Literatura historyczna popularna 1900-1919

PRZEGLĄD LITERATURY.

NATALJA GĄS/OROW SKA.

Literatura historyczna popularna

1 9 0 0 — 1919.

Celem przeglądu niniejszego nie jest przedłożenie wyczerpującej bi- bljografji literatury historycznej popularnej, zadanie takie bowiem jest nie­ wykonalne ze względu na trudności zgromadzenia całkowitego materjału bibljograficznego; z drugiej zaś strony wobec zupełnej bezwartościowości zarówno naukowej, jak pedagogicznej przeważnej części omawianej literatury praca podobna byłaby zgoła bezpożyteczną. Cel przeglądu jest raczej praktycznej, pedagogicznej natury; chodzi tu mianowicie o ocenę dorobku, jaki posiadamy w interesującej nas dziedzinie; w tym celu, aby zorjento- wawszy się jednocześnie w potrzebach dnia dzisiejszego, postawić pewne postulaty, nakreślić wytyczne dla pracy przyszłej.

Z powyższego założenia wynika, iż przeglądowi niniejszemu należało zakreślić szczupłe granice, zarówno ze względu na okres czasu brany tu pod uwagę, jak i na miejsce, w którym rozwijała się działalność wydaw­ nicza popularyzatorska. Prace popularne nie mogą mieć pretensji do trwa­ łej wartości, prędko stają się „przestarzałe“, tracą wartość naukową, nie po­ siadając istotnej wartości monografji źródłowych; podobnie pod względem ideowym, metodycznym, odpowiadając potrzebom bieżącym, również rychło ulegają wycofaniu z obiegu i użytku.

Dla tych powodów nie została tu uwzględniona literatura popularna w swym historycznym rozwoju, pomimo że mogłoby to wzbudzić zainte­ resowanie ' niejednego pedagoga, zwłaszcza, iż wszelkie usiłowania meto­ dyczne są pouczające i że zdarzały się w przeszłości ciekawe próby po­ pularyzowania historji, począwszy od Pielgrzyma z Dobromila, że wspom­

234 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 2 nę nazwiska Lelewela, Hoffmanowej, Żmichowskiej. Przegląd obejmuje literaturę jedynie ostatniej doby, gdy, zwłaszcza po rewolucji 1905 r., ożywiła się działalność wydawnicza. I tu jeszcze jedno zastrzeżenie uczynić należy, mianowicie popularne wydawnictwa szybko się rozchodzą, niezmiernie zaś rzadko podlegają ponownemu nakładowi; wyczerpane zaś wydawnictwa z wy­ żej określonego praktycznego stanowiska wartość tracą.

Podobnie względną wartość posiada literatura popularna w zależności od miejsca wydania. Wobec znacznej rozległości naszego kraju, słabej ko­ munikacji międzyksięgarskiej, noszącej jeszcze pęta dawnych kordonów, po­ mijając już nawet wynikające z czasu wojennego, a więc przejściowe, przeszkody i utrudnienia, każda dzielnica, większe miasto nieomal każde, ma własne wydawnictwa popularne dla miejscowego użytku. Przegląd ni­ niejszy bierze pod uwagę przeważnie wydawnictwa warszawskie, uwzględ­ niając pozostałe jedynie w wypadku, gdy przedstawiają wybitniejszą wartość. Niepodobna tu pominąć okoliczności, usprawiedliwiającej takie stano­ wisko i z innej jeszcze strony. Należy mianowicie uwzględnić trudności nadzwyczajne, jakie się spotyka przy gromadzeniu danych o literaturze po­ pularyzatorskiej ; w czytelniach i bibljotekach ludowych, gdzie książki histo­ ryczne popularne byłyby na właściwym sobie miejscu, znajdują się one w znikomej wprost ilości bez względu nawet na ich rzetelną wartość; w in­ nych bibljotekach brak ich również, jako książek przemijającej wartości. A zatym znaleźć można pewne wskazówki o literaturze popularnej w wy­ dawnictwach bibljograficznych lub też potrzebne do oceny książki prawie wyłącznie na półkach księgarskich; przy czym należy wziąć pod uwagę nie- ruchliwość, bierność wydawców i księgarzy (z nielicznymi wyjątkami) x), gdy chodzi o dostarczenie egzemplarzy recenzyjnych ; wobec powyższych okoliczności trudno było zdobyć nawet wydawnictwa Warszawskie. Wyżej powiedziane niech posłuży jako usprawiedliwienie ułamkowości niniejszego przeglądu pod względem ilościowego ujęcia przedmiotu.

Materjał, nawet tak ograniczony, ilościowo przedstawia się dość po­ kaźnie, zwłaszcza w zakresie historji Polski. Ze względu na poziom po­ pularyzatorski należy wyróżnić następujące kategorje: 1) dla dzieci, 2) dla samouków stopień niższy, to znaczy dla analfabetów w dziedzinie historji, 3) dla młodzieży i dla samouków stopień wyższy; ze względu na przezna­ czenie książki i formę opracowania rozróżniamy prace metodyczne, podręcz­ niki, wypisy, czytania historyczne i zbiorowe opracowania, monografje histo­ ryczne, wydawnictwa źródeł, wreszcie powieści historyczne.

') Pozwalam sobie w tym miejscu złożyć podziękowanie p. Arctowi, który łaskawie nadesłał większość swych wydawnictw popularnych historycznych, nadto wyraził swą zgodę na przekazanie całej .tej literatury komisji historycznej Związku Nauczycieli Szkół Powszechnych.

3 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 235 Broszury z zakresu metodyki i dydaktyki historji: S t a n i s ł a w S o b i ń s ki : Uwagi metodyczne o nauczaniu historji, wyd. im. Staszica, Książnica wychowawcza, Warszawa 1910; autor rozważa cele nauczania hi­ storji, zastanawia się nad zagadnieniami ogólno-metodycznymi, zatrzymuje się głównie nad dydaktyką historji w szkole średniej, ilustruje ją wzoro- wemi lekcjami, podaje poradnik bibljograficzny. A d a m K ł o d z i ń s k i : Z zagadnień dydaktyki historji, wydawnictwa Towarzystwa Polskiego In­ stytutu Pedagogicznego w Krakowie, dydaktyka przedmiotów nauki w szkole średniej ΛΙ 6, Lwów 1918, nakładem Książnicy Polskiej Tow. Naucz, szkół wyższych we Lwowie; autor rozważa cele nauczania historji w szkole śred­ niej i metodykę wykładu. N a t a l j a G ą s i o r o w s k a : Historja Polski w nauczaniu analfabetów dorosłych; uwagi metodyczne, rozkład materjału, wskazówki bibljograficzne, Bibljoteka Nauczyciela Ludowego pod red. Centr. Biura Szkolnego, Warszawa, Arct 1916. O r s z a : O nauczaniu historji Polski w szkole początkowej ; szkic programu, wyd. Centr. Biura Szkolne­ go, Dąbrowa Górnicza 1915. Artykuły w Glosie Nauczycielskim, Warszawa, Miesięczniku Pedagogicznym, Cieszyn, Przeglądzie Pedagogicznym, Warszawa.

Podręczniki szkolne są liczne dla użytku klas niższych ; z dawniej­

szych podręczników do historji Polski: D z i e r ż a n o w s k i e j , P i s a - r z e w s k i e j , G r z y m a ł o w s k i e g o (ostatnie wydanie X znacznie prze­ robione), M o r a w s k i e j (wyd. III), B a ł a b a n a (Lwów, 1909, wyd. Ogniska, jeden z najlepszych podręczników zarówno pod względem nauko­ wym, jak i metodycznym) ; z nowszych : G r o b l i r i s k i e g o (wyd. III), K a c z k o w s k i e g o , J a n e l l e g o i K i s i e l e w s k i e j , N o w a k o w ­ s k i e j , B. G e b e r t a i G. G e b e r t o w e j (wyd. IV, posiada poważne zalety metodyczne); dla klas wyższych : D ą b r o w s k i e g o , T a t o m i r a, S m o l e ń ­ s k i e g o (Grabieriskiego), L e w i c k i e g o . Do historji ustroju Polski służy: K u t r z e b a ; Historja ustroju Polski w zarysie, 4 tomy (I t. Polska, II Litwa, III i IV Polska po rozbiorach, Kraków — Lwów 1906— 1917). Do nauczania historji powszechnej na niższym poziomie są przeznaczone: E b r e m a , J e z i e r s k i e g o , M a l c z e w s k i e g o , Gą -s i o r o w -s k i e j ; dla kla-s wyż-szych: S e m k o w i c z a , Z a k r z e w -s k i e g o , K o r z o n a , historja starożytna G a d o m s k i e g o , K r o t o s k i e g o , J a ­ n e l l e g o i S z e l ą g o w s k i e g o ; pozatym tłumaczone z języka rosyjskie­ go lub francuskiego podręczniki W i p p e r a, K a r e j e w a , S e i g n o - b o s . Do specjalnego użytku służą podręczniki D z w o n k o w s k i e g o Repetytorjum maturalne z historji powszechnej, I Historja starożytna, War­ szawa, Lisowska, 1919 ; Wyciąg z dziejów powszechnych dla ułatwienia nauki uczniom .szkół średnich. Lwów, 1918. Cz. I. Dzieje starożytne, II Historja średniowieczna, III Dzieje nowożytne, IV Dzieje najnowsze oraz Wojna, 1914 — 1918. Nie wchodząc w dokładniejszą ocenę podręczników szkolnych, co wymaga specjalnej pracy i na co nie tu jest miejsce, stwier­

236 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 4 dzić jednak należy, że z wyjątkiem historji ustroju Polski stań rzeczy w da­ nej dziedzinie jest zupełnie niezadawalający; istnieją podręczniki lepsze i gor­ sze, jednak brak dotychczas odpowiednich, istotnie dobrych podręczni­ ków, zarówno dla historji powszechnej, jak i dla historji Polski, dla szkół powszechnych, jak i właściwych średnich, brak wszelkich usiłowań, nowych prób w kierunku doboru materjału naukowego i metody wykładu; prze­ ważnie albo przestarzałe pod względem naukowym i metodycznym, albo opracowane przez autorów a zwłaszcza autorki niefachowe, nie odpowia­ dają zgoła wymaganiom dzisiejszej szkoły; podręczniki tłumaczone, po­ siadające wartość poważną, nie są jednak przystosowane do potrzeb ucznia polskiego; niektóre podręczniki są wręcz bezwartościowe; pod­ ręczniki zaś w rodzaju repetytorjów maturalnych, kompendjów dla abitur- jentów uważać należy wprost za szkodliwe dla rozwoju umysłowego mło­ dzieży, podobnie jak wycofane „klucze“ przy nauce łaciny lub streszcze­ nia utworów przy historji literatury.

