Józef Mandziuk
Zainteresowania literaturą
liturgiczną wśród śląskiego
duchowieństwa diecezjalnego w XVII
w.
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 34/1-2, 135-149
1991
I Prawo Kanoniczne I 34 (1991) иг 1—2
KS. JOZEF MANDZIUK
ZAINTERESOWANIA LITERATURĄ LITURGICZNĄ
w ś r ó d Śl ą s k i e g o d u c h o w i e ń s t w a d i e c e z j a l n e g o
W XV II w .
T r e ś ć : Wstąp: — 1. Księgi liturgiczne — 2. Dzieła z zakresu li turgiki — Zakończenie.
Wstęp
Księgi liturgiczne dały początek bibliotekom zarów no instytu cji kościelnych, jak i p ryw atny ch zbiorów duchow nych. K ażdy bo w iem duchow ny potrzebow ał brew iarza, a każdy kościół m szału i rytuału. D uchowieństwo parafialn e miało obowiązek zaopatryw ać się w m ały brew iarz, a w razie konieczności do napisania go w ła snoręcznie. Do brew iarza i m szału dopisywano nowe officia, które w prow adzano na synodach. Z biegiem czasu biblioteki kościelne pow iększały swoje zbiory z różnych dziedzin nauki, a absolutną w nich domeną była lite ra tu ra religijna.
Nasze zainteresow ania kieru jem y ku książce liturgicznej, k tórą określa się jako w ydaw nictw o ogłoszone przez w ładzę kościelną, zaw ierające tek sty i w skazania wykonawcze, odnoszące się do p u blicznej służby B o ż e j1 oraz książce z zakresu liturgiki, czyli nauki o treści i form ie k u ltu katolickiego. Dzieła te zalegały półki księ gozbiorów wyższego duchow ieństw a śląskiego w X VII w., a także znajdow ały się w bibliotekach parafialnych. W tym ostatnim w y padku chodzi o te pozycje, które zostały zaznaczone w protokołach w izytacyjnych, iż zn a jd u ją się w zbiorach bibliotecznych, a nie w zakrystiach, czy na chórze kościelnym.
A rty k u ł niniejszy pow stał głównie na podstaw ie trzech źródeł: zachowane rękopisy i drugi liturgiczne, do których m ożna było do trzeć w dwóch w ielkich zbiorach w rocław skich: Bibliotece K api tulnej i Bibliotece U niw ersyteckiej, rękopiśm ienne in w e n ta rz e 2
1 T. P i e t r a s , Produkcja katolickiej książki liturgicznej w Polsce od końca X V do połowy X V II wieku, Arichiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 39 (1979), s. 181.
2 Catalogus Librorum [bpa K. F. Neandxa], Biblioteka Uniwersytecka we W rocławiu (w dalszym ciągu BUW), sygn. IV Fol. 283b; Catalogus Librorum Venerabili Capitulo Ecclesiae Cathedralis W ratislaviensis ab olim Reverendo Dr Georgio Laurentio Budaeo a Lohr, canonico 1653 defunctio relictorum, Archiwum Archidiecezjalne we W rocławiu (w
dal-136
Ks. J. M andziuk [2] i zapisy te sta m e n ta ire 3 oraz drukow ane 4 i rękopiśm ienne 5 kano niczne w izytacje poszczególnych parafii.W w yniku k w erendy we w rocław skich zbiorach kapitulnych i uniw ersyteckich znaleziono 208 egzem plarzy z interesu jącej nas dziedziny, w tym 32 rękopisów i 40 inkunabułów , należących do 14 XV-w'iecznych bibliofilów d u ch o w n y ch 6 i 8 bibliotek p a ra fia l nych 7.
