n o p k e b y ł a rty stą g o d n y m p o d ziw u i z a sta n o w ie n ia . O dczuw a się to, p o r ó w n u jąc ze sobą tr z y bardzo is to tn e w y p o w ie d zi: X V III -w iec zn eg o pod róż n ik a B e r n o u l l i s a 5, ż y ją ce g o w ty m sa m y m w ie k u , m u zy k a i k o lek cjo n era sztu k i, A n d rzeja P o d b i e l s k i e g o 6, oraz w s p o m n ia n eg o już u czon ego k ró lew ie c k ieg o , L u d w ik a B a c z k i 7.
B e r n o u l l i s d w u k ro tn ie o g lą d a ł o b ra zy K n op k ego: w K ró le w c u 8 oraz w M ita w ie 9 na Ł o tw ie . K r ó le w iec k i p a ła c K a y se r lin g ó w w e d łu g jego opisu , o b fito w a ł w w y b itn e d zieła sztu k i, zarów n o tak m o d n e na ob szarze P ru s K sią ż ę cy c h o b ra zy sta r y ch m istrzó w , jak i ich kop ie, u z u p ełn ia ją c e g a ler ie d w o ró w p od k ą tem h isto r y c zn y m . J e d n y m z d o sta w có w , i c en io n y c h p rzez K a y se r lin g ó w a r ty stó w , b y ł w ła śn ie A n d rzej E rn est K n op k e. N ie s te ty B e rn o u llis n ie pod aje ty tu łó w d zieł a rty sty ; jego o so b o w o ść a r ty sty cz n ą raz je sz c z e o c e n ił bardzo w y s o k o o p isu ją c M itaw ę. W sp om n iał w ó w cz a s o „ ig n o ro w a n y m b ie d n y m m a la rzu z K ró le w ca , k tó reg o prace zd rad zają k u n szt i ta le n t n ie p o sp o lity , d o s ta tec zn ie n ie d o c en ia n y ja k b y z a słu g iw a ł ta k i m istrz d o s k o n a ły ” 10. N o ta tk i te z p od róży w 1788 r. m ó w ią o K n o p k em jako o m a la rz u ż y ją cy m . B e r n o u llis w o c en ie a r ty stó w sta ra się b y ć k r y ty c z n y . P o ró w n u ją c np. B eck era z K n o p k em tw ie r dzi, ż e ob razy te g o p ie rw sz eg o są d ok ład n iej w y k o ń c zo n e, a le za to bardziej p ła sk ie — w czy m zresztą m a zu p ełn ą rację. O rg a n ista p r z y k o ście le k a te d r a ln y m w K ró lew cu , k o m p o zy to r i p ia n ista A n d rzej P o d b i e l s k i 11, w liś c ie do D a n ie la C h o d o w ieck ie g o o m a w ia obraz
L e s A d i e u x de Callas, k tórego jak stw ie r d z ił „ o lejn ą k op ię z w ie lk im
4a N ie je st w y k lu cz o n e , że n a zw isk o K n o p k e m o g ło p och od zić od p o lsk ieg o „K o n o p k a ” (zob. J. G r e g o r o v i u s , D ie O r d e n s s ta d t N e id e n b u r g in O s t-
p r e u s s e n , M a rien w erd er 1883). B p O b ł ą k w y m ie n ia w śró d n a d w o rn y ch m a
la rzy b p a S zem b ek a ja k o je d n eg o z p ierw szy ch — N iem ca A n d rzeja E rn esta C O N N O PI, id e n ty fik u ją c go z K n iep em . M ożna z całą p e w n o ścią po w ied zieć, że C onnopi to w ła ś n ie A n d rzej E rn est K n op k e, k tó ry na d w o rze p o lsk ie g o b isk u p a p rzy p o m n ia ł sw o je sło w ia ń s k ie n a zw isk o , in terp retu ją c je z ła ciń sk a . K n o p k e n ie b y ł zresztą je d y n y m m alarzem k r ó le w ie ck im d zia ła ją cy m na d w orze b isk u p ó w w a r m iń sk ic h w L idzb arku . (Por. B p Jan O b ł ą k, S to s u n e k
d o n a u k i i s z tu k i b p a w a rm iń sk ie g o A d a m a S ta n is ła w a G ra b o w s k ie g o , S tu d ia
W arm iń sk ie, O lsztyn 1964, s. 47).
5 J. B e r n o u l l i s , R e ise n d u rc h B ra n d e n b u rg , P o m m ern , P re u sse n , C u rla n d , R u ssla n d , u n d P o h le n in d e n J a h r e n 1777 u n d 1778, B d. 3, L eip zig
1779, ss. 73 і 251.
G C. S t e i n b r u c k e r , D a n ie l C h o d o w ie c k i. B rie fw e c h s e l z w is c h e n ih m
u n d se in e n Z e itg e n o ssen , Bd. 1, 1736— 1786, B erlin 1919, s. 251.