Podręczniki przeznaczone dla samouków dorosłych: B u k o w i e c k a ,

Krótka historją Polski w opowiadaniach starego powstańca, Arct, 1917; C h o c i s z e w s k i : Historją dawnej Polski, tenże Krótka historją Polski, tenże Historją Polski, Warszawa, Borkowski; R y d e l : Mata historją Polski, Kraków, 1919; M. D ą b r o w s k a : Dzieje naszej ojczyzny, War­ szawa, Tow. Wydawnicze, 1918; H. W i t k o w s k a : Dzieje państwa Pol­ skiego od czasów najdawniejszych, aż do dni naszych, Kraków, 1918, (zwięzły mało popularny konspekt); N. G ą s i o r o w s k a : Dzieje Polski po- rozbiorowej z ilustracjami, Warszawa, Jakowicki, 1918 (o najniższym po­ ziomie popularności); J. N o w o w i e j s k a : Porozbiorowe dzieje Polski, Warszawa, Lisowska („sumaryczne zestawienie faktów“ — wedle słów z przed­ mowy Mościckiego); R y d e l : Dzieje Polski dla wszystkich z przedmową Mościckiego, Gebethner i Wolff, 1919; Ś l i w i ń s k i : Polska Niepodległa, Arct, 1919; D z w o n k o w s k i i M o ś c i c k i red.: Odrodzenie Polski. Dzieje Polski od zamierzchłej przeszłości do chwili obecnej, 1918 (bogato ilustrowane); M. D ą b r o w s k a : 0 zjednoczonej Polsce, jej mieszkańcach i gospodarstwie, Tow. Wyd., 1919; H. O r s z a : Rozwój społeczny Polski, wyd. II, Arct ; H. W i t k o w s k a : Dzieje ustroju Polski w zarysie, wyd. II, Arct, 1913; J. G r a b i e c : Dzieje Polski Niepodległej, tenże: Dzieje porozbiorowe, Tow. Wyd., 1916, tenże: Współczesna Polska w cyfrach i faktach, Kraków, wyd. Życie, t. XX; N. G ą s i o r o w s k a : Historją Polski porozbiorowej dla nauczycieli szkół początkowych, Arct, 1918; J. Z a h o r s k i : Dzieje Polski chronologicznie ułożone, Arct, 1901. Do historji powszechnej: S z e l ą g o w s k i : Dzieje powszechne i cywilizacji, t. I Starożytny Wschód, II Grecja, III Rzym, IV Odrodzenie Wschodu i t. d. Warszawa, 1913 — 18, tenże: Historją średniowieczna (wstęp); tenże: Historją nowożytna, tenże Historją nowoczesna, Arct, 1918; S e i g n o b o s : Dzieje

5 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 237 polityczne Europy współczesnej, rozwój stronnictw i form politycznych

1814—96; przekład, red. i uzup. J. Steckiego, Warszawa, 1900; D r i a u l t i M o n o d : Dzieje polityczne i społeczne X IX w., tłum. J. J a s t r z ę b s k a , rozdział o Polsce, p. t. Sprawa polska w X IX w., nap. H a n d e l s m a n , Arct, 1918; J. G r a b i e c : Dzieje współczesne 1871 — 1917, 2 części, Tow. Wyd. 1918— 9 ; B. L i m a n o w s k i : Dzieje Litwy, Tow. Wyd. 1917.

W zakresie podręczników dla samouków mamy do zanotowania kilka, niezawsze zresztą udatnych, prób w duchu potrzeb czasu a więc w celu spopularyzowania historji dla szerokich warstw ludowych. Na wyróżnienie pod względem metodycznym zasługuje praca O r s z y, stanowiąca streszcze­ nie wykładów autorki w Uniwersytecie Ludowym im. Mickiewicza w Kra­ kowie w 1. 1909— 1910; jest to historją ustroju Polski, stosunków społecz­ nych, politycznych, warunków gospodarczych, traktowana porównawczo; za­ równo ze względu na swą tendencję, na dostateczne opanowanie przedmio­ tu, wreszcie na walory metodyczne stanowi jedną z najpożyteczniejszych książek historycznych popularnych. Praca D ą b r o w s k i e j : Dzieje naszej ojczyzny, przeznaczone dla szerokich warstw samouków, nieznających hi­ storji, uwzględnia stosunki społeczne, kulturalne, traktuje obszernie historję rozbiorów i porozbiorową, poświęca parę rozdziałów stosunkom współczesnym. Książka obok powyższych zalet zawiera jednak zastarzałe błędy historyczne i szablonowe, fałszywe a tendencyjne poglądy, pod względem metodycznym usiłowania popularyzatorskie wyradzają się w gawędziarstwo ; tendencja zupeł­ nie słuszna związania teraźniejszości z przeszłością doprowadzona tu zostaje do przesady: za wiele miejsca względnie poświęcono dziejom porozbiorowym; przy charakterystyce współczesności autorka wkracza na śliskie tory polityki i stronnego oświetlania faktów, pozbawionego perspektywy dziejowej. Więk­ szą wartość dla samouków przedstawia druga z wymienionych wyżej ksią­ żek D ą b r o w s k i e j , mianowicie o Polsce współczesnej; pomysł godzien uznania, ale w wykonaniu daje się również mocno odczuć brak fachowości autorki i sentyment, ujemnie odbijający się na jasności, a zwłaszcza ścisłoś­ ci wykładu. Dla szerokich również warstw czytelników przeznaczona jest historją B u k o w i e c k i e j ; warto ją zestawić z powyżej omówionemi, jest to bowiem książka typu starego ze wszystkimi jej wadami. Nie jestto po­ pularyzowanie nauki, lecz tendencyjne jej wulgaryzowanie. Ideologja histo­ ryczna autorki wyraża się w następującym: Pan Bóg na to stwarza narody, żeby pracowały dla postępu świata, żeby nie leniwiały w próżnowaniu, tylko dokładały swój dorobek do budowania Królestwa bożego na ziemi; naród to kochająca się rodzina, król to ojciec i t. d .; zawinili bardzo kmiecie, że dali się odsunąć od równości z innymi stanami ; opowieść o tym, jak to żyd w bogactwa w Polsce rósł; z ilustracji portrety wszystkich królów; dołączone mapki nieobjaśnione pozostają bez wartości. Książki R y d l a zarówno Mała Historją bez zalet popularyzatorskich, jak większa

bez żalet naukowych, nie przedstawiają szczególnej wartości. Praca S 1 i- w i ń s к i e g o jest pierwszą z zapowiedzianych trzech, składających się na całość dziejów Polski : Polska niepodległa, Polska w niewoli, Obraz społecznych i państwowych urządzeń Polski; przeznaczona jako lektura dla młodzieży szkolnej i dla dorosłych czytelników, ma duże zalety literac­ kie. Podręczniki S z e l ą g o w s k i e g o , zrywające z konwencjonalną m e­ todą chronologicznego wykładu, traktujące współrzędnie historję Polski z powszechną, uwzględniające wyjątkowo obszernie dzieje XIX i XX w. cha­ otyczne jednak w wykładzie, stanowią typ raczej podręcznika dla samouków niż dla uczniów. Dzieje współczesne G r a b c a , traktowane są publicy­ stycznie; szczegóły zostały nagromadzone licznie, uwzględniono różno­ rodne stosunki, ale bez syntetycznego ich ujęcia; brak bezstronności wynika z natury przedmiotu i temperamentu autora. Odrębne miejsce wśród pod­ ręczników do historji Polski zajmuje D z w o n k o w s k i e g o : Ilustrowana historja Polski, kurs wyższy do użytku słuchaczów wyższych zakładów naukowych, nauczycieli szkół średnich i szerszych kół inteligencji, z liczne- mi ilustracjami, t. 1.

