Kościelne bazy danych i możliwości ich wykorzystania w badaniach społecznych

Pełen tekst

(1)KO CIELNE BAZY DANYCH I MO LIWO CI ICH WYKORZYSTANIA W BADANIACH SPOŁECZNYCH LIDIA NOWAKOWSKA. Streszczenie W artykule omówiono dane dotyczce ycia religijnego i kocielnego w bazach (katolickiej i ewangelickiej) w Polsce, Niemczech i Austrii. Bazy tworzone od dawna dla potrzeb pastoralnych, współczenie stwarzaj ogromne moliwoci badawcze. Gromadzone informacje dotyczce rónych aspektów zaangaowania religijnego zaspokajaj aspiracje nie tylko badawcze, ale daj szans zastosowania w praktyce wielu dziedzin ycia. Obejmuj take sfer organizacji kocielnej, rejestrujc zmiany strukturalne wewntrz Kociołów. Zinstytucjonalizowana religijno w zwizku z tym znajduje odniesienie w układzie mierzalnym. Słowa kluczowe: religijno , Kociół katolicki, Kocioły protestanckie, Polska, Niemcy, Austria 1. Wprowadzenie Badania tradycji chrzecijaskich stawiaj przed badaczami rónego rodzaju wymagania. Jedne dotycz wci ywych kwestii metodologicznych, inne jako warunek formułuj nade wszystko obiektywizm, mierzalno i standaryzacj materiału ródłowego [15, s. 313- 324]. Obecnie w nurcie bada socjologicznych dynamicznie rozwijaj si poszukiwania jakociowe, dla których podstaw stanowi wyniki bada opinii publicznej na gruncie austriackim znakomity przykład tego rodzaju bada daj prace P.M. Zulehnera, zob. [18].Ϳ. Maj wysok przydatno. zwłaszcza w krajach, w których religijno kocielna nie jest oczywistoci kulturow. Postp bada opinii publicznej i ich osignicia nie usuwaj z pola widzenia koncepcji mierzenia ilociowego przemian religijnoci kocielnej. Osłabienie aktywnoci kultowej, religijno. prywatna iselektywna oraz nowe formy duchowoci nie pozbawiaj znaczenia podejmowania bada kocielnie ujmowanej religijnoci. Wci bowiem istotny jest krg tych, w których zachowaniach przejawiaj si postawy zgodne z kocielnym systemem normatywnym i znajduj odzwierciedlenie w rónych sferach ycia. Badania takie s take niezbdne, gdy maj dowie. rozmiaru i charakteru nowych form religijnoci. Z tych wzgldów konieczne jest odniesienie do właciwoci doktryn religijnych i wyrónienie parametrów religijnoci kocielnej. W licznych klasyfikacjach naczelne miejsce w katolicyzmie zajmuj praktyki religijne: jednorazowe (chrzest, przyjcie pierwszej komunii, lub oraz pogrzeb) oraz wielokrotne (komunia w., w tym take wielkanocna, uczestnictwo we mszy w. niedzielnej). Punktem odniesienia mona uczyni take nakazy i zalecenia Kocioła [5, s. 355–374; 13, s. 182–187]. Z punktu widzenia teologicznego wprotestantyzmie inn wag ni w katolicyzmie bdzie miał lub (nie jest sakramentem) czy niedzielna obecno na naboestwie (nie jest nakazem). W katalogu przejawów pobonoci znajd si te m.in. powołania kapłaskie, zakonne i udział w organizacjach religijnych. Warto wtym miejscu odwoła si do ustale rangi poszczególnych parametrów, które przedstawili.