1. K sięg i litu rg ic z n e
Do ksiąg liturgicznych zaliczam y księgi m szalne (mszał, graduał, lekcjonarz, ew angeliarz, sekw encjarz, sakram entarz), księgi do od m aw iania m odlitw kanonicznych (brewiarz, antyfonarz, p sałterz brew iarzow y, m artyrologium , hym narz, patronarz) oraz księgi li turgicznych czynności biskupa i duszpasterza (pontyfikał, cerem o n iał biskupi, rytuał). Do grupy tej można zaliczyć rów nież ru b ry - cele, kom entarze do hym nów i sekw encji, a także psałterze i m o dlitew niki przeznaczone dla osób św ieck ich 8.
Przegląd mszałów rozpoczniemy od kodeksów rękopiśm iennych, których najw ięcej, bo aż 13, zachowało się w nyskiej bibliotece p a
ßzym ciągu AA W), sygn. III С 8°. Katalog ten ogłosił drukiem bp W. U r b a n w czasopiśmie Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. 43 (1981), s. 45—59; Chara mea Supellex sive Catalogus Librorum Joannis Felicis Am brosii Pedewitz Canonici, Archipresbyteri et Parochi Nissen- sis, AAW, sygn. IV d 14; Catalogus Universalis Bibliothecae Parochialis Ecclesiae sancti Jacobi Nissae Anno Domini 1681, Biblioteka K apitulna we Wrocławiu (w dalszym ciągu BKW), sygn. 71 n.; Catalogus Bi bliothecae Nissensis a magistro Andreae Jochelsone scriptus pagina quarta initiatus, Die X XII Mensis Aprilis A.D.MCLII. BKW, bez sygn.
* Testam entum originale Joannis Chrisostomi P rintz a Buchau. AAW, sygn. I ll A 3*; Testam entum originale Cothardi Francisci a Schaff- gotsch, cathedralis ecclesiae praepositi, AAW, sygn. III A 3V; Executio testam enti Godefridi Caroli Gebell, AAW, sygn. III A 3W.
4 Visitationsberichte der Diözese Breslau, Wyd. J. J u n g n i t z , A r chidiakonat Breslau, Breslau 1902; Archidiakonat Oppeln, Breslau 1904; Archidiakonat Glogau, Breslau 1907; Archidiakonat Liegnitz, Breslau 1908.
5 Visitatio ecclesiarum archipresbiteralium Districtus Nissensis: in Cziegenhals, Ottmüchau, Patschkau et G rottkau caepta et peracta Anno Domini 1688. AAW, sygn. II b 33; Relationes visitatorum ąuarundam ecclesiarum Archipresbyteralium et iisdem adiunctarum filialium per A ntonium Erasmum Reitlinger 1690—1691, AAW, sygn. II b 37.
• Zob. J. M a n d z i u k , Duchowni bibliofile na Śląsku w X V II w ie ku, Sobótka. 42 (1987), nr 2, s. 1ЭЭ—221
7 Książką liturgiczną na Śląsku zajęła się. s. Teresa B r o n a k o w - s к a OSU w swojej pracy m agisterskiej, napisanej na Papieskim F a kultecie Teologicznym we Wrocławiu.
s W. S c h e n k , Rękopisy liturgiczne od X III do X V w. w Biblio tece U niw ersyteckiej we Wrocławiu, Archiwa, Biblioteki i Muzea Koś cielne. 2 (1961), z. 1—2, s. 185.
[3] Z ainteresow ania literatu rą 137
ra fia ln e j9. Jed en pochodzi z XIV w .10, pozostałe z XV stulecia, a w śród nich Missale W ratislaviense z 1417 r d 1, specjalnie napisa n y przez M ikałaja B revis z Głubczyc dla proboszcza nyskiego J a kuba Pudw eka. XV-wieczne Missale a n tiqu um posiadał kanonik w rocław ski J a n C hryzostom P rin tz a B uchau (+1653), jeden z n a j większych donatorów w rocław skiej książnicy k apitulnej, natom iast
Missale W ratislaviense z tego samego stulecia nabył z rą k p rotes
tantów 17 X 1669 r. za 15 sreb rn y ch groszy J a n H en ry k Oberg (+1679), rów nież kanonik w rocław skiej k ap itu ły kated raln ej. Nie stety oba m an u sk ry p ty zaginęły.