Wypisy historyczne : G e b e r t i G e b e r t o w a : Wypisy historycz­

ne z dziejów ojczystych, Lwów, 1920; N o w a k o w s k a i J a r o s z y ń ­ s k a : Zbiór opowiadań z dziejów ojczystych, dla użytku niższych klas szkół średnich i szkół elementarnych, wyd. II, Warszawa, 1918; O r s z a ; Z dziejów narodu, wypisy z źródeł i streszczenia z opracowań historycz­ nych, t. I (prahistorja i Piastowie), Arct, 1908; C h o ł o n i e w s k a : Z na­ szej przeszłości, wyjątki z najcelniejszych prac i opowiadań historycznych, książka dla młodzieży, z rycinami, Arct, 1908; W i t k o w s k a i K u l i k o w ­ s ka : Czytania historyczne, Arct, 1907— 19; I Epoka Piastowska (5 zeszy­ tów): Wiadomości wstępne, Ważniejsze wypadki i postacie dziejowe od po­ działu Polski na dzielnice przez Bolesława Krzywoustego, Ustrój państwo­ wy i stosunki społeczne w Polsce piastowskiej, Ważniejsze wypadki i po­ stacie dziejowe od podziału Polski na dzielnice do śmierci Kazimierza Wielkiego, Kultura w epoce piastowskiej ; II Epoka jagiellońska (8 zeszy­ tów): Unja i inkorporacja. Charakterystyki panujących w Polsce od 1370— 1572, Sprawy religijne, husytyzm i reformacja, Stosunki społeczne w Polsce Jagiellońskiej, Tworzenie się rzeczypospolitej szlacheckiej i walka o jej na­ prawę, Sprawy zagraniczne, wojny, zjazdy, Stosunki z sąsiedniemi państwa­ mi, Wielkie Księstwo Litewskie, Kultura za Jagiellonów; III Czasy królów elekcyjnych: Charakterystyki panujących w Polsce od 1573 — 1795. Dal­ szych zeszytów, opracowanych przez W i t k o w s k ą lub W i t k o w s k ą i ' K r z y ż a n o w s k ą , zapowiedziano 12; wyszły dotychczas : Charakterysty­ ki znakomitych Polaków w okresie królów elekcyjnych, Stosunki społeczne w Polsce XVII i XVIII w., Kozaczyzna, Elekcje, rokosze, konfederacje ; Okres reform za Stanisława Augusta, Rozbiory, Kultura w Polsce XVII 238 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 6

1 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 239 i XVIII w. Z dziejów porozbiorowych też autorki zebrały: Charakterystyki znakomitych Polaków z czasów porozbiorowych, Ąrct, 1918. Książki powyżej wymienione wydane zostały przeważnie nakładem Arcta, każda zaś z nich, aczkolwiek dla jednego przeznaczona celu, przedstawia się pod względem metodycznym zupełnie odmiennie. Poważnie traktowana jest praca O r s z y, zarówno pod względem kompilacyjnym, jak konstrukcyjnym i metodycznym; autorka usiłuje zerwać z rutyną, książka jednak pozostaje próbą bynajmniej nie doskonałą; do samodzielnego użytku młodzieży i samouków jest za su­ cha, niedostępna nieraz w swych drobnych urywkach, zwięzłych streszcze­ niach, jako środek pomocniczy do użytku nauczycieli niewystarczająca; jeżeli się zważy obecny brak odpowiedniej lektury popularnej dla młodzieży, to przyznać należy, że książka ta jest pożyteczną, dostarczając ilustracji, po­ głębiając, uzupełniając w niejednym lub ożywiając wykład ; umiejętnie uży­ ta w stosunku do dotychczasowego traktowania historji, stanowi krok na­ przód; nie jestto jednak książka przyszłości, nie w tym kierunku nowe próby metodyczne prowadzić powinny. Wypisy C h o ł o n i e w s k i e j stanowią szablonową książkę do czytania, w celu raczej rozrywki niż nauki; fragmenty brane nawet z powieści, poezji, z broszur popularnych; przy do­ borze ich sprawa ścisłości historycznej usuwana na plan dalszy na korzyść popularności i żywości opowiadania; urywki są nie tak drobne, pokawałko­ wane, jak w innych wypisach, dlatego książka jest bardziej zajmująca, ale dla dzieci za trudna, dla młodzieży zaś zbyt powierzchowna; tytuły pre­ tensjonalne, jak np. „Kobieta w Polsce“, omówiona na dwu stronicach, olbrzy­ mie zagadnienia: „Wewnętrzny upadek Polski“, „Rządy rosyjskie w Polsce“, „Sejm czteroletni“, „Legjony“ omówione w kilkostronicowych rozdziałach; dobór przedmiotów przypadkowy, o najistotniejszych sprawach niema wzmianki. Starannie opracowane są Wypisy G e b e r t a , jak książka do czytania dla mło­ dzieży klas niższych, przedstawiają jednak w swym planie typ podobnie jak książka C h o ł o n i e w s k i e j niezdecydowany, nieustalony. Czytania W i t- k o w s k i e j , K u l i k o w s k i e j i K r z y ż a n o w s k i e j zamierzają objąć całoształt historji Polski, zawierają zaś fragmenty z dzieł różnorodnej wartości bez głębszej myśli przewodniej w ich doborze; w drobnych porwanych urywkach nawet doświadczony czytelnik nie może się zorjentować, zwłasz­ cza, że najtrudniejszym, najzawilszym sprawom poświęcono niejednokrotnie po parę czasami po jednej stronicy, dając ułamek bez początku i bez koń­ ca, („Polska XVI w .“ na 4-ch stronicach opracowana); książki powyższe, zresztą zbyt kosztowne, jako uzupełnienie podręcznika szkolnego ucznia, sta­ nowią jedynie surogat odpowiedniej literatury historycznej. Dotychczasowe wypisy swym fragmentarycznym traktowaniem przedmiotu nie spełniają za­ powiadanych przez siebie zadań: „budzenia współczucia i interesu histo­ rycznego“, przedstawiają zaś niebezpieczeństwo dyletantyzmu i powierzchow­ ności sądów dla ucznia, któremu przeczytanie jednej lub kiiku przystępnych

240 L iteratura historyczna popularna 190Ö — 1919. 8 monografji dałoby o wiele większą korzyść przy rozwijaniu jego historycz­ nego myślenia; w stosunku do nauczyciela zaś wypisy danego typu przez zbytnie ułatwianie mu zadania mogą ujemnie wpłynąć na jego twórczą pra­ cę pedagogiczną.

W r ó b l e w s k a : Rok 1863, wyjątki z dzieł, pamiętników, dokumen­ ty, odezwy, Arct, 1916; książka ta pod względem metodycznym przedstawia ten sam typ co powyższe wypisy, ponieważ jednak obejmuje fragment dziejów, dlatego jest mniej powierzchowna;· i tu wprawdzie drobne urywki nużą czy­ telnika, nie pozwalają skupić myśli, dają jednak bardziej bezpośrednie ze­ tknięcie z epoką. W i t k o w s k a : Dni chwały, dni klęski, obrazy z dziejów ojczystych ze 100 ilustracjami podług dawnych rysunków, obrazów oraz z 23 rysunkami oryginalnymi,. Arct, 1913; „Wybór obrazów skreślonych przez wybitnych historyków, poetów i malarzy“ dla „młodych czytelników“, „by czerpali z nich naukę o przeszłości“. Książka kosztownie wydana o 600 blizko stronicach in 4° (urwana na powstaniu listopadowym), wbrew zapowiedzi, ma na celu nietyle nauczanie, ile rozrywkę; daje uryw­ ki przeważnie z beletrystyki, z poezji, artyści zaś z nielicznymi wybitnymi wyjątkami w traktowaniu przeszłości nie liczą się z prawdą naukową; pięk­ ny np. artykuł Konopnickiej tu zamieszczony, mówi o „niespornych“ granicach Polski danych jej przez naturę, Gliński opowiada o spokoju wśród Słowian, zaś gwałtach u „bezbożnych“ Niemców, nawet Wyspiań­ ski mówi o prochach Bolesława Śmiałego złożonych w Osjaku; jednocześr nie warto stwierdzić, że w opowiadaniu Kraszewskiego o Głogowie nie­ ma ani jednego rysu fałszywego, znajomość czy intuicja historyczna nie zawodzi artysty. Poeta nie jest obowiązany do ścisłości historycznej, któ­ ra jednak stanowi bezwzględny obowiązek popularyzatora; temu niewolno podawać wiadomości bez fachowej kontroli, powtarzać tradycyjnych zasta­ rzałych błędów. O najważniejszych zagadnieniach podane są artykuły lite­ rackie nie historyczne, w sprawie o Grunwaldzie głos mają Sienkie­ wicz i Konopnicka wyłącznie, w sprawie unji polsko - litewskiej tylko Klaczko; w całym układzie książki, widnieje brak fachowej umiejętności, jakby pośpiech i połączone z nim niedbalstwo; ilustracje przeważnie nie- podpisane. Nasuwają się także przy omawianiu powyższej książki, jako ty­ powej dla naszej literatury popularnej, pewne refleksje w stosunku do jej tendencji ideowych; tendencja wyraża się w doborze sentymentalno-patrjo- tycznych utworów; o ileż mocniej na umysł dziecka pod względem histo­ rycznym oddziała artykuł zawodowego historyka, gdzie tętni życie prawdzi­ we surowe z zamierzchłej przeszłości, artykuły z tejże książki Zakrzew­ skiego, Smolki, niż ckliwy, rozwlekły wiersz Glińskiego, mówiący o tych samych czasach, o ile skuteczniejszym jest środkiem do obudzenia nie nienawiści i wstrętu dla obcych, co przecież w wychowaniu młodzieży nie

9 L iteratu ra historyczna popularna 1900 — 1919. 241 jest ważne i pożądane, lecz miłości dla własnego kraju, społeczeństwa i je­ go przeszłości.