(2) 135. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. L.Dingemans i J. Remy [3, s. 325–355]. Intensywno rytualno- kultowych zachowa społeczestwa jest najbardziej empirycznym wskanikiem religijnoci modelowej, czyli tej, jak postuluje Kociół dla swoich wyznawców [7]. Kluczowe znaczenie dla nauk społecznych, w tym zwłaszcza dla socjologii religii, maj odpowiednio konstruowane bazy danych religijnoci kocielnej. Ich zastosowanie nie tylko daje szans na poszerzenie wiedzy, ale take wykorzystanie dla celów np. marketingu politycznego czy kształtowania legislacji. Stanowi niezbdne ródło dla bada porównawczych, zwłaszcza komparatystyki midzynarodowej, a cigło i standaryzacja umoliwia rejestrowanie zmian wdługich okresach czasu. Niej omówione zostan bazy w wybranych pastwach – Polsce, Niemczech i Austrii. 2. Polska baza danych W okresie powojennym w Polsce dane statystyczne dotyczce Kocioła katolickiego gromadziło zarówno pastwo, jak i instytucje kocielne. Wzgldy ideologiczne powodowały, e religia wypychana była z przestrzeni publicznej i nieobecna w oficjalnym obiegu statystycznym. Dane tego rodzaju były jednak kompletowane i pozostawały w dyspozycji Urzdu do Spraw Wyzna. Ze strony Kocioła natomiast materiał statystyczny gromadzony był m.in. przez Sekretariat Episkopatu Polski, Sekretariat Prymasa Polski, Wydział Spraw Zakonnych, a take róne komisje episkopatu. W latach 70. zadania tworzenia i publikacji statystyki kocielnej podjł si Zakład Socjologii Religii Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego (SAC). W 1972 r. rozpoczł pełne badania ankietowe, a w kolejnych latach badania uczestnictwa we mszy w. niedzielnej. Rezultatem pracy tego Zakładu było przedstawienie zebranych danych w serii Statystyka Kocioła Rzymskokatolickiego w Polsce (wydane w latach: 1972, 1978, 1982 i 1987) oraz spisy duchowiestwa (opublikowane w 1975, 1980 i 1985 r.) [17, s. 11]. Baza informacyjna pochodzca z tego okresu wykazuje w wielu obszarach wyrane deficyty. Czsto mamy do czynienia z niejednolitoci retrospekcji, w wielu przedziałach czasowych dane maj charakter fragmentaryczny, nie zawsze jest zachowane wczeniej przyjte kryterium przestrzenne czy te przedstawione s jedynie informacje szacunkowe. Istotna ich cz dotyczy struktury wewntrzkocielnej, liczby ksiy diecezjalnych, alumnów, zakonników i obiektów sakralnych. Statystyczny obraz ycia religijnego tego okresu moemy odtworzy na podstawie przedmiotowo odmiennych i czsto szerzej zakrojonych bada. Na przykład siga mona po dane uzyskane z trzech bada przeprowadzonych w latach 1969, 1976 i 1984 przez Główny Urzd Statystyczny pt. Badania budetu czasu, których cz dotyczyła ustalenia czasu przeznaczonego na praktyki religijne [1, s. 174–196]. Warto zaznaczy , e powojenne pastwowe roczniki statystyczne nie zawieraj informacji o stanie wyznaniowym w Polsce. Transformacja ustrojowa i zmiany w relacjach pastwo- Kociół po 1989 r. odzwierciedliły si take organizacji tworzenia statystyki kocielnej. Niewtpliwie w jej rozwoju czas ten stanowił wielki przełom. W 1990 r. Zakład Socjologii Religii SAC zawarł porozumienie z GUS owzajemnej współpracy w dziedzinie bada i statystyki Kocioła w Polsce. GUS zobowizał si do corocznej publikacji w Małym Roczniku Statystycznym i Roczniku Statystycznym danych zebranych przez Zakład [17, s. 11]. Zmianie uległ take sam Zakład, w 1993 r. przekształcił si wInstytut Statystyki Kocioła Katolickiego SAC. Dla realizacji rozszerzonych zada naukowobadawczych powołano w 1996 r. Orodek Sonday Społecznych „Opinia”. Te wydarzenia.

(3) 136. Lidia Nowakowska Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych. przywróciły religii właciw pozycj w statystyce społecznej i dały szans na wzbogacenie bazy danych Kocioła i dostosowanie jej do zachodnich standardów. Wiodc rol nadal odgrywa tu ISKK (SAC). Baza ISKK (SAC) uwzgldnia struktur administracyjn Kocioła katolickiego, dane odnosz si do funkcjonujcych w okrelonym czasie diecezji (obecnie w stosunku do 41 diecezji rzymskokatolickich, 2 grekokatolickich oraz ordynariatu polowego). Doda mona, e Instytut od kilku lat prowadzi prace nad pełnym spisem parafii i opracowaniem mapy podziału terytorialnego kraju na kocielne jednostki administracyjne (diecezje, dekanaty i parafie) z uwzgldnieniem podziału na gminy, co stwarza nowe moliwoci badawcze, szczególnie e mamy do czynienia zrozbienoci przebiegu granic administracji kocielnej i publicznej. Istotn cz bazy zajmuj dane dotyczce parafii (diecezjalne, zakonne, bez proboszcza, zjednym proboszczem i inne orodki duszpasterskie) oraz rónej kategorii duchownych (ksia, ksia zakonni, alumni diecezjalni) i zakonników. Obejmuje te zbiór praktyk religijnych (wzestawieniu: ochrzczeni, bierzmowani, pierwsze komunie w., luby) o wadze sakramentów. Te dane ukazane s w liczbach bezwzgldnych. Znaczcy dział w bazie stanowi praktyki, okrelane jako dominicantes (tj. uczestniczcy we mszy w. niedzielnej) i communicantes (tj. przyjmujcy komuni w.). Powszechnie uywa si indykatora religijnoci kocielnej, który wyraa proporcje midzy liczb uczestników naboestw w przecitn niedziel roku a liczb zobowizanych do nich w obrbie jednostki kocielnej lub administracyjnej (np. miasto). Frekwencja niedzielna ustalona jest dla tzw. przecitnych niedziel wroku wypadajcych na wiosn i/lub jesie, z pominiciem niedzielnych dat uroczystoci liturgicznych. W Polsce w ostatnich latach liczenie odbywa si raz w roku, w padzierniku lub listopadzie, obejmuje wszystkie parafie (obecnie ponad 10 tys.). Wynik uzyskuje si poprzez bezporednie liczenie przy wejciu wiernych do kocioła. Alternatywnym sposobem wskazanym przez Kociół katolicki jest wrczanie rónokolorowych kartek kobietom i mczyznom lub niewielkich ankiet pozwalajcych okreli niektóre cechy społeczno- demograficzne (np. płe , wiek, wykształcenie, zawód). Z polskiego badania wyłcza si dzieci do lat 7 i osoby, których absencja jest usprawiedliwiona. W Polsce wskanik „niezobowizanych” wynosi 18% (dla porównania – np. w Austrii 15%) [9, s. 469]. Regularne badania dominicantes we wszystkich diecezjach przeprowadzane s od 1979 r. przez ISKK (SAC). Wczeniej oblicze dokonywano doranie i prawdopodobnie czsto nie wsposób bezporedni. Poziom frekwencji niedzielnej proboszczowie przedstawiali wsprawozdaniach składanych kuriom biskupim. Dane uzyskiwane na podstawie bezporedniego liczenia wyrónia wysoka wiarygodno w odrónieniu od informacji otrzymanych w drodze bada sondaowych. Deklaracje respondentów z rónych wzgldów sytuuj si powyej rzeczywistych zachowa wiernych. Gromadzenie danych opisujcych frekwencj niedzieln ma w niektórych krajach europejskich bogat tradycj. W Austrii uczestnictwo w niedzielnej mszy w. badano ju w 1934 r. Od 1945 r. liczenie przeprowadza si dwa razy w roku, w okresie Wielkiego Postu i jesieni (we wrzeniu). Podobnie w Niemczech, w drug niedziel wielkopostn i drug niedziel listopada przy zastosowaniu zrónicowanych metod obliczania. W Belgii natomiast przyjto odmienny terminarz oblicze. Spisy odbywaj si równie dwa razy w roku, tj. w trzeci niedziel lipca itrzeci niedziel padziernika. Wyznaczenie pierwszego terminu pozwala uchwyci migracj.