7 L. v. B a c z k o , op. cit., s. 256. B J. B e r n o u l l i s , op. cit., s. 73. 9 Ibidem , s. 251.
10 Ib id em : Ich sah a u ch h ie r g u te P o r lr a iie v o n d e n s c h o n , e r w ä h n te n
M a lern B e c k e r u n d K n o p k e zu K ö n ig s b e r g ; d ie se r le tz te r e is t e in ig n o r ir te r a r m e r M a ler, d e ss e n T a le n te n ic h t n a ch V e r d ie n s t g e s c h ä tz t w e r d e n ; sein e B ild n is s e ste h e n u n g e m e in h e r v o r , u n d v e r r a th e n d e n M e is te r in s e in e r K u n s t; d ie v o n B e c k e r sin d v ie lle ic h t m ü h sa m e r a u s g e a rb e ite t, p lu s fin is, p lu s le c h e s, w ie m a n a u f fr a n z ö sis c h sa g en w ü r d e , a b e r u n s tr e itig v ie l flach er...
11 L. B a c z k o , op. cit., s. 661, tak go ok reśla: P o d b ie ls k i, O rg a n ist bei
d e r T h u m k irc h e , ein g u te r O rg e l- u n d K la v ie r s p ie le r . E r h a t z w e i S a m m lu n g e n K la v ie r s o lo s d r u c k e n la ssen , a u ch v e r s c h ie d e n e S o lo s fü r d ie G a m b e g e sc h rie b en .
ta len tem w y k o n a ł sta ry , n ie d a w n o z m a rły m alarz K n o p k e” n . K o resp o n d en cja ta d atow ana na d zień 28 czerw ca 1779 r. p o zw a la w p r z y b liż e n iu u sta lić d atę śm ie rc i a r ty sty . W arto n ad m ien ić, że w k ró tk ic h d otąd n o ta tk a ch o n im n ie w y k o rz y sta n o tej cen n ej in form acji, ja k k o lw ie k T h i e m e - B e c k e r 13 za łą c zy ł b ib lio g ra ficzn ą w z m ia n k ę n a te m a t k sią żk i C h a rlo tty S t e i n b r u c k e r . Jak w y g lą d a ją w p o ró w n a n iu z u zd o ln io n y m k o p istą obrazu C h o d o w ieck ieg o in n i m a la rze k ró lew ieccy ? N a p y ta n ie to od p ow iad a o rg a n ista k a te d r a ln y z n ie z w y k łą ir o n ią 14. W ed łu g jego r ela cji „ p ortrecista B eck er u tra fia często sz c z ę śliw ie p o d o b ień stw o , a le je st a rty stą b ez żadn ej w ie d z y i filo z o fii, m e ch a n icz n y m tw ó rcą o s z ty w n ej m a n ie rz e ”. D o te j sa m ej k a te g o r ii za licza P o d b ie lsk i rad cę d w oru z B erlin a , o sia d łeg o w K ró le w cu , m alarza M orgensa. W arszaw iak P ic h u lsk i, k tó r y zn a la zł dla sie b ie c h leb w K ró le w cu , u z n a n y zo sta ł jako „m alarz p o sia d a ją cy dob re zad atk i na a k w a r e lis tę ” , n ie m n iej w sp o m n ia n y m u z y k n ie cen i go w y so k o . N a ty m t le szcze g ó ln ie d o d a tn io w y p a d ł K n op k e, k tórego k o p ię L e s A d i e u x d e C a lla s gorąco p o le ca ł P o d b ie lsk i C h o d o w ieck iem u , będąc p e w n y m , że zy sk a ona a p robatę w ie lk ie g o g d ań szczanin a. W p raw d zie „ sta ry u p a rty m alarz K n o p k e — k o m e n tu je m u z y k — n ie ch c ia ł p o w le c zrea lizo w a n eg o p rzez sie b ie obrazu w e rn ik se m , co p o g łę b iło b y w a lo r y a r ty sty cz n e , n iem n iej k op ia je s t d o sk o n a ła ”. C iep ły to n z a w a rty w te j k o resp o n d en cji je s t bardzo w ia r o g cd n y m źród łem do ch a r a k te ry sty k i K n op kego. N a to m ia st B a c z к o, w p r a w ie n ie w y k o r z y sta n y m o p isie o m a w ia d w a ep ita fia K n o p k eg o z 1786 r.: L e h w a ld a i R oedera, jnaw et z p e w n y m p a to sem 15. M n iem ać n a le ży , że u ro d zo n y w 1756 r. h is to r y k znał o so b iście sta reg o już m alarza — o k tó r y m p isze, że „ g d y b y ty lk o b y ł cu d z o ziem ce m z- p o ło w ą m n ie jsz y c h d a n y ch a r ty s ty c zn y ch , no i o d p o w ied n io b e z cz eln y , c h w a le jeg o n ie b y ło b y k oń ca. T y m c za sem za n ied b a n y , za p o m n ia n y b y w a ł raczej n iszczo n y , aż w k o ń cu z n isz cz y ł s ię sa m ” . P rócz ty ch , jak sa m au tor h isto r ii
12 Ch. S t e i n b r u c k e r , op. cit., s. 251.
13 T h i e m e - B e c k e r , A llg e m e in e s L e x ik o n d e r b ild e n d e n K ü n s tle r , L eip z ig 1927, B d . 21, s. 29.