W Pamiętnym roku wojny, książka zbiorowa dla młodzieży Tow. Wyd. 1916; pięknie wydany zbiór artykułów, poezji, wrażeń ulotnych, aktualnych opowieści oddaje nastrój wojny w pewnym 'momencie za okupacji niemiec­ kiej; artystyczne ilustracje Stef. Norblina.

Nowy typ specjalnych wypisów historycznych stanowi książka K. K o ­ s i ń s k i e g o Pisarze polityczni i historyczni do wieku X I X , cz. I do w. XVI, Arct, 1919, przeznaczona do użytku szkolnego i dla szerszych warstw czytelników; podane zostały kroniki Galla, Kadłubka, Jana z Czarnkowa, Długosza, traktat Ostroroga, pamiętniki Janczara w zasadniczych i nieskra- canych ustępach oraz wiadomości historyczne o autorach i ich dziełach.

Książki dla dzieci. Dwie autorki pod względem poczytności wybi­

jają się tu na plan pierwszy: w Warszawie Bukowiecka, w Krakowie Jadwi­ ga z Łobzowa. B u k o w i e c k a : Książka Zosi, opowiadania babuni o oj­ czyźnie, z rycinami, 3 części, Arct, 1914— 17. Pod względem naukowym książka przedstawia się ujemnie, jako zbiór licznie, ale bezkrytyęznie nagro­ madzonych anegdot historycznych, nie oddających kolorytu epoki tak, że każdą opowieść po zmianie imion historycznych dałoby się umieścić w pierw­ szej lepszej epoce; w opowiadaniach panuje chaos, od błędów się roi. For­ mę opowiadania można określić jako rozwlekłe gawędziarstwo. Pod wzglę­ dem ideowym przeważają tendencje autorki militarno-patrjotyczne; w opo­ wiadaniach uwzględniana jest przedewszystkim wojna, najwyższym ideałem jest rycerz polski, podczas gdy rycerz nie polski jest rabusiem; wogóle Polacy są zupełnie odmienni, niż wszyscy ludzie innych narodowości: „P o­ lacy nigdy nie uciskali nawet nieprzyjaciół“, „Polacy nigdy nie sprzedawali ludzi“, „w innych krajach było chłopom stokroć gorzej“; „w Polsce słucha­ no królów z wielkiego kochania“; szlachty w Polsce było więcej niż gdzie­ indziej, bo król zuchom mieszczanom lub chłopom nadawał herb; równość zginęła w Polsce z powodu sąsiadów, bo ich napady wytwarzały rycerstwo; w Polsce panowały ład, zgoda, miłość wzajemna; legendy podawane są ja­ ko fakty historyczne; uczucia humanitarne podporządkowuje się egoistyczno- narodowym: żartobliwie „śm igusem “ nazywa się czyn kobiet, które w obro­ nie miasta lały gorącą smołę lub wodę na nieprzyjaciół; celem historji jest nauczyć „kochać pradziadów“, „pradziadowie nie czynili krzywdy nikomu, jakżebyśmy ich kochać nie mieli“. Znowu staje pytanie, czy można wy­ rządzać krzywdę umysłowi dziecka, obciążać go zbytecznym, przeważnie szkodliwym balastem, bałamucić je nawet w skutku poczciwych, serdecznych intencji, w imię pewnych w niejednym pięknych ideałów; czy istotnie tak się „wypełnia sumiennie obowiązki Polki“. Pomijając w tym miejscu stanowisko etyczczno-wychowawcze, ze stanowiska historyka należy zaprotestować

242 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 10 ciw Jem u, by historją stawała się środkiem dla pewnych tendencji wycho­ wawczych, by prawda historyczna była im całkowicie podporządkowana.

Blbljoteczka J a d w i g i z Ł o b z o w a (Strokowej): „Polacy" w 3 częściach; książka przedstawia rodzaj podręcznika dla dzieci, a właściwie czy- tankę historyczną, złożoną z kilkuset opowiadań, wszelkiego rodzaju podań, anegdot, dyteryjek o osobach i wypadkach historycznych, pozbawionych je­ dnak wartości naukowej; akcja opowiadań żywa, zajmująca, tendencja ich re- ligijno-militarno-patrjotyczna. Pozatym istnieje cała „Bibljoteczka“ wymie­ nionej autorki, licząca przeszło 70 tomików i dwieście kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy, warto więc nad tym dorobkiem i jego wartością się zastanowić. Powodzenie olbrzymie autorki tłumaczy się przedewszystkim jej werwą na- racyjną, dobrymi pomysłami w doborze tematów, formą opowieści krótkich, zręcznych, treścią anegdotyczną zbliżoną do beletrystyki. Wszystko powie­ dziane wyżej o książce Bukowieckiej możnaby tu powtórzyć zarówno pod względem naukowym, jak metodycznym, jak wreszcie ideowym. Nadto na­ wet popularność w znaczeniu przystępności nie została utrzymana, autorka operuje często pojęciami zupełnie niedostępnemi dla dzieci, nie próbując nawet ich wyjaśnić („zniesiono liberum veto nieszczęsne i zgubne“, bez słowa wyjaśnienia co to było liberum veto i t. p.); pod względem meto­ dycznym panuje chaos, bezplanowość, przypadkowość doboru i układu; w opowiadaniach o wojnach, o zemście, o okrucieństwach popełnianych tęt­ ni uczucie jakiejś lubości, wprost namiętnej. Ilustracje są liczne, ale szablo­ nowe, bezmyślne nieraz: opowiadanie o Krakusie ilustruje baran, bitwę pod Wrocławiem jakieś pieski; pozatym aniołki, kwiatki, ptaszki, żabki, owady i t. p. bez żadnego związku z treścią; pewne tendencje demagogiczne wy­ rażają się np. w opowiadaniu o konstytucji majowej, która zdaniem autorki znosiła pańszczyznę i zabraniała chłopu czynić jakiejkolwiek krzywdy; ilu­ struje to opowiadanie chłop w siermiędze. -Ważniejsze książeczki J a d w i g i ' z Ł o b z o w a treści historycznej: Bohater, Moja książeczka, Z polskiego skarbca (2 części), 'W naszej szkole, Za górami ża lasami, Trzy mogiły, W blasku słońca, Przed latami, Trzeci maj, Pod lipą, Z chwil zadumy, Straszna wojna, O wychowania narodowym. Pod kościołem, Znowu ziarno, Młody pan starosta, O królewnie sierocie, Na służbie, Dla Oj­ czyzny, Biedna Matka, Pan Krakowski, Matka żyje, Nie zapomnę, „Ko­ ściuszce“, U kolan babuni wysłuchana legenda, Z młodości dzielnych Po­ laków i inne; są to powiastki, obrazki sceniczne, a zwłaszcza „gawędy“, legendy, baśnie; wydawane w Krakowie.

Do powyższego typu zbliżają się książeczki M o s s o c z o w e j : Z daw­ nych czasów, powiastki z historji Polski dla dzieci od lat 8, 3 części, Arct,

1919, wyd. III.

Omawiane wyżej książeczki wskazują wyraźnie, iż czas już, aby po­ pularyzowanie historji dla dzieci przestało być wyłącznym przywilejem bab­

ci, ciotek, które mają jedynie dobrą wolę i szczerą ochotę do opowiadania 0 dziejach narodu swym ukochanym wnuczętom, siostrzeńcom i t. p.

O r s z a : Na ziemi polskiej przed wielu laty, Warszawa, Mortkowicz, 1911 (epoka Piastowska); bardzo ładnie wydana interesująca próba książki dla dzieci naukowej wartości, na źródłach oparta, ilustrowana, rysunkami J. Ostrowskiego wedle drzeworytów; zachowany tu został koloryt epoki, po­ dane wiadomości ściśle historyczne, legendarne odróżnione od prawdziwych. Podobną intencję miała autorka R. M. B r z e z i ń s k a : W młodzieńczych latach Bolesława Krzywoustego, z kroniki Marcina Gallusa, (wyd. II, Księ­ garnia Ludowa, 1919), gdzie przeprowadziła dobry pomysł streszczenia 1 udostępnienia odnośnych wiadomości z kroniki Gallusa. Naracja ■ w oby­ dwu powyższych książeczkach wypadła zbyt sucho i monotonnie.

Moje książeczki dla dzieci od lat 4 do 10 pod redakcją B u y n o -

A r e f o w e j , wydawane, wśród innych zawierają również opowiadania histo­ ryczne: D o m a ń s k i e j : Cezar, K a c z k o w s k i e j : Dąbek z pod Racła­ wic, J e z i e r s k i e g o : Jak to było pod Raszynem, Książę Józef Po­ niatowski, J a n o w s k i e g o : Kochaj Kościuszkę, K o l i s k ó w n y : O kró­ lu Popielu, B u r a c z e w s k i e j : Pod Martynowem i in.