(4) 137. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. wakacyjn i ustali obszary napływu sezonowego turystów. Stosuje si take swobod doboru metody liczenia [9, s. 470–471]. Uywany wskanik dominicantes przy swoim wysokim walorze poznawczym nie ujawnia jednak współczenie coraz szerszego krgu tzw. wyznawców witecznych, zatem tych, którzy praktykuj nieregularnie i z reguły ich udział w naboestwie wie si z najwikszymi witami religijnymi lub rodzinnymi (lub, chrzest, pogrzeb). Polska statystyka kocielna zawiera obok dominicantes inny, równie powszechnie stosowany wskanik – communicantes. Wyraa on stosunek rozdanych komunii do liczby obecnych na mszy w. w niedziel spisow. Niedostpne natomiast s dane dotyczce pogrzebów w obrzdku katolickim. Zabrakło te w niej danych o liczbie kold (odwiedzin ksiy w domach wyznawców), co mogłoby wzbogaci wiedz o wiziach z Kociołem instytucjonalnym. Statystyka polska nie zawiera ponadto danych ilustrujcych migracj kocieln, tj. wystpie, wstpie i ponownych wstpie. Skala tego zjawiska w zwizku z tym nie poddaje si statystycznej weryfikacji. Inaczej w niemieckiej i austriackiej statystyce, które od pocztku gromadzenia bazy uwzgldniały te informacje. Std w długim okresie czasu moliwe jest przeledzenie tam zmian w kocielnej akcesji. Ruch wstpie i wystpie ukazany jest liczbach bezwzgldnych. W Niemczech take statystyka Kocioła ewangelickiego prezentuje tego rodzaju dane. W polskiej bazie nie znajduj si te, w przeciwiestwie do niemieckiej, informacje o stanie finansowym Kocioła. Kondycj materialn mona odtworzy jedynie na podstawie liczby obiektów sakralnych i rónego typu orodków katolickich, bdcych w gestii Kocioła, obraz finansowy jest natomiast nieznany. W publikowanej współczenie bazie, równie krajów Europy Zachodniej, nie umieszcza si paschantes, czyli liczby tych, którzy przystpuj do spowiedzi w. w okresie wielkanocnym. Od koca lat siedemdziesitych nie oblicza si tych, którzy w okresie wielkanocnym przystpuj do spowiedzi w. Standardem statystycznym katolickich baz s natomiast dane o liczbie przystpujcych do I komunii w. Take polski zbiór je prezentuje w liczbach bezwzgldnych. Wysok pozycj w statystyce religijnoci zajmuje chrzest. Majc na wzgldzie przemiany religijnoci kocielnej niezwykle przydatny okaza si moe w badaniach statystycznych rozkład tej cechy. Polska baza go nie zawiera, w przeciwiestwie do austriackiej, która wprowadza przedziały wiekowe dla osób przyjmujcych chrzest. W badaniach poziomu osłabienia tradycyjnej religijnoci w zderzeniu z postpujcymi przeobraeniami obyczajowoci, takie informacje miałyby pierwszorzdne znaczenie. W pewnej mierze luk t w stanie s wypełni dane o zawartych w kociele małestwach (przedstawione w liczbach bezwzgldnych) oraz o liczbie bierzmowa.. 3. Kocielno w statystyce niemieckiej Dług tradycj publikowania statystyki kocielnej maj Niemcy. Informacje na temat ycia religijnego niemieckich katolików ju z lat 1907–1908 przedstawia opracowanie statystyczne Kirchliches Handbuch für das katholische Deutschland (Köln). Udostpniane s m.in. dane dotyczce liczby katolików, uczestnictwa w niedzielnej mszy w., spowiedzi wielkanocnej, komunii, chrztów, lubów, pogrzebów oraz stanu duchowiestwa. S one odniesione do jednostek kocielnej jurysdykcji. Ulegały one licznym zmianom, m.in. w wyniku politycznych działa III Rzeszy. W 1939 r. było ich 27. Przywołana publikacja od XXIII tomu nosi podtytuł Amtliches Statistisches Jahrbuch der katholischen Kirche Deutschlands[4]. Od 1990 r. przedstawia stan po zjednoczeniu RFN i NRD i, co bardzo cenne, uwzgldnia take landy wschodnie..