14 Ch. S t e i b r u c k e r , op. cit., s. 251 ...M a h le r h a b e n w ir h ie r fr e y lic h
gar n ic h t d e n n ich m a g d e n N a h m e n n ic h t b e y S u d le r n e n te h ren . D och w ü n s c h te ich I h n e n e in e C o p ie in O e h lfa rb e v o n ih r e m fo r tr e f lic h e n „Les A d ie u x d e C a lla s ”, v o n d e m e in zig e n v o r K u r z e m v e r s to r b e n e n a lte n M a h ler K n o p k e z u seh en . T re u e in Z e ic h n u n g u n d A u s d ru c k is t g e w is s d a -d a s C o lo rit d ü r fte w o h l n o c h e tw a s v o n s e in e r m ö g lic h e n V o llk o m m e n h e it e n tfe r n t se y n , d o ch w ü r d e es v o n d ie se r S e ite d u rc h e in e n sch ön en , d ü n n e n F irn is v ie l g e w o n n e n haben, a b e r d e n w o lte d e r a lte E ig en sin n , d u rc h a u s n ic h t d r ü b e r zieh en . Ich g la u b e S ie w ü r d e n g e w iss d ie s e m S tü c k e I h r e n e rm u rm e r n d e n B e y fa ll zu L ä ch eln . D e r P o r tr a it-M a h le r B e c k e r t r i f t o ft g lü c k lic h G e sic h te r, c b e r d e r H e rr b e w a h re u n s fü r sein e s te ife S te llu n g e n u n d g rä sslic h e n H ä n d e — is t blo s M ec h a n isc h e r K ü n s tle r oh n e a lle ü b r ig e K e n tn is u n d p h ilo so p h isch en K o p f. D er H o fr a th M o rg en s, d e n S ie v ie lle ic h t in B e r lin g e k a n t ha b en , u n d d e r sich j e t z t h ie r a u fh ä lt g e h ö r t m it B e c k e r in ein e R u b riq u e , ■ausser d a ss e r m it W a s s e r -fa r b e n m a h lt. P i c h u l s k i c o p ir t in O e h lfa rb e g lü c k lic h , m a h lt auch e le n d e P o r tr a its o h n e Z e ic h n u n g u n d A e h n lic h k e it- in so n st sch ö n en w e ic h e n P a s te ll-u n d d ie s is t a lle s w a s h ie r d e r R e d e w e h r t ist. 15 L. B a c z к o, op. cit., s. 266... cy tu ję fr a g m e n t ch a r a k te r y zu ją c y d z ia ła l
ność K n op k ego: D ie B ild n isse , v o rz ü g lic h d e s F e ld m a rsc h a ll v o n L e h w a ld ,
v e r d ie n e n d ie A u fm e r k s a m k e it d es K u n s tv e r s tä n d ig e n . S ie sin d b e id e v o m M a h ler K n o p k e , e in e m M ann e, d e r fü r sein e K u n s t v ie l h a tte w e r d e n k ö n n en . V ie le sein er A r b e ite n , v o rz ü g lic h L a n d sc h a fte n , je n a c h d e m er sie in d e r M a n ie r ir g e n d e in e s b e rü h m te n M a h le rs v e r f e r tig te w e r d e n h ie r n ic h t 20
K ró lew ca o k r eśla — „ o so b isty ch w s p o m n ie ń ” , zn a leźć m o żn a w te j dotąd n a jo b sz er n ie jsze j n o ta tc e w zm ia n k ą o a r ty ście , że m a lo w a ł w ie le zn a k o m ity c h g łó w p ru sk ich oraz że n a le ża ł do ś w ie tn y c h k o p istó w p e jz a ży h o len d ersk ich i w ło sk ich , k tóre n ierzad k o sp r z e d aw an o i p o k a zy w a n o w K r ó le w c u jako a u te n ty c z n e d z ieła sztuk i· O K n o p k em , jako p o rtreciście, w sp o m in a je sz c z e in n y u czo n y k r ó le w ie c k i z X V III w ie k u — zn a w ca lite ra tu ry , J e r z y P is a ń s k i16 w sw o jej szerzej p o ję te j h isto r ii lite r a tu r y p r u sk iej. R ó w n ież cen ną, k rótk ą w y p o w ie d ź na te m a t K n op k ego u m ie śc ił F ried rich S a m u el B o c k 17.
W w ie k u X I X o in te r e su ją c y m nas m a la rzu z n a leźć m ożn a n ie w ie le in fo rm a cji. Coraz bard ziej la k o n iczn e w z m ia n k i są d ow od em , że n ie p o d jęto ż a d n y c h b ad ań nad tw ó rczo ścią K n o p k eg o . N ie roz p o częto r ó w n ie ż in w e n ta r y z a cji jego prac. T e sa m e u w a g i ty c z y ć się będą X X w ie k u .