„Zajmujące czytanki“, wyd. p. Arcta, pod redakcją M. B u y n o -

A r c t o w e j , przeznaczone dla młodzieży, zarazem dla ludu wiejskiego i miejskiego, zawierają „materjał dla nauczycieli i ochroniarek do pogada­ nek z dziećmi oraz do czytania w klasie“; w zbiorze tym między innemi znajdują się opowiadania historyczne, dział szczególnie „dobrze opraco­ wany“; czytanki cieszą się wielką poczytnością, wiele z nich ma po kilka wydań. Powiastki: G ę b a r s к i : Dzień sławy, Tatarzy w Polsce, Walka na śmierć i życie, S t r e b e y k o : Dziesięcioletni ochotnik, M o r a w s k a : Dziewięć powiastek historycznych, Zabawy w dawnych czasach, K a c z ­ k o w s k a : Ezechiel, M o s s o c z o w a : Królowa Jadwiga, Najazd, Obrona Częstochowy, Ztamana przysięga; S y n o r a d z k i : Krwawe Apostolstwo, Lech·, G e r s o n - D ą b r o w s k a : Legenda o królowej Kindze·, R y g i e r: Legendy z historji bajecznej Polski (wierszem); Opowiadania z historji Polski: I. Bolesław Chrobry, Mieczysław II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Śmiały, II. Władysław Herman, Bolesław Krzywousty, Władysław II, III. Wła­ dysław Łokietek, Kazimierz Wielki; Ł o p u s z a ń s k a : Mały gwardzista Napoleona·, J e z i e r s k i : Na bój z Niemcami, Odnowiciel, Syn tułaczy, W obronie bogów, W roku Grunwaldu·, H o f f m a n o w a : Nocleg w Kro- motowie, Michał Korybut u matki, Tomek z Jabłonny i Książę Józef Po­ niatowski ; I z d e b s k a : O naszym królu-tułaczu, Trzewiczek królowej; G 1 a t m a n : Perukajtis\ L a s k o w s k i : Samosierra; G r u d z i ń s k a : Tym- ko Orlik·, J a c h o n d o w i c z : W pomroce wieków, 3 części; S z a l a y o w a : Zaremba, Zemsta Jaśka·, T e r e s a J a d w i g a : Z dziejów leg jonów; B u y n o - A r c t o w a : Zemsta; G r u s z e c k i : Zwycięstwo pod Kircholmem;

244 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 12 K a l i n o w s k i : Zwycięstwo pod Wiedniem·, K o l i s k ó w n a : Królowa Jadwiga, Najazd·, D o m a ń s k a : Płaszcz królowej·, M o s z c z e n s k a : Rocznica 3 maja. Obrazki sceniczne: Ś w i d e r s k a : Z. A. K· Dar kró­ lewny·, K a c z k o w s k a : Dwudziesty dziewiąty listopada·, G e r s o n - D ą - b r o w s к a : Kazimierz i Rokiczana, Leszek Biały, Łokietek w grotach Ojcowa, Pod murami Częstochowy, Urszulka z Czarnolasu, Żacy za Ba­ torego; Ż a r s k a : W szkole rycerskiej, Zwycięska chwila; L u b i c z : Za króla Wacława. Przeróbki z powieści K r a s z e w s k i e g o , opracowane przez Ł o z i ń s k ą : Stara Baśń, Lubonie, Bracia Zmartwychwstańcy, Ma- sław, Boleszczyce, Królewscy synowie, Historja o Petrku Właście, Stach z Konar, Waligóra, Syn Jazdona; opracowane przez В u y n o : Grześ z Sa­ noka. Opowiadania historyczne: K a m i ń s k i : Bajeczne początki Polski, Pierwotni Słowianie ; S y n o r a d z k i : Historja Słowian, Od Głogowa na Psie pole ; J a r o s z y ń s k a : Tadeusz Kościuszko, 2 cz.; J e z i e r s k i : Książę Józef Poniatowski·, В i a ł y n i a : Warszawa w czasie powstania Kościuszkowskiego 1794, Włościanie za Kościuszki, Powstanie listopa­ dowe, 2 cz.; Ignacy Prądzyński, generał wojsk polskich, Leg jony pol­ skie w wojnach napoleońskich, legja włoska i naddunajska (1791 — 1803), Wojsko polskie w.wojnach napoleońskich 1806—14; G a l i e : Jene­ rał Henryk Dąbrowski, twórca legjonów; Królowie i książęta polscy, we­ dług rysunków J. Matejki; В u k a r : Szkoła rycerska w Warszawie, z pa­ miętnika. Oryginalnie pomyślane, bardzo interesujące i dużej wartości na­ ukowej są książeczki D y a k o w s k i e g o , których do żadnej z powyższych grup zaliczyć nie można: Koń-, zeszyt I. Koń wspólnik pracy, koń towa­ rzysz człowieka, II. Wozy, pojazdy i dawne zaprzęgi, III. Dawne drogi i dawne podróże, IV. Koń na zabawach i uroczystościach, V. Koń bo-owy, różne rasy i sposób jeżdżenia, VI. Rycerstwo średniowieczne, igrzy­ ska konne, VII. Skład i ustrój jazdy, naczelni wodzowie. Wybór róż­ nych autorów : J a r o s z y ń s k a : Z życia Naczelnika. Wydawnictwo po­ wyższe nie ma określonego charakteru i jednolitego przeznaczenia, dobór autorów, tematów i sposobu opracowania jest przypadkowy, dlatego ksią­ żeczki przedstawiają wartość różnorodną i pod względem popularności są różnego poziomu. Opracowania monograficzne Jaroszyńskiej, Białyni są niebardzo popularne, ale stanowią inteligentne streszczenia monografji nau­ kowych z podaniem literatury przystępnej, broszurowej i naukowej, pozba­ wione łzawego sentymentalizmu i dzikiej nienawiści dla obcych, a owiane szczerym uczuciem patrjotycznym. Większość jednak książeczek nie od­ powiada minimalnym wymaganiom naukowym, zwłaszcza powiastki dla dzie­ ci, obrazki sceniczne wykazują bezceremonjalne nieliczenie się autorów z prawdą historyczną. Ilustracje są bez wartości historycznej i artystycznej.

Bibljoteczka Narodowa pod redakcją G a l l e g o , wyd. Arcta, ma

13 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 245 nych prac: S k a r g a : Kazania sejmowe; S z a j n o c h a : Bolesław Chrobry, Władysław Łokietek, Opowiadanie o królu Janie III, 2 części; Konstytucja 3 maja 1791 r., Ustawa konstytucyjna Księstwa Warszawskiego dn. 22 lipca 1807 r.; N i e m c e w i c z : Śpiewy historyczne; W i t k o w s k a : Dzieje ustroju Polski, II wyd.; K o r z o n : Grunwald; G l a t m a n : Wielka wojna, G ł u c h o w s k a : Jan Długosz, wielki historyk i wychowawca królów, O szkole krzemienieckiej·, O f f m a ń s k i : Królestwo Polskie (1815 — 30), Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; W a w r z e n i e c k i : Słowianie doby przed i wczesno-historycznej; C h o ł o n i e w s k a : Stani­ slaw Staszic, życie i czyny. Są to opracowania przeważnie nie samodzielne ale pożyteczne; niektóre książeczki stanowią przedruki z Książek dla Wszyst­ kich i in. dawniejszych wydawnictw.

Zbliżone do Zajmujących Czytanek Powieści historyczne, wyd. Arcta. Przeróbki dla młodzieży powieści K r a s z e w s k i e g o , ilustrowane; oprócz powyżej wymienionych: Resurrecturi, Sierota książęcy, str. B r z o ­ z o w s k i ; Stara Baśń, str. O f f m a ń s k i ; Wlast, czyli pierwsi chrześcija­ nie w Polsce, Jaksowie, opr. L e 1 i w a.

Dla starszej młodzieży doskonałą lekturę beletrystyczną stanowią ory­ ginalne powieści historyczne K r a s z e w s k i e g o , niezepsute przez prze­ róbki, opracowania, streszczenia, wyd. Arcta. Cykl powieści historycznych Kraszewskiego obejmuje dzieje dawnej Polski w 29 powieściach, zawar­ tych w ·75 tomach; w porządku chronologicznym ze względu na treść przedstawiają się jak następuje: Stara Baśń (IX wiek 3 tomy), Lubonie (X w. 2 t.), Bracia Zmartwychwstańcy, Bolesław Chrobry (3 t.), Mas- ław (XI w. 2 t.), Boleszczyce, Bolesław Śmiały (2 t.), Królewscy syno­ wie (Władysław Herman i Krzywousty, 4 t.), Historją prawdziwa o Petrku Wlaście (Władysław II, 2 t.), Stach z Konar (Kazimierz Sprawiedliwy, 4 t.), Waligóra (Leszek Biały, 3 t.), Syn Jazdona (Bolesław Wstydliwy i Leszek Czarny, 3 t.), Pogrobek (Przemysław II, 2 t.), Kraków za Łokietka (2 t.), Jelita (legenda herbowa z r. 1331, 2 t.), Król chłopków (4 t.), Biały Książę (Ludwik Węgierski, 3 t.), Semko (Bezkrólewie po Ludwiku, 3 t.), Matka królów (Jagiełło, 2 t.), Strzemieńczyk (Warneńczyk, 2 t.), Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik (Jagiellonowie, 4 t.), Dwie królowe (Bona i Elżbieta, 3 t.), Infantka (Anna Jagiellonka, 3 t.), Banita (Batory, 3 t.) Bajbuza (Zygmunt III, 3 t.), Na królewskim dworze (Wła­ dysław IV, 3 t.), Boży gniew (Jan Kazimierz, 3 t.), Król Piast (Michał ks. Wiśniowiecki, 2 t.), Notatki Adama Polanowskiego, dworzanina króla JM. Jana III) (2 t.), Za Sasów (August II i August III, 2 t.), Saskie ostatki (August III, 2 t). Powieści powyższe pisane nie przez zawodo­ wego historyka, dzięki niezwykłej intuicji historycznej autora przeważnie oddają charakter dziejowy, koloryt epoki, w której akcja powieściowa się rozgrywa.