(5) 138. Lidia Nowakowska Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych. Niemcy stanowi kraj o charakterze protestanckim. W długich okresach po reformacji dominowały wród pastewek niemieckich róne nurty protestanckie (głównie ewangelicko- luteraski). Tego charakteru nie utraciły one po zjednoczeniu w 1871 r. Dopiero przeprowadzone zmiany terytorialne i podział w 1949 r. na dwa pastwa (RFN i NRD) zachwiały niemieck struktur konfesyjn. Zjednoczenie pastwa w 1990 r. przywróciło Kociołowi ewangelickiemu utracon pozycj. Dane o religijnoci niemieckich ewangelików były jednak równie skrupulatnie gromadzone, jak w przypadku katolików. Pełny ich obraz ukazuje Kirchliches Jahrbuch für die evangelische Kirche in Deutschland (Hannover). Sporód wielu znajduj si: liczba gmin, teologów, wyznawców, chrzty, luby pogrzeby, wstpienia i wystpienia, udział w naboestwie niedzielnym. Wzgldy doktrynalne powoduj, e w tym katalogu uwzgldniane s take konfirmacje (odpowiednik katolickich bierzmowa). Ewangelicka statystyka konsekwentnie gromadzi dane zgodnie z organizacj Ewangelickiego Kocioła Niemiec (Evangelische Kirche Deutschlands). EKD zrzesza po zjednoczeniu pastw niemieckich 24 Kocioły członkowskie. W 1968 r. np. dane odnosiły si na obszarze RFN do 20 Kociołów krajowych, przed zjednoczeniem Niemiec ich liczba wynosiła 17. Znaczn trudno w badaniach stanowi moe niejednolity sposób publikowania danych Kocioła katolickiego. Do 1966 r. roczniki uwzgldniały podział na kraje zwizkowe. Zbiór ujmował zatem informacje z 10 landów ówczesnej RFN oraz Berlina Zachodniego. Po tym roku zastosowano układ diecezjalny i w takiej formie, take po zjednoczeniu, wystpuje a do dzisiaj. Obecnie katolicka statystyka obejmuje 27 diecezji. Przebieg granic diecezji katolickich nie jest identyczny z liniami granicznymi krajów zwizkowych. Do nielicznych krajów zwizkowych RFN, których zgodno taka wystpuje naley Bawaria (take w przypadku struktury ewangelickiej). Jej wielowiekowa tradycja samodzielnoci politycznej pozwoliła zachowa jedno organizacji kocielnej w granicach dzisiejszego landu. Najwysza złoono natomiast wystpuje na obszarze Hesji. W jej granicach w całoci znajduje si tylko jedna diecezja – fuldaska. Pewnym ułatwieniem w korzystaniu ze statystyki dwukonfesyjnego pastwa jest ustalenie charakteru wyznaniowego na podstawie dominujcego wyznania. Tam gdzie historycznie rozcigała si władza katolicka, do dzisiaj katolicy stanowi wikszo . Zatem Bawaria, Badenia, Saara, i obecne kraje: NadreniaPółnocna Westfalia, Nadrenia- Palatynat s w wikszoci katolickie. Odpowiednio, na terenach rzdzonych przez ksit protestanckich zdecydowana wikszo ich mieszkaców pozostała wyznania ewangelickiego. Std Wirtembergia i dzisiejsze kraje: Szlezwik- Holsztyn, Dolna Saksonia i Hesja s w przewadze protestanckie. Podobnie trwały okazał si protestantyzm miast, w tym hanzeatyckich (Hamburga i Bremy). Terytorium wschodnie (kraje: Brandenburgia, Meklemburgia- Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia Anhalt, Turyngia i Berlin) wzmacnia t protestanck przewag w skali całego pastwa. Innego rodzaju trudnoci sprawia uzyskanie informacji na temat stanu wyznaniowego i praktyk religijnych mieszkaców terenu wschodniego w okresie funkcjonowania NRD. Publikowana baza danych jest w porównaniu z innymi wyjtkowo skromna. Nie oznacza to, e nie była tworzona. Budowały j odpowiednie organy kocielne. Jednak czerpanie z niej obarczone jest wieloma zastrzeeniami, wynikajcymi przede wszystkim z polityki pastwa wobec Kociołów i religii. Wszelkie poczynania rzdów NRD miały na celu doprowadzenie do dechrystianizacji, a nastpnie w rezultacie zmian wiatopogldowych wykształcenie postaw ateistycznych. Powodzenie polityki ateizacji było uzalenione od skutecznoci pozbawiania Kociołów ich wyznawców. Z tego powodu utrudniano kontakty z Kociołami, ograniczano działanie organizacji i prasy kocielnej. Wy-.