Na szczególną uw agę zasługują najstarsze dru k i liturgiczne, czy li tzw. inkunabuły. W nyskim księgozbiorze parafialn y m znalazło się p ię ć 12, a w bibliotece p arafialn ej w Górze Śląskiej — dwa egzem plarze 1 3 m szałów w rocław skich, druko w an ych w 1483 r. w M oguncji przez P io tra Schöffera. W ielkie bowiem diecezje przed liturgiczną reform ą papieża P iusa V drukow ały w łasne m szały, po nieważ obchodziły oprócz św iąt Kościoła powszechnego jeszcze św ięta patronów lokalnych oraz posiadały w łasne odrębności w ry cie odpraw iania. Do biblioteki w Górze Śląskiej d o tarł też mszał w rocław ski z drugiego w ydania mogunckiego P io tra Schöffera z 1. 1488—1491 u , k tó ry był rów nież własnością bpa Sebastiana Rostocka (+1671), ordynariusza wrocławskiego. Ponadto duszpa sterze G óry Ś lą s k ie j13, Nysy 19 i Jeleniej G óry 17 posiadali trzecie
ivy da. nie mogunokie m szału wrocławskiego P io tra Schöffera z 1499 r.
N ajsłynniejszy mszał w rocław ski został w yd ru kow an y w K ra kowie przez K aspra H ochfedera i Jan a H allera w 1505 r. Aż osiem egzem plarzy tego d ru k u zachow ało się w nyskiej książnicy p a ra fialnej 18. D otarły tam rów nież dwa egzem plarze Missale W ratisla
viense, k tó re u jrzało św iatło d ruk u w B azylei w 1519 ir. w oficynie
d rukarsk iej Tomasza W olffa de P fo rz h e im 19. Trzeci egzem plarz tego w ydania, tonący w gęstw inie podkreśleń, m arginaliów i
dopi-9 Katalog rękopisów nyskiej biblioteki parafialnej, zaw ierający wszyst kie elementy dotyczące autorstw a, treści i opisu zewnętrznego, opraco wał bp W. U r b a n , Rękopisy liturgiczne Biblioteki K apitulnej we Wrocławiu, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. 6 (1963), s. 178—187.
10 BKW, sygn. 47 n. 11 BKW, sygn. 48 n.
12 BKW, sygn. 134 n, 136 n, 137 n, 138 n, 167 n. 13 BKW, sygn. VIII 3 Fol., 34 G.
14 BKW, sygn. 47 G. 15 BKW, sygn. 46 G.
19 BKW, sygn. Bibl. nyska 175.
u BKW, sygn. VIII 10 Fol., VIII 11 Fol.
43 BKW, sygn. Bibl. nyska 2519—2523, 2596, 2762—2763. 19 BKW, sygn. Bibl. nyska 2559, 2561.
138
K s. J. M andziuk[4]
sanych różnych m odlitw , posiadał bp S ebastian Rostock 20. P onad to dwa m szały w rocław skie — w edług zapisu inw entarzow ego — należały do zbiorów J a n a W aw rzyńca B udaeusa a L o h r (+1653), kanonika wrocławskiego.Znakom ity, kolekcjoner starych ksiąg, znany nam już kanonik J a n Chryzostom P rin tz a Buchau, włączył do swoich zbiorów mszał diecezji m erseburskiej, drukow any w Lipsku w 1502 r. w d ru k arn i M elchiora L ottera 21 oraz Missale ad usum Cisterciensis Ordinis, w ydany drukiem w P aryżu w 1516 r. w tłoczni dru karskiej Jan a K orbrianta i Ja n a A dam a 22.
Do naszych czasów zachowało się w bogatej bibliotece nyskiej pięć przedtrydenokich mszałów rzymskich, w ydanych w W enecji, Lyonie i P aryżu 23.