246 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 14 Poza powyższemi inne powieści historyczne przeważnie są pod wzglą­ dem historycznym bezwartościowe, dają typy zgoła szablonowe, z historji biorą jedynie imiona bohaterów; przeważa w nich przeciętny typ szlachcica ma­ gnata, brak zaś „duszy narodu“ w różnorodnych typach; treść obraca się wyłącznie niemal dokoła bojów, uroczystości, uczt, kłótni i sporów, zemsty i okrucieńtw apoteozowanych, podnoszonych do ideału dzielności i męstwa, to znowu dzieł nieludzkiej dzielności, nieprawdopodobnych przygód; tak zwłaszcza przedstawia się lektura beletrystyczno-historyczna „dla chłopców“, schlebiająca upodobaniom różnego gatunku i łatwa, przeznaczona dla roz­ rywki nie dla nauki; lektura dla dziewcząt obfituje w opowiadania o stro­ jach, potrawach, łakociach, o sprawach natury erotycznej; wiadomości histo­ ryczne i tu przemycane są jakgdyby w powodzi bezwartościowych historji, poziom ideowy nizki. Na wyróżnienie zasługują P r z y - b o r o w s k i , G o ­ ni u l i c k i , który wykazuje w swych powieściach znajomość historji, zwłaszcza umiłowanie przeszłości Warszawy; dzieje jej stanowią zazwyczaj piękne tło akcji powieściowej.

Moja bibljoteczka Arcta. Ż m i c h o w s k a : Dańko z Jaworu, Sy-

n o r a d z к i : Przygody towarzysza pancernego, Sąd boży, B u l w e r Ly t - t o n : Ostatnie dni Pompei, M o r z k o w s k a : Żołnierzyk burski, N o r ­ m a n d : Szmaragd Inkasów, G r y f f - P a c i o r k o w s k i : Głogów i Trem­ bowla, J e z i e r s k i : Przez krwawe boje, Aż do zgonu, Potomek hetmań­ ski, Napoleon, zdobywca świata, Witoldowi synowie, C e y s i n g e r ó w n a : Jan Lipnicki, D o m a ń s k a : Hanusia Wierzynkówna, Paziowie króla Z y­ gmunta, Z i e l i ń s k a : Jagienka, Na zamku Nasielskim, Nieznany bohater Śląski, Syn Ukrainy, Branka litewska, N i e w i a r o w s k a : Białe sukma­ ny, M o s s o c z o w a : Starościc w syntaktyce, O r w i с z : Młodość wodza narodu, Od Dubienki do Racławic, P r z y b o r o w s k i : Rok krwi i nie­ doli (1812), Młody konfederat barski, Grunwald, Młodzi gwardziści, Widmo Ibrahim, Losy Cezara wedł. Höckera, Atylla, bicz boży, Zdobycie Sandomierza, G o m u l i c k i : Życie dla Ojczyzny, T e r e s a J a d w i g a : Z czasów Jadwigi i Jagiełły, G a w i ń s k i : Lolek grenadjer, P o w a 1 s к i: Król, W grodzie żaków, B u r a c z e w s k a : W puszczy litewskiej, G r u ­ s z e c k i : W pańskiej służbie, M o r a w s k a : Na dworze królowej Ąnny Jagiellonki, B o r k o w s k a : Nad wodami Bałtyku, Panna Marychna z Oporowa, Wojewodzie spiski, G ę b a r s k i : Rycerze św. Kingi, Ł o p u ­ s z a ń s k a : Odzyskany, W wiejskiej zagrodzie, W i l d e n - s t er : Bohater z pod Spionstopu opr. U m i ń s k i , U m i ń s k i : Tajemnicza bandera, K r ó l podł. M i n c h z a n g a : W kraju piramid. H ö c k e r : Olimpijczyk opr. K o ­ n o p n i с к a, P o p ł a w s k i wedł H e у a : Podanie o starożytnych półbogach i bohaterach Greków i Rzymian, G r u d z i ń s k a : Pokora, Wa l t e r S c o t t : Iwanhoe opr. Rawicz i w. in. Powieści historyczne dla młodzieży wydane są kosztownie, są też bardzo drogie, dostępne tylko dla młodzieży zamożnej.

15 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 247

Monografje dla młodzieży i dla dorosłych samouków. Monogra­

ficznie opracowane opowiadania historyczne wychodzą przeważnie w wy­ dawnictwach ciągłych; wydawnictwa te są liczne, trwają krócej lub dłużej, niektóre zawierają po parę zaledwie broszur; stopień popularności i typ (szkice, monografje samodzielne, przeróbki, pamiętniki i in.) przedstawiają niejednolity, wartość naukową różnorodną; wiele książek powtarza się w róż­ nych wydawnictwach. Prawie wszystkie wydawnictwa pozbawione są myśli zasadniczej przewodniej, planu z góry zakreślonego, dobór książek jest przypadkowy, uzależniony całkowicie od podaży autorskiej, popytu rynku księgarskiego, nie zaś od rozumnie pojętych potrzeb czytelników. Do katego- rji powyższej zaliczyć można opowiadania historyczne z Zajmujących Czytanek Arcta, wyżej wyszczególnione.

Książki dla w szystkich, Arcta, jedno z najdawniejszych wydawnictw

broszur popularno-naukowych. W dziale historycznym: A n t o s z k a : Dzia­ łalność kobiet czeskich i ich udział w odrodzeniu Czech, Czechy i naród cze­ ski, cz. W,.historja Czech, B a r t - o s z e w i c z : Rzeczpospospolita Babińska, B o r e y k o : Dwadzieścia lat bohaterstwa i zawiedzionych nadziei (1795— 1815), Charakterystyki historyczne, wybrała i streściła H. O., C h r z a ­ n o w s k i : Wielka reforma szkolna Konarskiego, F a l s k i : Dzieje po­ czątków pisma, G ą s i o r o w s k a N. : Historja zakonów w Polsce, G 1 a t m a n’: Wielka wojna, G o b i n e a u : Odrodzenie, przeł. S t r z e l e c k i : I. Savonarola, II. Cezar Borgia, III. Juljusz II, IV. Leon X, V. Michał Anioł, G o m u 1 i с к i : Trzy królowe, J a n k o w s k i : Bohaterowie polscy: Karol Chodkiewicz, Kazimierz Pułaski, Ks. Józef Poniatowski, K i l i ń s k i e g o J a n a : Pamiętniki o rewolucji w Warszawie w r. 1794, K o c h a n o w s k i : 0 heraldyce czyli o znajomości herbownictwa, Początki walki slowiańsko- niemieckiej, K o r z o n : Grunwald, K o s z u t s k i : Nasze prababki; Królowie 1 książęta polscy, 30 portretów, wedł, rys. Matejki, K w i e c i ń s k i : Dzieje wypraw krzyżowych, Ł o z i ń s k i : Przed wyprawą wiedeńską, M i e c z ­ n i k : O Serbji i Serbach, Macedonja i Macedończycy, O c h o r o w i c z : Pierwiastki charakteru narodowego, O f f tn a ń s к i : Dola i niedola Jana Sobieskiego, Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Grun­ wald, Królestwo Polskie (1815—30); Pamiątki po Piastach i Jagiellonach pozostałe - w wierzeniach, tradycji i zabytkach, Słownik miejscowości, w których znajdują się zabytki z czasów Piastowskich i Jagiellońskich, О к s z у с : Japonja i Japończycy, R a k o w s k i : Dzieje ekonomicznego roz­ woju Polski 2 cz., S e m p o ł o w s k a : Starożytna Grecja i je j urządzenia, S ł u ż e w s к i : Zarys historji handlu w Polsce; S m o l e ń s k i : Rządy pruskie na ziemiach polskich (1793—1807), S z a j n o c h a : {Ze szkiców historycznych str. Ł o z i ń s k i ) : Wojna o cześć kobiety, Jadwiga i Jagieł­ ło 3 cz., S z u j s k i : Kazimierz Wielki, Charakterystyki historyczne, S z u l c : Polska w r. 1793, pamiętnik historyczny, T a t o m i r : Król Ka­

zimierz Wielki, Mikołaj Wierzynek, T a r d e : Społeczeństwo i historją, str. Lange, W a s i l e w s k i : Śląsk Polski, Współczesna słowiańszczyzna, W a- w r z e n i e c k i : Słowianie doby przed i wczesno historycznej. Wydaw­ nictwo powyższe zawiera opracowania samodzielne, przeróbki, tłómaczenia 0 poziomie popularności i wartości naukowej dość ’różnolitej; ceny ksią­ żek niskie.

Bibljoteka Wyborowa Arcta, zawiera niektóre prace z Książek dla

Wszystkich.

Kłosy Ojczyste Arcta, zawierają książki z różnych wydawnictw.

Charakterystyki historyczne wybrała i streściła O r s z a ; wyd.

Arcta; Szajnocha: Bolesław Chrobry, W ładysław Łokietek, Wielkopol­ ska i Małopolska, S z u j s k i : Kazimierz Wielki, S mo l k a : Wojewo­ da Sieciech, S m o l e ń s k i : Szlachta w świetle własnych opinji.