(6) 139. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. wierano te rónego rodzaju naciski na wiernych, aby osłabi ich udział w praktykach religijnych. Głboko dokonanej ateizacji najbardziej uwidacznia spadek liczby członków Kociołów ewangelickiego i katolickiego. W 1964 r. udział ewangelików w ogólnej liczbie NRD wynosił 59%, katolików ok. 8% [11, s. 26–28]. W 1992 r. natomiast na obszarze wschodnioniemieckim w zjednoczonym pastwie ewangelicy stanowili 25,2%, a katolicy 4,9% w ogólnej strukturze ludnociowej [14]. Wskutek nacisku władz NRD zmianom uległa take organizacja Kocioła ewangelickiego, uzasadniona potrzeb dostosowania jurysdykcji tego Kocioła do granic suwerennego pastwa. W takich okolicznociach powołano w 1969 r. Zwizek Kociołów Ewangelickich w NRD (Bund der Evangelischen Kirchen in der DDR). Utworzenie BEK zakoczyło okres jednoci niemieckich protestantów. Doda mona, e take Kociół katolicki dowiadczył polityki komunistycznego pastwa w sprawach organizacji – w 1976 r. została mianowicie powołana Berliska Konferencja Episkopatu NRD, co ostatecznie przekreliło moliwo współpracy z Konferencj Episkopatu Niemieckiego w RFN. Te złoone losy powoduj, e dane bdce w dyspozycji Kocioła budz wtpliwo co do ich miarodajnoci. Przede wszystkim dlatego, e jeli nawet s adekwatne do rzeczywistoci, to wci nieznana bdzie skala tych wiernych, którzy z obawy przed represjami pastwa ukrywali swoj religijno i w zwizku z tym rezygnowali z otwartego uczestnictwa w yciu Kocioła. Słu one jednak doskonale gdy chodzi o okrelenie rozmiarów spustoszenia religijnego po ateizacji. Mog by konfrontowane z danymi zebranymi po scaleniu pastw niemieckich. Statystyka kociołów niemieckich jest dostpna oprócz wyej cytowanych opracowa take w rocznikach Federalnego Urzdu Statystycznego, w Statistisches Jahrbuch für die Bundesrepublik Deutschland (Wiesbaden, Stuttgart), dla którego ródłem s: Amtliche Zentralstelle für Kirchliche Statistik des Katholischen Deutschlands (Köln), Kirchenstatistisches Amt der Evangelischen Kirche Deutschlands (Hannover) i Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz – Referat Statistik (Bonn). Warto doda , i dla celów uzupełnienia i weryfikacji danych cennym ródłem s roczniki Instytutu Demoskopii w Allensbach. Prowadzi on regularne i powtarzalne badania ankietowe, których wyniki prezentowane s w licznych publikacjach [2]. W przypadku tego pastwa pole badawcze moe by rozszerzone w zwizku z wprowadzonym tam systemem podatku kocielnego (oprócz Niemiec istnieje jeszcze tylko w Austrii). Miejsce w niemieckim prawie uzyskał na mocy konstytucji weimarskiej z 1919 r. Regulacj t przejła Ustawa Zasadnicza RFN z 1949 r. Podobne przepisy znalazły si w konstytucjach krajów zwizkowych. Ponadto uchwaliły one take ustawy o podatku kocielnym, regulujce procedury jego egzekwowania (np. Dolna Saksonia w 1948 r., Nadrenia-Palatynat w 1950 r., a Bawaria w 1954 r.). Odbiorcami podatku s diecezje Kocioła katolickiego i kocioły krajowe Kocioła ewangelickiego. Podatek pobierany jest przez pastwowe urzdy finansowe i po potrceniu kosztów administracyjnych przekazywany Kociołom. Wysoko podatku jest zrónicowana i waha si w zalenoci od landu w granicach od 8– 10% podatku dochodowego lub podatku od wynagrodze. Kociół katolicki w Niemczech na podstawie Kodeksu prawa kanonicznego przyjł rozwizanie, które umoliwia pobieranie rodków finansowych od wiernych w celu zaspokojenia potrzeb zwizanych z utrzymaniem duchownych czy budynków kocielnych. Konstytucja NRD z 1949 r. równie dała prawo Kociołom pobierania podatku kocielnego. Prawo to nie zostało jednak odnowione w konstytucji z 1968 r. (znowelizowanej w 1974 r.). Mimo to podatek ten był ustalany i pobierany wewntrzkocielnie, bez udziału pastwa. W 1991 r. po zjednoczeniu zachonio- i wschodnioniemieckiego Kocioła ewangelickiego oraz scaleniu konfe-.