W 1832 r. H a g e n 18 c y tu je fr a g m e n t o d e r w a n e j w y p o w ie d z i B aczk i na te m a t u m ie jętn o śc i K n o p k eg o jako k o p isty . D e g e n 19 w a r ty k u le z 1835 r. (w y d ru k o w a n y m dop iero w 1924 r.) n a te m a t m a la rstw a k r ó lew ie ck ieg o w y m ie n ił już w sp o m n ia n e ep ita fia R o e- dera i L e h w a ld a , k tó r e b y ły dotąd je d y n ą k o n k retn ą m e tr y k ą d zia ła ln o ści K n op k ego. W iadom ość tę p o tw ierd z a in w e n ta r y z a cja P ru s W sch o d n ich sp orząd zona p rzez A d o lfa B o e t t i c h e r a 20.
W X X w ie k u k iłk u w ie r sz o w e w z m ia n k i o a r ty ście d r u k u je s ło w n ik m a la rz y T h i e m e - B e c k e r a 21. R ó w n ież K r o l l m a n n 22 w A l t p r e u s ń s c h e B io g r a p h ie p o ś w ię c ił m u k ilk a zdań, w zb o g a ca ją c tak n ik łe d a n e b io g ra ficzn e w iad om ością, k tó re j sp ra w d zić n ie m ożna, że w 1745 r. K n o p k e za w a rł z w ią ze k m a łże ń sk i z w d o w ą po m a la rz u C h ristia n ie D ittm a rze, A n n ą M ałgorzatą K ru sz e w sk ą , oraz że w 1750 r. u ro d ził m u się s y n F ra n cisz ek F erd y n a n d , k tó r y p od obn o r ó w n ie ż b y ł m a la rz em . P o za ty m — w ża d n y ch op ra co w a n iach d o ty c z ą cy c h m a la rstw a b a r o k o w eg o n ie m ie ck ieg o , jak r ó w n ież w k a ta lo g a ch ob ra zó w n ie fig u r u je n a zw isk o K n o p k eg o . W sp om in ają je d y n ie o n im a u to rzy in w e n ta r y z a c ji z a b y tk ó w D e h i o i G a l l 23 w sw o je j pracy, w y d a n e j po II w o jn ie św ia to w e j. N ie w z b o g a ca ją on e lite r a tu r y na te m a t «tw órczości a r ty sty .
s e lte n a ls W e r k e g ro sser ita lie n isc h e r o d e r n ie d e rlä n d is c h e r M a h le r a u fg e w ie s e n u n d v e r k a u f t. M a n v e r z e ih e m ir d ie se E rin n e ru n g a n e in e n M a n n , d e r d a s S c h ic k sa l d e r b e s te n K ö p fe P re u sse n s h a tte . Er w u r d e v e r k a n n t, v e r n a c h lä s s ig t u n d v e r n a c h lä s s ig te sic h a m E n d e se lb s t. W ä re er e in A u s lä n d e r, m it h a lb so v ie l A n la g e fü r sein e K u n s t, u n d h in re ic h e n d u n v e r s c h ä m t g e w e sen , sein es R u h m s w ä r e h ie r k e in E nde.
16 G. P i s a n s k і, E n tw rirf ein d r p r e u ss isc h e n L ite r a tu r g e s c h ic h te in v ie r B ü ch ern , h e r a u sg eg e b e n v o n R u d o lf P h i l i p p i , K ö n ig sb erg 1886, s. 700.
17 F. B o c k , V e r s u c h e in e r w i r t s c h a f t l i c h e n N a tu r g e sc h ic h te v o n dem.
K ö n ig r e ic h O st- u n d W e s t-P re u s se n , D essa u 1782, Bd. 1, s. 195.
18 E. A. H a g e n , E in ig e W o rte ü b e r d ie K u n s ta u s s te llu n g in K ö n ig s b e r g
u n d fr ü h e r e V e rsu c h e d e r A r t, P r e u ssisc h e P r o v in zia l B lä tter, Bd. 7, 1832, s. 476.