Oczywiście śląscy bibliofile posiadali rów nież m szały potrydenc- kie, zreform ow ane przez papieża P iusa V. O dnotow ujem y je w zbio rach kard. F ry d ery k a von H essen-D arm stadt (+1682) 24, o rd y n a riusza wrocławskiego, bpa K arola Franciszka N eandra ( +16 9 3) 25, sufragana w rocław skiego, najw iększego duchownego bibliofila śląs kiego w XVII stuleciu 26, kanoników w rocław skich: Ja n a C hryzo stom a P rin tz a B uchau 27 i A braham a Ignacego K irch n er a Lilien- kirch ( + 16 8 8) 28 0raz kanonika nyskiego Ja n a F eliksa Am broże go Pedew itza ( +1702) 29, właściwego tw órcy w ym ienianej często biblioteki p arafialnej w Nysie 30. W spom niany w yżej kard. F ry d e ryk, rozkochamy w barokow ej okazałości liturg ii rzym skiej, p rze kazał w testam encie dla fundow anej kaplicy św. Elżbiety w k a tedrze w rocław skiej egzem plarze Pontifical M e sse n 31, Diverse
20 BKW, sygn. VIII 19 Fol. 21 BKW, sygn. V III 25 Fol. 22 BKW, sygn. VIII 6 Qu.
23 Venezia 1 VII 1493 J. Ham m an pro Nic. de Francofordia, BKW, sygn. 31 n, 32 n; Venezia 1509 В. Stagnin, BKW, sygn. Bibl. nyska 1339; Lyon 15 IX 1500 Jac. Saccon, BKW, sygn. Bibl. nyska 2595; Parisiis 1548 bez wydawcy, BKW, sygn. Bibl. nyska 1338.
24 Venetiis 1665 apud Nicolaum Pezzona, BKW, sygn. V III 132 Fol. 25 Parisiis 1637 apud Societatem Typographicam Librorum Officii Ecclesiastici, BKW, sygn. V III 97 Fol.
28 Zob. J. M a n d z i u k , Karol Franciszek Neander biskup sufragan wrocławski (1626—1693) i jego księgozbiór, Wanszawa 1984, mps.
27 A ntverpiae 1577 ex Officina Christophori Plamtini, BKW, sygn. VIII 3 Oct.
28 Coloniae Agrippinae 1629 Sumptibus Cornelii ab Egmondt et So ciorum, BKW, sygn. V III 28 Fol.
29 A ntverpiae 1614 ex Officina Plantiniana apud Viduam et Filios J. Moret, BKW, sygn. Bibl. nyska 1340.
30 Zob. J. M a n d z i u k , Biblioteka przy kościele św. Jakuba w Nysie, Roczniki Biblioteczne. 20/1976/, z. 1—2, s. 27—78; z. 3—4, s. 579—660 (rozprawa doktorska).
[5]
Zainteresow ania literatu rą139
M essen 32, Canon Missae Pontificales et Praeparationaes 33 i Missae in Agenda D efunctorum 31.
D rukow ane przez J. Ju n g n itza XVII-wieczne protokoły w izy ta cyjne w ym ieniają m szały w śród w ykazów książek w takich p a ra fiach, jak P ru d n ik — Missale m agnum M atthaei Ludecii 35, Prusice (3 egz.)36, Kożuchów — Missale v e tu stis s im u m 37, Jelenia G ó ra 3S, Centaw a — w ydanie mogunokie z 1483 r.39, Ligota Bialska (3 egz.) w, Leśnica (3 egz.) 44.
Z innych ksiąg m szalnych w interesujących nas księgozbiorach îaltrafiliémy na ślady ew angeliarzy i graduałów . W łaścicielem ew an- eliarza, czyli księgi liturgicznej zaw ierającej pełny tek st w szystkich E w angelii w języku łacińskim i greckim , był kanonik w rocław ski Maciej J a n -Stephetius (-I-1668) 42. Ponadto w izytator zauw ażył eg zem plarz ew angeliarza w p arafii G z e m in a 43. N atom iast ew an- geliarz w języku włoskim , w ydany w M ediolanie w 1538 r., w ciąg n ął do swoich zbiorów J a n Chryzostom P rin tz a B u c h a u 44. XVI- -wieczny rękopis graduału, czyli księgi, zaw ierającej zbiór w szyst kich zm iennych śpiewów m szalnych, uszeregow anych w edług k a lendarza kościelnego, zachował się w zbiorach książnicy nyskiej 43. W izytatorzy często w spom inają o graduałach, lecz nie w ciągają ich do parafialnych zbiorów bibliotecznych.