Bibljoteka dziejów Polski i Pamiętniki Arcta; O f f m a ń s k i : Kró­

lestwo Polskie, rys historyczny, 1907.

Bibljoteka Kultury Polskiej Arcta; W a w r z e n i e c k i : Cechy po-

lańskie w polskiej sztuce (szkic naukowy mało popularny); O f f m i ń ­ s k i : D zieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (skrót z monografji Kraushara).

Bibljoteka Historyczna Arcta, 1912; Faworyci Katarzyny II, Na­

poleon na wyspie św. Heleny, Margrabia Al. Wielopolski, Król się bawi; zadaniem Bibljoteki było „w sposób lekki i przeważnie feljetonowy wskazać szerszemu ogółowi oblicze wybitnych działaczy i bohaterów dzie­ jowych"; bezwartościowe.

Arcydzieła literatury w szechśw iatow ej Arcta, 1919; H o m e r :

Iliada, Odyssea, wyd. Wrzesień.

Bibljoteczka Historyczna (t. zw. „niebieskie książeczki“) Arcta, pod

red. J. Gadomskiego i St. Ehrenkreutza, 1916— 19; wedle zapowiedzi wy­ dawców ma ona zawierać: 1) krótkie monografje oryginalne z zakresu hi­ storji powszechnej i Polski, 2) przeróbki z dzieł polskich i obcych, 3) tłu­ maczenia z języków obcych, 4) źródła historyczne, zaopatrzone uwagami 1 wstępami. Dotychczas wyszły: B a r a n o w s k i : Krótki zarys dziejów w si polskiej, tenże: Królestwo Jerozolimskie, - G ą s i o r o w s k a : Wiosna ludów (1848), S a l i n g e r : Absolutyzm oświecony, C h e 1 i ń s к i : Rzecz­ pospolita Wenecka, zarys dziejów i ustroju; K ł o s s o w s k i : Polityka Rzymian względem narodów podbitych; Konstytucja 3 maja 1791 r., Ustawa Rządowa, Prawo o miastach z d. 18 kwietnia 1791 r.; Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z dn. 22-go lipca 1807 r.; Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z d. 27 listopada 1815 r., oraz Statut organiczny dla Królestwa Palskiego z d. 26 lutego 1832 r., M o ś c i c k i : O konstytucji 3-go maja, K o ś c i u s z k o : Napomknienia względem poprawy losu włościan i uniwersał Połaniecki, wyd. Ba­ 248 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 16

ranowski; S z a j n o c h a : Bolesław Chrobry, tenże: W ładysław Łokietek, tenże: Opowiadanie o króla Janie, cz. I, cz. II; K o n a r s k i : Anna Ja­ błonowska, tenże: Kultura polska na Rusi, tenże: Polska jako przed­ murze Europy wobec Wschodu, S o r e 1 : Obyczaje polityczne w XVIII stul., z dzieła: Europa a Rewolucja francuska, tł. Jastrzębska; T о с q u ε­ ν i 11 e : Dawne rządy i rewolucja, oprać. Wł. M. Kozłowski. Wydaw­ nictwo, pozbawione z góry zamierzonego i systematycznie przeprowadzone­ go planu, zawiera prace popularne zawodowych historyków.

Podstawy wykształcenia współczesnego, pod red. Wł. M. Kozłow­

skiego, wyd. Arcta, zawierają „dzieje myśli ludzkiej i dzieje narodów“. Z historycznych: C r e i g h t o n : Historją Rzymu, przeł. Stempkowski; F r e e m a n : D zieje Europy, przeł. Rodziewiczowa; Polityka porównaw­ cza czyli Instytucje polityczne Greków, Rzymian i Giermanów, opr. Kozłowski; F y f f e : H istorją Grecji, przeł. Kozłowski; G i b b i n s : Hi- storja przem ysłowa Anglji, przeł. Stempkowski ; К a r e j e w: Pogląd ogólny na dzieje Europy Zachodniej w X IX w., przeł. Szuster; K o ­ z ł o w s k i : H istorją rewolucji francuskiej; T o c q u e v i l l e : Dawne rządy i rewolucje, opr. Kozłowski; S h a w , W e b b s i in.: Socjalizm, jego podstawy, organizacja i przyszłość, H e 11 n e r : J. J. Rousseau, przeł. Pieńkowska; F u s t e l d e C o u l a n g e s : Państwo starożytne. Wydaw­ nictwo zawiera monografje obce tłumaczone, przeważnie zaś przerobione przez autorów polskich.

Bibljoteczka Uniwersytetów Ludowych i Młodzieży Szkolnej.

Gebethnera i Wolffa; KI. z T a ń s k i c h H o f f m a n o w a : Obiad czw art­ kowy, opis wyjęty z nieznanych dotąd Pamiętników; K u b a l a : Bitwa pod Beresteczkiem; Oblężenie Lwowa w r. 1648; Oblężenie Zbaraża i p o ­ kój p od Zborotoem; Mieszczanie polscy w XVII w.; M o ś c i c k i : Wer- nyhora; Ksiądz Marek; Za co powinniśmy kochać Kościuszkę; Twór­ ca pieśni „Jeszcze Polska nie zginęła“ (J. Wybicki); S z a j n o c h a : Barbara Radziwiłłówna; M atka Jagiellonów; Wnuka króla Jana III; Zdobycze pługa polskiego; Brody Krzyżackie; Zwycięstwo pod Lwo­ wem 1675; O „Łaźni“ Bolesława Chrobrego; Kopja Husatska; S z u j ­ s k i : Cecora i Chocim, Tadeusz Rejtan na sejmie 1773 r.; Bartosz Głowacki; Ostatnia nobilitacja·, S m o l e ń s k i : Znaczenie konstytucji 3 maja; Znaczenie Kościuszki w dziejach Polski; Jan Henryk Dą­ browski (w setną rocznicę śmierci); S i e m i e ń s к i : Portret króla Jana III, Posłowie siewierscy; Ustawa rządow a 3-go maja 1791 r. (tekst); K u ­ t r z e b a : Konstytucja 3-go maja 1791 r., wyd, II; C z a r t o r y s k i : Katechizm rycerski; Katechizm narodowy z r. 1791, wyd. Mościcki; O p p m a n : Pieśni o belwederskim powstaniu; O r - O t : Pieśni o ks. Józefie, pieśni o leg jonach, S z y m o n K o n a r s k i ; O obowiązkach Polaka. Program działań narodowych w r. 1838, wyd. i przedmową

250 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 18 poprzedził Mościcki; D u b i e c k i : Bohaterski N aczelnik powstania styczniowego (R. Traugutt). Wydawnictwo powyższe nie ma jednolitego charakteru; znajduje się tu wybór z dawniejszych pisarzy historycznych (pomysł bardzo dobry w popularyzacji, ważne jest tylko, aby dobór był trafnie zrobiony) oraz opracowania współczesne przeważnie o charakterze okolicznościowym, dlatego więcej w nich wyrazów uznania i czci, niż historji.

Bibljoteczka Pamiątek Narodowych (t. zw. „szare książeczki“),

Gebethner i Wolff, 1 9 1 6 — 19: Wyboru dokonał i poprzedził przedmową Artur Oppman (Or-Ot): Wielki Tydzień Polaków czyli opis pamiętnych wypadków w Warszawie od dnia 29 listopada do 5 grudnia 1830 r.; M a­ nifestacje W arszaw skie w 1861 r. z dodatkiem Śpiewów nabożnych, pamiątka narodowa, uzupełniona współczesnemi ilustracjami; Rok 1863, obrazy i wspomnienia J. K. Ożegalskiego, B. Anca, Wł. Zapałowskiego, Jordana, L. Żychlińskiego, A. Świętorzeckiego, Nowińskiego, J. Ancowej, L. Mężyńskiego, M. Dubieckiego, Z. L. S.; Cytadela Warszawska, obrazy i wspomnienia K. Wolickiego, J. Gordona, Jasieńczyką, W, Dani­ łowskiego, Jordana, Zapałowskiego; Etapami na Syberję, obrazy i wspom­ nienia K. Wolickiego, A. Gillera, L. Mężyńskiego, L. Jastrzębca Zielonki, K. Zielonki, A. Świętorzeckiego, W. Zapałowskiego; Sybir, obrazy i wspo­ mnienia J. Kopcia, K. Wolickiego, J. Rucińskiego, E. Felińskiej, R. Pio­ trowskiego, L. Mężyńskiego, A. Świętorzeckiego, B. Dybowskiego; Rok