10 D e g en , op. eit., s. 88. 20 A . B o e t t i c h e r , B a u - un d K u n std en k m ä ler der P r o v in z O stp re u s se n , Bd. 1, K ö n ig sb erg 1898, s. 66. 21 T h i e m e - B e c k e r , op. cit., s. 29. 22 Ch. K r o l l m a n n , A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , K ö n ig sb erg 1941, s. 344. 23 D e h i o - G a l l , H a n d b u ch d e r D e u ts c h e n K u n s td e n k m ä le r D e u ts c h
o rd e n sla n d P r e u s se n , B e r lin 1952, s. 394. W zm iank a d o ty czy w y m ie n ia n y c h
N a p o d sta w ie zeb ran ego m ateriału , poch od zącego szczeg ó ln ie z w ie k u X V III, p ostać in teresu ją ceg o nas, a z a p om n ian ego a r ty sty , m ożna o m ó w ić bardziej w y czerp u ją co . U rod ził sią na p ew n o na sa m y m p oczątk u w ie k u X V III, sk oro w 1779 r. P o d b i e l s k i ok reśla go jako m alarza str re g o . D zia ła ln o ść, n a jp e łn ie jsz y ok res jego tw ó rczo ści p rzyp ad ł za p ew n e na lata c zte rd zie ste do o sie m d ziesią ty c h o siem n a steg o stu lec ia . U m arł p raw d opod ob n ie w 1779 r. J a k k o lw iek w sp ó łcz e śn i p o zo sta w ili o K n op kem , jak m ożn a sią b y ło z o rien to w a ć na w s tęp ie , w ie le c ie p ły c h zdań, o k o n k retn y ch
R yc. 2. A lb r e ch t Z y g m u n t S ta n isła w sk i M ai. B eck er (ok. 1762)
R ep r , A. K u r a c z y k
p racach a r ty s ty w ie m y bardzo m ało. Z n a jd u ją ce się w M u zeu m M azu rsk im o b ra zy za słu g u ją w ię c na sz czeg ó ln ą u w a g ę. W 1747 r. K n o p k e n a m a lo w a ł p o rtret A lb re ch ta Z y g m u n ta S ta n is ła w sk ie g o , w 1750 r. D ie trich a D e n h o ffa , w 1768 r. ep ita fia dla k o ścio ła w J u d y ta ch . W 1778 lu b 1779 w y k o n a ł k op ię ob razu C h o d o w ieck ieg o
L e s A d i e u x d e Calla s. B ardzo cen n a in fo r m a cja B o c k a p o s ze r zą
w ia d o m o ści na te m a t a r ty sty , m ó w i b o w iem o z r e a liz o w a n y c h p rzez n ieg o w n ętr za c h p a ła c o w y c h -4. N ie s te ty B ock n ie p o d a je na te n te m a t żad n ego p rzy k ła d u .
PO RTR ET A L B R E C H T A ZY G M U N T A ST A N IS Ł A W S K IE G O
A lb r e ch t Z y g m u n t S ta n is ła w sk i posiada b ogatą b io g ra fię. U w a ża n y za n a tu ra ln e g o sy n a A u g u sta II M ocn ego 25, S ta n is ła w sk i od p o w ied n ią form ą ek sp o n o w a n ia w ła sn e j p o sta ci p o z w a la ł d o m y śla ć się sw eg o w y s o k ieg o p o k re w ie ń stw a . O dczu w a się to, śled zą c ik o n o g ra fię m agn ata, z a w sz e u d o k u m en to w a n ą n ie zlicz o n y m i ośw ia d czen ia m i, p o tw ie r d z a ją c y m i łą cz n o ść S ta n is ła w sk ie g o z d w o rem w a rsz a w sk im . D w ó r te n c zu w a ł zresztą nad jeg o karierą od la t n a jw cz eś n iejs zy c h . U ro d zo n y w 1688 r .26, w 1709 r. z o sta ł p a ziem A u g u sta II, k tó rem u to w a r z y s z y ł w 1711 r. i w 1712 r. w p o d ró ży do S tra lssu n d u . W 1720 r. m ia n o w a n y z o sta ł d w o rza n in em . A u g u s t III o b d a rzy ł go w 1736 r. u rzęd em G en era ln eg o N a czeln ik a P o cz ty w P ru sa ch K ró le w sk ic h i K sią żę cy c h . M a łż eń sk ie zw iązk i S ta n is ła w sk ie g o k o ja r z y ły s ię w c ie n iu d w o ru S a só w . P ie rw sz a jeg o żon a, k siężn a O sterh a u sen , po sia d a ła na d w o rze ty m w ie lk ie p o w a ża n ie. D ruga, k tó r ą p o ślu b ił w 1737 r. — k się ż n a A lb e r ty n a H o ls te in -B e c k — r ó w n ie ż zw ią za n a b y ła z d w o rem w a rsza w sk im . B rat jej K arol L u d w ik p e łn ił fu n k c ję gen era ła m ajora v/ słu ż b ie p o lsk iej i sa sk iej. W 1743 r. z o sta ł S ta n is ła w sk i m in istr e m A u g u sta III. W ty m cza sie r e z y d o w a ł p rzew a żn ie, ze w z g lę d u na s w o je sła b e zd ro w ie, w P ru sa ch K ró le w sk ic h . L ato sp ęd za ł w m a ja tk u L ip o w in ie, zim ę w K ró lew cu , g d z ie w y b u d o w a ł so b ie p ałac. W 1762 r. od zn a c zo n y zo sta ł O rd erem K a w a lera O rła B ia łeg o .
W r ez y d e n c ji S ta n is ła w sk ie g o w L ip o w in ie , k tórą k u p ił w 1739 r., z n a jd o w a ło się k ilk a p od ob izn m a g n a t a 21. J e d n ą z n ich , jak sąd zić m ożna, je s t w ła śn ie p o rtr et m a lo w a n y p rzez K n o p k eg o , z n a jd u ją c y się w M u zeu m M azu rsk im . Z anim p r z e jd z iem y do o m ó w ien ia te g o w iz er u n k u , w a rto w sp o m n ie ć o in n y ch , o p u b lik o w a n y ch , a b ęd ą cy ch c ie k a w y m źró d łem do b io g ra fii m a g n a ta . N a ty tu ło w e j str o n ie ,,P r u ssii” p o p rzed za ją cej op ra co w a n ie G u t t z e i t a , w id n ie je rep rod u k cja p o rtretu S ta n is ła w sk ie g o , k tó reg o au to r em je s t w sp o m n ia n y już k r ó lew ie ck i m alarz B eck er (ryc. 2). P o r tr et te n zn a jd o w a ł się n ie g d y ś w m u z e u m k r ó le w ie ck im 28. P r z e d sta w io n y na n im
24 F. S. B o c k , op. cit., s. 195... „un d d e r sch on g e n a n n te K n o p k e in K ö n ig s
b e rg , iibr.rdem noch v ie le v o r tr e jf lic h g e m a h lte S ä le u n d D e c k e n s tü c k e in v ie le n P a lla sten " .