Osobną grupę ksiąg liturgicznych stanow ią księgi do odm aw ia nia m odlitw kanonicznych. Na ich czele kroczy brew iarz, zaw ie rający tek sty m odlitw godzin kanonicznych, przeznaczonych dla duchow ieństw a z wyższymi święceniam i i zakonów zobowiązanych do oficjum chórowego. Z dość licznych śląskich brew iarzow ych kodeksów rękopiśm iennych m am y do odnotow ania tylko trzy, po chodzące z XV w., które zachow ały się w Nysie 46. W tam tejszym księgozbiorze parafialn ym znalazły się rów nież pierw sze d ru k o w a ne brew iarze w rocław skie 47, które były także własnością bpa
Se-33 BKW, sygn. 142 2-sfoI.
33 Romae 1658 Typis Vatic., BKW, sygn. VIII 54 aFol.
34 Venetiis 1668 ex Typographie Marci Philippi, BKW, sygn. VIII 45 aFol.
35 Visitationsberichte, Archidiakonat Breslau, s. 605. 33 Tamże, s. 447.
37 Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 199. 33 Visitationsberichte, Archidiakonat Liegnitz, s. 17. 39 Visitationsberichte, Archidiakonat Oppeln, s. 78. 40 Tamże, s. 180.
41 Tamże, s. 154.
42 BKW, sygn. V III 27 Oct.
43 Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 478. 44 BKW, sygn. VIII 20 Oct.
45 BKW. sygn. 61 n.
43 BKW, sygn. 21 n, 52 n, 57 n.
47 Speyer ca 1485 Petr. Drach, BKW, sygn. 71 n; Venezia potius N ürnberg 17 VIII 1499 Ge. Stuchs, BKW, sygn. 39 n; Venezia 1501 S.
140
Ks. J. Maindziuk [Ч bastiana R o sto c k a4S. Nie zachował się natom iast do naszych dni w interesujących nas księgozbiorach brew iarz w rocław ski, w yda ny w Bazylei w 1521 r. przez Tomasza W olffa. K anonik J a n C h ry zostom P rin tz a Buchau w łączył do swoich zbiorów in ku nab uł b re w iarza k a rtu sk ie g o 4B, prepozyt w rocław skiej k ap itu ły k ated ralnej G otard Franciszek Schaf fgotsch (+1668) b rew iarz o łom u nieck i50, a bp Sebastian Rostock brew iarz m iśnieński 51, k tó ry był rów nież w posiadaniu duchow ieństw a nyskiego 52 w raz z brew iarzem k ra k o w sk im 53. Dwaj inni bibliofile śląscy: Ignacy F erd y n an d R ich te r (+1667) 54, dziekan w rocław skiej kapitu ły k ated raln ej i Ja n Feliks A m broży P edew itz 58 nabyli przedtrydenckie brew iarze rzym skie. N atom iast z zreform ow anych b rew iarzy potrydenckich m am y do odnotow ania tylko brew iarz, w ydany w Dylindze w 1576 r., k tó ry zachował się w księgozbiorze nyskim 56 oraz al fabetyczny indeks brew iarza potrydenckiego w opracow aniu J e rzego F a lle r a 57, należący do bpa N eandra. S u fragan w rocław ski nabył też do swoich zbiorów dw a egzem plarze oktaw iarza 58.Uzupełnieniem brew iarza był patranarz, będący w epoce p o try - denckiej św iadectw em zachow ania w litu rg ii odrębności regional nych. Na półkach nyskiej biblioteki p arafialnej znalazły się eg zem plarze proprium wrocławskiego, drukow anego w e W rocławiu w 1662 r., w Nysie — 1668 r. (2 egz.), 1683 r. (2 egz.), 1684 r. (2 egz.)59. Bp Sebastian Rostock posiadał rękopis prop rium w ro cławskiego z 1644 r.00. Dwa egzem plarze p atro n arza w rocław skiego w idnieją w w ykazie książek 'w testam encie kanonika w rocław skie Hyber Cracoviensis, J. Herzog, P. Lichtenstein, BKW, sygn. Bibl. nyska 814.