(7) 140. Lidia Nowakowska Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych. rencji biskupich w Kociele katolickim w nowych landach przyjto model panujcy wczeniej w RFN [12, s. 471]. Obowizek płacenia podatku kocielnego dotyczy tylko wiernych, którzy s formalnie zarejestrowani w Kociołach. Podejmujc prac w kwestionariuszu osobowym zaznacza si członkostwo w odpowiednim Kociele. Na tej podstawie pracodawca z udziałem organów pastwowych pobiera stosowny podatek. Obowizek ten ustaje dopiero po złoeniu negatywnej deklaracji, któr jest owiadczenie o wystpieniu. Dane o wystpieniach z Kocioła maj zatem szczególna wymow. Przynaleno do instytucji kocielnych jest sformalizowana nie tylko przez dopełnienie sakramentu chrztu, ale włanie przez konieczno składania deklaracji o członkostwie (take przy okazji powszechnych spisów ludnoci). Obcienia finansowe z pewnoci uwiarygodniaj wol trwania we wspólnocie kocielnej, w ich ponoszeniu manifestuje si wiadomy wybór. Z drugiej jednak strony, zobowizania finansowe coraz czciej motywuj, mimo koniecznego trudu, do podjcia decyzji o wystpieniu. W RFN w latach 70. rozmiar wystpie (zwłaszcza z Kocioła ewangelickiego) przybrał charakter masowy. Z prowadzonych wówczas bada wynika, i w duej mierze były one uzasadniane wzgldami finansowymi [16, s. 20]. Mobilno kocieln w RFN mona zmierzy majc do dyspozycji dane o wystpieniach i powtórnych wstpieniach, które s publikowane przez urzd statystyczny. Majc na uwadze te specyficzne uwarunkowania szczególnej wartoci nabieraj dane o wysokoci rodków finansowych zgromadzonych przez niemieckie Kocioły. Rocznik statystyczny regularnie je prezentuje. Utrzymywany jest układ diecezjalny dla Kocioła katolickiego i kociołów krajowych EKD. 4. Baza kocielnoci w Austrii Standaryzacja bazy danych wystpuje take w katolickiej Austrii. W pełnym zakresie dostpna jest w Sekretariacie Konferencji Episkopatu Austrii. Tak samo jak w Polsce i Niemczech dane s publikowane przez Österreichischen Statistischen Zentralamt w Statistisches Jahrbuch für die Republik Österreich (Wien). W pastwowym roczniku jednak prezentowana baza jest ograniczona, kocielna natomiast zawiera 31 pozycji, z których cz dotyczy duchowiestwa i struktury kocielnej. Obok liczby katolików do 1970 r. przedstawiano ilociowy stan niekatolików i protestantów. Od 1975 r. nie prowadzi si statystyki paschantes, a od 1995 r. nie dokonuje si oblicze rozdanych komunii w. Dopiero od 1991 r. gromadzone s dane dotyczce I komunii w. Stosunkowo póno, bo od 1971 r. zbierane s dane o bierzmowaniach. W kadym okresie natomiast zebrano rozległe dane odnoszce si do chrztów. Jak wczeniej zaznaczono chrzty w austriackiej bazie danych zajmuj wiele miejsca. Przede wszystkim ukazane s z uwzgldnieniem wieku dziecka, tj. w przedziale od 1do 6 lat i powyej 7 lat. Wczeniej zbierano take informacje o wyznaniowym statusie matki lub rodziców i religijnym charakterze zawartego przez nich małestwa. Zarówno w Austrii, jak i w Niemczech (do 1949 r.) gromadzono dane o zawartych w kociele małestwach, ale dodatkowo stosuje si rozkład je rónicujcy. Zatem obok liczby lubów kocielnych znajduj si dane o religijnie mieszanych małestwach i udzielonych z biskupi dyspens. Obok wskazanych danych obrazujcych aktywno kultow znajduj si z zachowaniem cigłoci liczba wystpie i wstpie oraz pogrzebów katolickich (omówienie na podstawie niepublikowanych ródeł otrzymanych w Sekretariacie Episkopatu Austrii w Wiedniu)..

(8) 141. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. Konstrukcja austriackiej bazy kocielnej uwzgldnia podział na diecezje. Jest ich obecnie dziesi wraz z ordynariatem polowym. Od 1964 r., kiedy ustanowiono diecezj Eisenstadt (administratury apostolskie Burgenland, Innsbruck i Feldkirch w latach 60. uzyskały status diecezji) granice krajów zwizkowych s identyczne z kocielnymi. W zwizku z tym dane tej bazy mog by odniesione do statystyki wieckiej ujmujcej podział na kraje zwizkowe. 5. Przykłady wykorzystania kocielnych baz danych Dla wielu obecnie podejmowanych bada z wykorzystaniem statystyki kocielnoci pierwowzorem jest dorobek badawczy socjologów francuskich. Bardzo wczenie, bo niemal po zakoczeniu II wojny wiatowej przystpiono we Francji do bada nad zalenociami kulturowymi religijnoci. Inicjatorem takiego programu badawczego był Gabriel Le Bras. W 1947 r. na podstawie zebranych danych w parafiach, dekanatach i diecezjach sporzdzono iopublikowano pierwsz map praktyk religijnych wsi francuskiej. Przy jej pomocy ustalono regiony chrzecijaskie, obszary zdechrystianizowane i tereny zagroone dechrystianizacj. Dane o yciu religijnym w przekrojach czasowych i przestrzennych porównywano z parametrami geograficznymi, ekonomicznymi i społecznymi [6a, s. 324– 325; 6b, s. 587– 599 i 608– 612]. Ten kierunek bada był w kolejnych dekadach kontynuowany, m.in. podjli je F. Boulard i J. Rémy, którzy uwzgldniali take czynniki urbanizacyjne. Upowszechnienie si francuskiego konceptu znalazło wyraz take w badaniach belgijskich. Geografi praktyk religijnych dla Belgii opracował w 1952 r. E. Collard (druga mapa pochodzi z 1962 r. i była sporzdzona przez Centrum Bada Socjologiczno- Religijnych). Równie w przypadku tego pastwa utrzymał si na gruncie socjologii religii ten nurt badawczy. Zaznaczy mona, i od 1962 r. statystyka praktyk religijnych jest opracowywana przez parafie i kurie biskupie, a od 1965 r. przez Biuro Statystyk Religijnych Midzydiecezjalnego Centrum w Brukseli [9, s. 471]. Charakterystyka stanu praktyk kultowych naley do najczciej stosowanych form prezentacji kocielnej i zarazem stanowi metod, która uzyskała powszechne uznanie. Ich popularno wynika niewtpliwie z faktu nadania wysokiej rangi zachowaniom religijnym w strukturze religijnoci oraz z przekonania, e praktyki kultowe przez sw mierzalno s bardzo dogodnym obiektem bada, dajcym ogromne moliwoci zastosowania operacji statystycznych. Uycie metod kwantytatywnych umoliwia dokonywanie precyzyjniejszych porówna terytorialnych (pastw, diecezji) i społecznych ni to ma miejsce w przypadku opisu dokonanego za pomoc niestandaryzowanych, jakociowych metod. W przypadku tej ostatniej taksonomii wiele zaley od pogldów, a nawet osobowoci badacza, co osłabia warunek obiektywnoci opisu. W naukach społecznych bazy słu przede wszystkim do komparatystyki wyrónionego zjawiska w ujciu przestrzennym i czasowym ze wzgldu na natenie wyrónionej zmiennej lub zmiennych. Z tego wzgldu bardzo czsto uywa si miar wzgldnych lub inaczej ilorazowych, przy tym najpopularniejsze s procenty. Powszechno stosowania wskanika procentowego wynika z łatwoci porzdkowania przy jego pomocy zestawie liczbowych. Równie w ramach bada socjologii religii siga si czsto po ten wskanik. Majc na uwadze prezentowane tu bazy naley zauway , e badanie zjawisk religijnoci kocielnej upraszcza jasna definicja operacyjna i moliwo takiego samego jej definiowania wporównywanych krajach (take zwizkowych) i jednostkach administracji kocielnej. Wielkie tradycje religijne spełniaj ten warunek. Wskaniki cech s tosame zarówno w sensie formalnym,.