25 E. G u t t z e i t , D ie G e sc h ic h te d e s G re n c k ir c h sp ie le s L in d e n a u , K r e is
H e ilig e n b e il, P ru ssia . K ö n ig sb erg 1928, s. 83.
26 Ib idem , data u rod zen ia r\y p isa n a b y ła na n agrobn ym k a m ien iu zn a jd u ją cy m s ię w L ip o w in ie; w y p is a n o tu r ó w n ież o b szern ą n o tę bio g ra ficzn ą S ta n isła w sk ieg o , k tórą w ca ło ści c y tu je G u 11 z e i t, op. cit.. ss. 83— 84.
27 G u 11 z e i t, op. cit., s. 84.
28 F ü h re r d u rc h d ie S c h a u sa m m lu n g e n , K u n s ts a m m lu n g e n d e r S tadt
R yc. 3. A lb r e ch t Z y g m u n t S ta n isla w sk i. F ragm ent M al. A. E. K n op k e
24
sta rszy pan w ele g a n c k im , rep re ze n ta c y jn y m , ro k o k o w y m k o stiu m ie, z k tórego k ie sz e n i w y ła n ia się u m y ś ln ie z a a k c en to w a n y d y p lo m n a d a n y m u p rzez A u g u s ta III, z w y r a źn y m , d a ją cy m się o d czy ta ć n a p isem „ A u -R o y ” , p r e ze n tu je m a g n a ta z całą d o n io sło ścią d w o r sk ich god n ości. N a sto ją c y m obok S ta n is ła w sk ie g o b iu rk u w id n ie je p ie cz o ło w icie o d tw o r z o n y te k st, b ę d ą cy z a p e w n e tr eśc ią cen io n eg o p rzez S ta n is ła w sk ie g o h o n o ro w eg o lis tu A u g u sta III.
W k o śció łk u w L ip o w in ie na c h o rą g w i sk órzan ej, u fu n d o w a n ej przez S ta n is ła w sk ie g o w ty m ok resie, k ie d y o tr zy m a ł O rder O rła B ia łeg o 29, p o le c ił so b ie prócz w ła sn e j p o d o b izn y , z k tó rej u st w y ła n ia się te k s t z se n te n c ją , w y ra ża ją cą ja k b y n a d ejście śm ierci, w y p is a ć p e łn ą w y c ze r p u ją c ą in fo rm a cję d o ty c zą cą k o le i jeg o d w o r sk ich sp le n d o ró w na d w o rze w a r s z a w s k im 30.
B o g a ty , b e z d z ie tn y m ag n a t, u s c h y łk u ży cia o fia ro w a ł u b o g iej szla ch cie, p o ch o d zą cej z jeg o rodu sp ec ja ln ą fu n d a c ję w ra z ze s t y p en d iu m 31. P rz ez h isto r y k ó w z a lic z o n y z o sta ł jako d ob ry gosp odarz m ajątk u , k tó reg o b y ł w ła śc ic ie le m .