1830 i 1831, wspomnienia i obrazy Mochnackiego, Humnickiego, Siera- wskiego, Wężyka, Ostaszewskiego, Goczałkowskiego, Prądzyńskiego, Ko­ łaczkowskiego, Dembińskiego; Księstwo Warszawskie, wspomnienia i ob­ razy Dembowskiego, Białkowskiego, Niemcewicza, Załuskiego, Soltyka, Koźmiana, Brandta, Kołaczkowskiego, Dembińskiego; N a San Domingo, obrazy i wspomnienia z pamiętników Wierzbickiego, Kazimierza. Małacho­ wskiego, Kierzkowskiego. Zebrane i z przedmową Mościckiego: Trzeci M aj z dodatkiem Katechizmu Narodowego (1791 r.); Promieniści, Filomaci- Filareci, obrazy i wspomnienia Ign. Domeyki, T. Zana, J. Chodźki, A. E. Odyńca, A. Mickiewicza, T. Massalskiego, J. Lelewela; Kościuszko, listy, odezwy, wspomnienia; Unici, wspomnienia z dziejów męczeństwa od Kata­ rzyny II aż do końca XIX w.; Unja Litw y z Polską, dokumenty i wspo­ mnienia. Powyższe obrazy i wspomnienia_ wybrane zostały przeważnie z hi­ storji martyrologji porozbiorowej polskiej; dobór materjału niezawsze szczę­ śliwie dokonany, urywki wartości bardzo różnorodnej, brzmią przeważającą nutą pesymizmu, przygnębienia, dając wyłącznie wrażenia klęsk i niedołę­ stwa, głównie z okresów walk zbrojnych, grozę budzącej tragedji rozbitków legjonowych; niekiedy dają koloryt epoki lub miejsca, jako zaczerpnięte z dzieł pisarzy współczesnych wypadkom; przedmowy, któremi książeczk1 zostały opatrzone, wartości naukowej nie przedstawiają, brak wyjaśnień,

19 L iteratura historyczna popularna 1 9 0 0 — 1919. 251 dotyczących zarówno przedmiotu, jak autorów prac, z których ustępy zo­ stały wyjęte, a któreby wprowadzały czytelnika w chaos urywkowych i je­ dnostronnych z konieczności opowiadań pamiętnikarskich; sentymentalne nie­ raz górne frazesy oczywiście tej potrzebie nie odpowiadają.

W ydawnictwo im. Brzezińskiego. Warszawa, Księgarnia Polska

1898— 1819. Opowiadania historyczne; B u k o w i e c k a : Opowiadania i obrazki z dziejów Polski, wyd. III, 1919; D ą b r o w s k i : Bój Grun­ w aldzki 1910; M o ś c i c k i : Jan Kiliński, szewc w arszaw ski, pułkow ­ nik w ojsk Dolskich; K r ó l : Krzyżacy w Polsce; M a r c i n o w s k a : Powstanie Kościuszkowskie w r. 1794, w yd.'II; P - o p ł a w s k a : Poga­ danki o życiu i rozwoju ludzi przedhistorycznych, wyd. II; S z e l ą ż e k : ' Trzeci M aj 1791; T h u g u t t : Księstwo W arszawskie; Z. F.: Czasy Zygmuntowskie (1506— 72); Stefan Batory; O statni król polski; W ł a ­ d y s ł a w N o w i c k i ; D zieje Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w W arszawie 18 17— 19Π, J a n c z a r a : Polaka Pamiętnik opraco­ wał i poprzedził przedmową Winkler, K o z i c k i S t a n i s ł a w : Sprawa włościańska w Polsce w drugiej połowie X V III w.: Zjednoczenie Włoch; M o r z y ć к a B r z e z i ń s k a : Rzym , R. М.: Z życia ludów s ta ­ rożytnych, Chaldejczycy, Asyryjczycy i Fenicjanie, P a c i o r k o w s k i G r y f : Opowiadanie historyczne o Księstwie Mazowieckiem. Życio­ rysy: A m b r o z i e w i c z o w a : Stanislaw Staszyc, jego życie i czyny; B o g u s ł a w s k a : H enryk Dąbrowski; B u k o w i e c k a : Życie ks. Pio­ tra Skargi; L e n a r t o w s k a : Stefan Czarniecki, dzielny wojownik polski, wyd. II; M o r z y с к a F.: Jan Zamojski, w ielki kanclerz i het­

man koronny; Or s z a : Z życia królowej Jadwigi, wyd. II; P o p ł a w ­ s k i J. L. : Kto to byl Stanisław Żółkiewski, hetman wielki koronny; P o t o c k i A.: O Janie Gutenbergu i o tym, ja k się ludzie nauczyli pisać i drukować, wyd. IV; O K rzysztofie Kolumbie i odkryciu- Ame­

ryki, wyd. IV; S z e l ą ż e k : Artur Grottger na tle powstania stycznio­ wego, S z p a d k o w s k i : Tadeusz Kościuszko, w ódz narodu; W i n- k l e r : O Hugonie Kołłątaju, jego czasach, życiu i dziełach.

Powieści historyczne: B i a r d : Po ciernistej drodze, pow. histor. z walk amerykańskich, z franc, skrócili M. i R. Brzezińscy, wyd. II; B o g u s ł a w s k a : Tomasz Ptak z Wielebna; Król chłopków, wyd. II; B u k o w i e c k a : Michałek, opowiadanie z czasów Jana Kazimierza, wyd. II; Osiem opowiadań o różnych zuchach; Bohater z pod Maju- by, skróć, z Pieter M aritz, wyd. H; E г с к m a η - C h a t r i a η : Dzielni górale, z dziejów Alzacji, przeł. z franc. Z, N.; G ę b a r s k i : Kr ó l i wójt, wyd, II, Zdobycie Konstantynopola, wyd. II; G r a j n e r t . : Antek Socha, dzielny wojak, pow. hist, z XVII w., wyd. IV; Michno Karaś, opow. hist, z czasów Bolesł. Chrobr., wyd. II; Dziwne przygody Lorka Ś lą za ­ ka, opow. z XIII w.; O czechu wojaku i o polskiej Hance, z cz. Grun­

waldu, O księciu, D ym itrze i o walecznym Hryciu, opow. z XVI w.; O Marcinku Kaszubie, pow. z XV w., Tomek Setnik, pow. z XVII w.; Z naj dek, jego przygody wojackie, z XVI w./ J e ż : Kużma Jeż str. F. Morzycka, wyd. II; Narzeczona Harambaszy, z dziejów Sło- wiańszczzyzny południowej; W zaraniu; Piotr i Asan z XII w., K r a ­ s z e w s k i (str. J. F.): Kazimierz Wielki; Kordecki; K o w e r s k a : W y­ dalona, obrazek z życia Polaków pod panowaniem pruskiem ; Z a wiarę, z życia Unitów, Jaksowie, z powieści Kraszewskiego; Bracia Zmartwychwstańcy, str. M. B., wyd. III; Palec Boży czyli Zem sta Bośniaka, skr. Jeża Uskoki, wyd. II; N i e m c e w i c z : Śpiewy history­ czne; T e'r e s a J a d w i g a P e p i : Pod Cecorą; Doczekali, opowiada­ nie z dziejów Serbji; P i a s t ; Kurpie, wyd. II; S z u j s k i : Obrona Św ię­ tej Częstochowy; Wi t ol d y n a : Krwawe swaty, pow. z XVII w.; Zo- r o j a n : Bohaterskie boje, opowiad. histor. z czasów króla Jana III, wyd. II; D opust Boży, pow. hist, z XVII w., wyd. II. Opowiadania historyczne: Z Krzyżackich bojów; B itw a p od Kircholmem; Pod godłem krzyża, pow. z XIV w., wyd. II; W walce z pohańcami, wyd. IV; Hołd p ru ­ ski, pow. hist, z XVI w., wyd. i i , R e y m o n t : Jan Kiliński (życiorys Mościckiego, wyj. z pam. Kilińskiego, wyj. z pow. Reymonta. Rok 1794).

Wydawnictwo powyższe, najstarsze z popularyzacji systematycznych w b. Kongresówce, zapoczątkowane przez zasłużonego pracownika oświato­ wego Mieczysława Brzezińskiego, prowadzone w ciężkich warunkach poli­ tycznych, zwane dawniej Wydawnictwem im. Staszica, od r. zaś 1911 Wyd. im. M. Brzezińskiego, obejmuje około 300 numerów (z różnych dziedzin), będących obecnie w sprzedaży, z pominięciem już wyczerpanych. Wydaw­ nictwo to zdobyło się na pomysł opracowania własnego katalogu rozumo­ wanego, z objuśnieniami, służącemi do pomocy przy wyborze książek; opra­ cowanie katalogu powierzono Kazimierzowi Królowi; wyszły dotychczas 2 zeszyty. Broszury, objęte przez wydawnictwo, są bardzo nierównej miary pod względem wartości naukowej, literackiej i popularyzatorskiej.

Wolna Biblioteka polska „Odrodzenie“. Warszawa. Jakowicki. Po

zniesieniu cenzury: M o c h n a c k i : Noc 29 listopada 1830 г., С e y s i n- g e r ó w n a : Szymon Konarski, R ok 1863 w poezji narodowej.

Życiorysy, Jakowicki 1916—7 Ł a g i e w s k i : A. A . Zamoyski; J e ­

z i e r s k i : Walerjan Łukasiński; tenże: W. Ks. Konstanty i księżna Łowicka, tenże: Tadeusz Kościuszko. Traktowane po dyletancku.

Skarbiec polski, Jakowicki: H o f f m a n n ; W ielki Tydzień Pola-

laków, Rok 1863 w poezji polskiej, Z pam iętników księdza unickie­ go, K. R ó ż y c k i e g o : Pam iętnik pułku ja z d y wołyńskiej 1831 r.; Wo y d a : O rewolucji polskiej w r. 1794, Dzień 17 i 18 kwietnia 1794 r. w Warszawie; Dwie rozmowy imp. Pawła 1 z T. Kościuszką w więzieniu; Konstytucja 3-go m aja i Prawo o miastach 18 kwietnia 252 L iteratura historyczna popularna 1900 — 1919. 20