(9) 142. Lidia Nowakowska Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych. jak i znaczeniu kulturowym. Nie trac swej przydatnoci pod wpływem np. zmian technologicznych czy prawnych, chocia współczesne nasilenie ruchów migracyjnych moe sprawi pewn trudno badawcz. Podobnie absencja na niedzielnej mszy w. nie zawsze moe by uwaana za wskanik indyferentyzmu religijnego, jak i zwikszona frekwencja nie wszdzie dowodzi bdzie wzrostu pobonoci. Np. w okresie wzmoenia represyjnoci pastwa komunistycznego moe wiadczy o powstaniu nowej formy protestu politycznego. Zjawisko takie mona było zaobserwowa w Polsce, a take w NRD tu przed zjednoczeniem Niemiec. Wskanik wystpie natomiast nie musi w kadym wypadku odzwierciedla postaw religijnych. Wniektórych sytuacjach jego wielko moe mie zwizek z utrat zaufania do instytucji kocielnych. Przykładem s masowe wystpienia w Austrii pod wpływem ujawnienia pedofilii wród ksiy. Zatem korzystanie z danych statystycznych nie uwalnia od rzetelnej analizy jakociowej zjawisk społecznych. Nadal najwiksze nadzieje na poszerzenie zastosowania kocielnych baz danych w naukach społecznych wzbudzaj metody statystyczne pozwalajce zbada zwizek midzy zmiennymi. Szczególnie w dobie rozwoju bada interdyscyplinarnych problem ten zyskuje na znaczeniu. Dynamicznie rozwijajca si dzisiaj socjologia religii dostarcza coraz głbsz wiedz o religii ireligijnoci w szybko zmieniajcych si warunkach społeczno- gospodarczych. Daje te szans na stworzenie nowych pól badawczych we współpracy z innymi dziedzinami nauki. Dobrym tego przykładem moe by wspólny zakres zainteresowania socjologii religii i politologii oraz ich moliwo wykorzystania statystyki kocielnej. Do niego nale m.in. badania religijnych uwarunkowa zachowa politycznych, religijnych determinantów członkostwa partyjnego czy aktywnoci społecznej. Rezultaty tego rodzaju bada charakteryzuje nie tylko walor poznawczy, ale take istotny walor praktyczny. Głównym zastosowaniem jest prognozowanie. Ustalenie syntetycznego wskanika religijnoci kocielnej i wskanika korelacji pozwala podj analiz regresji. Badanie linii regresji umoliwia okrelanie tendencji i formułowanie prognoz. Mona tu przytoczy efekt przeprowadzonego badania, w którym korzystano z omówionej niemieckiej bazy danych [10]..

(10) 143. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. Liniowe funkcje regresji. Wykres 1. Dolna Saksonia

(11) ródło: [10, s. 170].. Wykres 2. Nadrenia- Płn. Westfalia

(12) ródło: [10, s. 163].. Wzrost religijnoci kocielnej katolików w Nadrenii- Północnej Westfalii powoduje znaczne zwikszenie kapitału wyborczego partii chrzecijasko- demokratycznej – CDU. Przy wzrocie wskanika religijnoci o 0,1 liczba głosów oddanych na CDU podnosi si o 9,69%. W Dolnej Saksonii obnienie w poziomie praktykowania protestantów powoduje wzrost zysku wyborczego partii socjaldemokratycznej – SPD o 7,6%. W przestrzeni niemieckiej rywalizacji partyjnej niezmiennie pozostaje religijnie ukształtowany elektorat, o którego stało zabiegaj ugrupowania chadeckie, a jego osłabienie zwiksza wyborczy sukces partii indyferentnych wyznaniowo. Zatem taktyka tych partii musi uwzgldnia fluktuacje religijnoci kocielnej swych wyborców. W przypadku RFN istnieje wiele modeli zalenoci zachowa politycznych od postaw izachowa religijnych, które uformowały si w obrbie dzisiaj funkcjonujcych landów. Nadal te politycznie relewantny jest podział religijny społeczestwa. Std i w niemieckiej polityce fenomen religijny zajmuje trwał pozycj..