K n op k e p r z ed sta w ił A lb r e ch ta Z y g m u n ta S ta n is ła w sk ie g o ze w s z y s tk im i a tr y b u ta m i n a le ż n y m i je g o w y s o k ie j p o z y c ji sp o łe c z n e j. A tr y b u ty te w p r z e c iw ie ń s tw ie do od z n a czeń z n a jd u ją c y c h się na o b ra zie m a lo w a n y m p rzez B eck era — n ie sta n o w ią n a jisto tn ie jsz eg o c e lu p o r tretu . O d z w ier cie d la ją o n e tu ta j je d en z c zy n n ik ó w p o d k r eśla ją c y c h ro lę m a g n a ta n a d w o rze sa sk im i b e rliń sk im . Z g o d n ie z p an u jącą m od ą K n o p k e s tw o r z y ł ty p p or tr e tu d w o rsk ieg o , w k tó r y m je d n a k zarów n o d zięk i in te r e su ją c e m u m o d elo w i, ja k i w ła sn e j w y o b ra ź n i i ta le n to w i o d tw o r z y ł in ty m n y , b ezp o śred n i n a stró j. M ożna s ię d om y śla ć, że S ta n is ła w sk ie g o sp o r- treto w a n o w k a m e r a ln y m w n ę tr z u , w k tó r y m z n a la z ły m ie js c e zarów n o c e c h y r ep re ze n ta c y jn e jak i p ew n a b ezp o śred n io ść. Z le w e j str o n y u m ieszczo n a z o sta ła ciem n o -b rą zo w a , w p a d a ją c a w czerń kotara, na k tó rej t le u sy tu o w a n o p io n o w o sza b lę, ozd ob ion ą c zerw o n ą w stą żk ą . Z p ra w ej str o n y w b rązow o-złot.ych b arw ach w y ła n ia się n e u tr a ln e tło , c zy n ią c e w r a że n ie d a le k iej p rzestrzen i z n a k r e ślo n y m fr a g m e n te m o liw k o w o -z ie lo n e g o d rzew k a. M alarz u c h w y c ił p o rtre to w a n eg o w m o m en cie , k ie d y te n jak g d y b y p o d n ió sł się z fo tela . P ra w a d ło ń m a g n a ta op iera się o p oręcz te g o ż fo te la , z le w e j zaś stro n y , u b o k u m in istr a sto i b ia ło -b r ą zo w y p ie s o zd o b io n y b rą zo w o - czerw o n ą obrożą z p y s k ie m w y c ią g n ię ty m do g ó ry . W prow ad za to do w iz er u n k u n a stró j te j in ty m n o śc i, n iw e lu ją c e j d w o rsk ą s z t y w ność. R y s p a ń sk o ści i d u m y na tw a r z y m a g n a ta łagod zą ro zu m n ie p atrzące o c z y i p ó łu śm ie c h (ryc. 3). C a ły p o r tr et tr a k to w a n y je s t w r ó żn y ch grad acjach brązu, od czern i — do zło ta . P rz ew a ż a ton b r ą z o w o -zło ty . P u sz y śc ie , m ięk k o m a lo w a n a g ło w a oraz tw a rz w k o lo rze ró żo w o -b rą zo w y m , o k olon a białą, jasn ą p eru k ą , m ięk k o w y d o b y te d ło n ie, z k tó ry ch p raw a luźn o d o ty k a sto ją c eg o ob ok psa, d ecy d u ją o w a lo rze p o rtretu . C zarn y strój S ta n is ła w sk ie g o p o k ry w a w ca ło ści z ło to -b r ą z o w y tw a r d y o r n a m e n t o d b ieg a ją c y w sw o im tr a k to w a n iu od m ięk k ich p a rtii tła, r ó w n ie ż g ło w y i rąk. W ca ło ści je s t to ś w ia tło c ie n io w o p o tr a k to w a n y , z d u ży m m is tr z o s tw e m z re a
li-23 G u t t z e i t , op. cit., s. 83. 30 Ibidem .
R yc. 4. N ap is n a p o rtrecie S ta n isła w sk ie g o w r a z z sy g n a tu r ą K nop kego
z o w a n y p ortret. N a m a lo w a n y w sześćd ziesią tą roczn icę u rod zin m in istra , co zostało za n o to w a n e na o d w ro cie (ryc. 4), op a trzo n y m r ó w n ież p o d p isem autora p ortretu . T aka sam a sy gn atu ra:
A. E. K n o p k e p i n x i t (ryc. 5) zn a jd u je się na p o rtrecie, p r z ed sta w ia
ją cy m F ry d er y k a D en h o ffa , k tó reg o p od o b izn y n ie m ożn a rep rod u k o w a ć z e w z g lę d u n a z ły sta n k o n se rw a to rsk i.
P rz ew ie sz o n a przez ram ię S ta n is ła w sk ie g o n ie b iesk a w s tęg a z O rd erem K a w a lera O rła B ia łeg o b y ć m oże d o m a lo w a n a została p ó źn iej. To o d zn a czen ie o tr zy m a ł on w 1762 r., a w ię c k ilk a n a śc ie lat p ó źn iej po r ea liza c ji p o r tretu przez K n op k ego. S p osób m a lo w a n ia jej w y r a źn ie od b ieg a od ca ło ści p ortretu , w id a ć z d e cy d o w a n e p o cią g n ię cie p ęd zla, pod czas g d y ca ło ść k o m p o zy cji trak tow an a jest jed n o lic ie gład k o. P o rtr e t te n p o zw a la ró w n ież w p e w n y m s e n s ie na w y c ią g n ię c ie w n io s k ó w o k o lig a cja ch a r ty sty c z n y c h k ró lew ie ck ie g o m alarza. U m ie ję tn o ś c i K n op k ego jako a r ty s ty są d o w o d em n ie ty lk o ta len tu , a le w n ik liw sz y c h , g łęb sz y ch stu d ió w m a la rsk ich . B y ć m oże, iż c h w a lo n y jako d o sk o n a ły ko p ista p e jz a ży h o le n d er sk ic h i w ło sk ich , w m ło d o ści sw o je j p o d ró żo w a ł po ty c h k rajach . K o m p o zy cje p o rtreto w e a r ty s ty na te m a t S ta n is ła w sk ie g o i D e n h o ffa d ow odzą zn ajom ości g u s tó w dw orsk ich , k s z ta łtu ją c y c h się w B e rlin ie i W
ar-R yc. 5. S y g n a tu ra K n o p k eg o na p o rtrecie F . D en h o ffa
F ot. A . K u r a c z y k
sz a w ie . W o d n ie sie n iu do p o rtr etu S ta n is ła w sk ie g o — je s t to ty p o w a k o m p o zy cja w iz e r u n k ó w m a g n a tó w : k otara, fr a g m e n t p ejzażu , b u ła w a w. ręk u p o r tr eto w a n eg o b y ły w w ię k sz o śc i n ie o d z o w n y m i a try b u ta m i p o r tr etó w m ag n a ck ic h . W arto to z ilu stro w a ć ch o ćb y na p r zy k ła d zie podobizrjy Έ. F ried rich a F in ek v o n F in c k e n s t e in a 32 (ryc. 6), k o m p o zy cji, k tóra w sw o im w y r a z ie a r ty sty c z n y m p o zo sta je d a lek o w t y le za p o r tr ete m S ta n is ła w sk ie g o . M in ister d w oru A u g u sta III n a m a lo w a n y je s t bardzo sw o b o d n ie i b e z p r ete n sjo n a ln ie, a p ie s u jeg o b ok u d ow od zi u m ie jętn o ści a r ty s ty k o m p o n o w a n ia scen , k tó ry ch w a ż n y m e le m e n te m są zw ier zę ta . Z tak ą p r e cy z ją n a ry so w a n y i n a m a lo w a n y p ie s p rzy p o m in a k o m p o zy c je J. G. H a m ilto n a (1672— 1734) 33, m alarza z w ie r zą t i m a r tw y c h n atu r, k tó reg o sy n A n to n i (16 9 6— 17 77 ) 34 k o n ty n u o w a ł u m ie jętn o ści ojca. B y ł je d n o c ze śn ie n a d w o rn y m m a la rzem d w o ru b e r liń sk ie g o i sa sk ieg o . Z b y t m ało za ch o w a ło się prac K n op k ego, żeb y b ard ziej p r e c y z y jn ie
32 E. J o a c h i m , M. K l i n g e n b o r g , F a m ilie n -G e s c h ic h te d e s G rä flic h
F in ek v o n F in c k e r.ste in sc h e n G e sc h le c h ts, B er lin 1920, tabL HO.
33 G. B i e r m a n n , D e u tsch es B a ro c k u n d R o k o k o , L eip z ig 1914, Bd. 1, s. 213, ryc. 335.
34 Ibid em .
R ye. 6. P o rtret E. F. F in ek v. F in c k e n stein a M alarz n iezn a n y . P o ło w a X V III w ie k u
R ep r . A. K u r a c z y k
R ye. 7. R aabe, k u p iec lip sk i M al. I. M engs (ок. 1740)
o k reślić w a rszta t, z k tórego w y s z e d ł. W y d a je się jednak , że n ie b ęd zie w ie lk im b łęd em , je śli u m ieści się go w k r ę g u a r ty sty cz n y c h w p ły w ó w sztu k i B erlin a i W arszaw y, k tórej ton n a d a w a ł w p ierw sz ej p o ło w ie X V III stu le c ia cen io n y w ty c h k o ła ch m alarz A n to in e P esn e. W p ra co w n i P e s n e g o u czy ło się w ie lu m a la r z y p r o w in c jo n a ln y ch , ch o ćb y p rzy p o m n ieć tu ta j g d ań szczan in a Jak u b a W essela, jed n eg o z a r ty sty cz n y c h ró w ieśn ik ó w K n op k ego.
Szu k ając w d a lszy m ciągu s ty listy c z n e g o p o k re w ie ń stw a w k ręg u sztu k i te g o k ra ju m ożna w p e w n y m s e n s ie p o ró w n a ć p o rtret A lb r e ch ta Z y g m u n ta S ta n is ła w sk ie g o z p o r tr ete m ku p ca lip sk ie g o R aabe, Ism a ela M en gsa z ok. 1740 r .35 (ryc. 7). W ob u w y p a d k a ch m a m y do c zy n ien ia z kom p ozycją, w k tórej zatroszczon o się, ab y p rzed sta w io n a osoba prócz cech rep rezen ta cji, le g ity m o w a ła się jak ąś praw d ą p sy ch o lo g iczn ą . O prócz ty c h a n alogii, ja k ie w ie lo k ro tn ie zn a leźć m ożna w k a żd y m dobrze zre a liz o w a n y m p o rtrecie, m ięk k o opad ająca d łoń k u p ca lip sk ieg o p rzy p o m in a ręk ę S ta n is ła w sk ie g o lek k o d o ty k ającego psa. Oba p o r tr ety c h a ra k tery zu je m ięk k o ść i w alo ro w o ść, ja k k o lw ie k u tw ó r M en gsa je st b ard ziej e le g a n c k i. R ea su m u ją c m ożn a z a ry zy k o w a ć stw ie rd ze n ie , że K n o p k e zn a ł n a jle p sz y c h tw ó r có w sp ośród m a la rz y n ie m ie ck ich i że w y s z e d ł z k r ę g u ich w p ły w ó w .
35 G. R u d o l i - H i l l e , P o r tr e t n ie m ie c k i, k a ta lo g w y st a w y , W arszaw a 1961, il. 34, n r kat. 118.