(13) 144. Lidia Nowakowska Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych. 6. Podsumowanie Bazy danych tworzono od dawna dla potrzeb pastoralnych, współczenie stwarzaj ogromne moliwoci badawcze. Rozwój nauk społecznych skutkujcy wzbogaceniem metod nie zakwestionował ich znaczenia i potrzeby rozbudowy. Gromadzone informacje dotyczce rónych aspektów zaangaowania religijnego ukazane w standardowym schemacie danych statystycznych oraz w ujciu przestrzennym i w długich okresach czasu, zaspokajaj aspiracje nie tylko badawcze, ale daj szans zastosowania w praktyce wielu dziedzin ycia. Obejmuj take sfer organizacji kocielnej, rejestrujc zmiany strukturalne wewntrz Kociołów. Zinstytucjonalizowana religijno , w przeciwiestwie do religii bardziej mistycznych, wzwizku z tym znajduje odniesienie w układzie mierzalnym. Take omówione w artykule dane w bazach (katolickiej i ewangelickiej) z braku przeszkód doktrynalnych mog by porównywane. Poszerza si zatem pole ich zastosowania. W zakoczeniu warto podkreli dostpno zgromadzonych zbiorów. Uprawomocnienie religii w przestrzeni publicznej pastw o komunistycznej przeszłoci ułatwiło włczenie ich do instrumentarium bada społecznych. Prognozowanie na podstawie dowodu probabilistycznego zdaje si mie dzisiaj niewyczerpane moliwoci.. Bibliografia [1] Adamczuk L., Mariaski J., Zdaniewicz W., ycie religijne, w: Kociół katolicki w Polsce 1918– 1990, red. Adamczuk L., Zdaniewicz W., GUS, Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa 1991: s. 174–196. [2] Allensbacher Jahrbuch für Demoskopii, Wien, München, New York, London, Paris. [3] Dingemans L., Remy J., Kryteria ywotnoci katolicyzmu, w: Socjologia religii, red. F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 325–355. [4] Kirchliches Handbuch. Amtliches statistisches Jahrbuch der katholischen Kirche Deutschlands, Groner H., (Hrsg.), Bd. XXIII, 1944–1951, Köln 1951 i n. [5] Le Bras G., Badania ywotnoci katolicyzmu francuskiego, w: Socjologia religii, red. F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 355– 374. [6a] Le Bras G., Études de sociologie religieuse, t. 1, Sociologie de la praktique religieuse dans les compagnes française, Paris 1955: s. 324–325. [6b] Le Bras G., Études de sociologie religieuse, t. 2, De la morphologie á la typologie, Paris 1956: s. 587–599 i 608–612. [7] Le Bras G., La Société française contemporaine, études religieuses, études politiques, les Cours de droit, Paris 1948. [8] Mantl W., Die Transformation des Politikbezugs österreichischer Katholiken, w: Politische Kultur in Österreich, H.- G. Heinrich, A. Klose, E. Ploier (Hrsg.), Linz 1989: s. 87. [9] Mariaski J., Praktyki religijne w badaniach socjologicznych, w: Kociół i religijno Polaków 1945– 1999, red. Zdaniewicz W., Zembrzuski T., Instytut Statystyki Kocioła Katolickiego SAC, Warszawa 2000: s. 459–477. [10] Nowakowska L., Religia a polityka. Uwarunkowania religijne wybranych zachowa politycznych w RFN (1949–1990), Wyd. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 1999..

(14) 145. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 49, 2011. [11] Ruszkowski J., Kociół ewangelicki w NRD. Geneza i rozwój aktywnoci opozycyjnej w latach 1971–1989, Instytut Zachodni, Pozna 1995: s. 26–28. [12] Ruszkowski J., Podatek kocielny, w: Niemcy współczesne, Instytut Zachodni, Pozna 1999: s. 471. [13] Stark R., Glock Ch. Y., Wymiar zaangaowania religijnego, w: Socjologia religii. Antologia tekstów, wybór i wprowadzenie W. Piwowarski, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 1998: s. 182–187. [14] Statistisches Jahrbuch 1994 für das vereinte Deutschland, Wiesbaden 1994. [15] Vogt E., Problem obiektywnoci w badaniach socjoreligijnych, w: Socjologia religii, red. F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 313–324. [16] Wie stabil ist die Kirche? Empirische Untersuchungen in der Evangelischen Kirche in Deutschland, Hild H. (Hrsg.), Gelnhausen/Berlin 1974: s. 20. [17] Zdaniewicz W.,

(15) ródła do statystyki Kocioła w Polsce, w: Kociół katolicki w Polsce 1918– 1990, red. Adamczuk L., Zdaniewicz W., GUS, Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa 1991: s. 11. [18] Zulehner P. M., Leute, Religion, Kirche und Politik, w: Österreichisches Jahrbuch für Politik 1981, A. Kohl, A. Stirnemann (Hrsg.), München, Wien 1982: s. 191–208. CHURCH DATABASES AND THE POSSIBILITY OF THEIR USE IN SOCIAL STUDIES Summary The article presents an analysis of the data concerning religious and church live contained in databases (Catholic Church and Protestant Church) in Poland, Germany and Austria. Databases were created for pastoral care needs, and nowadays present huge potential for social studies. Gathered information concerning different types of religious engagement fulfils not only academic aspirations but also offers practical advice in many areas of public live. The data sheds light on the organizational structure of the church, providing evidence of internal structural changes. Hence, the institutionalised religion can be studied and measured. Keywords: religiosity, Catholic Church, Protestant Church, Poland, Germany, Austria Lidia Nowakowska Katedra Ekonomii Wydział Zarzdzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ul. Kaliskiego 7, 85-789 Bydgoszcz e-mail: lidia.nowakowska@utp.edu.pl.

(16)