48 Venezia potius N ürnberg 17 V III 1499, BKW, sygn. V III 28 Oct; Veneziia 1501 S. Hyber Cracoviensis, J. Herzog, P. Lichtenstein, BKW, isygn. VIII 29 Oct.
49 Breviarium Cartusianum, Venezia 5 V 1491 Andr. Torresanus BKW, sygn. VIII 56 Oct.
50 Breviarium Olomucense, Strassburg 21 X 1499 Jo. Grüninger, BKW, sygn. VIII 57 Oct.
51 Breviarium Missniense, Lipsiae 1517 Cura et im pensa Capiltuli Ca- thedralis, BKW, sygn. VIII 58 Oct.
52 Lipsiae 1520, M. Lotther, BKW, sygn. Bibl. nyska 816.
53 Breviarium secundum rituum insignis Ecclesiae Cracoviensis, Ve- netiis 1538 M. W echter, M. Scharffenberger, I. P üttener, BKW, sygn. Bibl. nyska 815.
54 Venetiis 1537 in Officina Luc. Antonii Jurate Farentini, BKW, sygn. VIII 43 Oct.
55 Lyon 1554 T. Paganus, BKW, sygn. Bibl. nyska 754. 54 BKW, sygn. Bibl. nyska 3007.
87 Friburgii Brisgoiae 1669 Joannes Jacobus Böcklerus, BUW, sygn. 466159.
58 Parisiis 1652 apud Joannem Jost, BUW, sygn. 481535; Venetiis 1654 apud Guerilios, BUW, sygn. 467838.
59 BKW, sygn. Bibl. nyska 1401—1407. 60 BKW, sygn. 70.
m
Z ainteresow ania literatu rą 141 go G odfryda K arola G ebella (+ 1 6 7 1 )61. Oficja brew iarzow e p a tronów polskich w opracow aniu ks. Stanisław a Sokołowskiego zna lazły dostęp do zbiorów kanonika wrocławskiego Ja n a Leuderode ( + 1665) 82 i bpa K arola Franciszka. N e a n d ra 83, k tó ry nab y ł rów nież O fficia propria św iętych hiszpańskich i szwedzkich oraz p a tronów archidiecezji praskiej, salzburskiej, w iedeńskiej i diecezji ołomunieckiej, z których zachował się tylko patro n arz m etropolii sa lz b u rs k ie j84. N atom iast O fficia propria Sanctorum CathedralisEcclesiae et Dioecesis B r ix ie n sis85 były własnością biblioteki p a
rafialnej w Nysie.
Bibliofilom śląskim nie były obce patronarze zakonne i tak k a nonik Jerzy W awrzyniec B udaeus a L ohr powiększył swój zbiór o O fficia propria Sanctorum et aliorum F estivitatum O rdinis Car-
m e lita r u m 88, a kanonik nyski Ja n Feliks Pedew itz o dw a egzem
plarze Proprium Societatis J e s u 67. Odnotować rów nież należy, że na półkach biblioteki p arafialn ej w Paczkowie znajdow ał się XV- -w ieczny rękopis O fficium Beatae Mariae V irginis et Variae Ora
tiones per a rm u m 88, w Przem kow ie — rękopis z przełom u XV/
/XVI w. O fficium M arianum cum n o tis 89, a w bibliotece nyskiej X V I-w ieczny m anuskrypt Cursus de Beata V irgine M a ria 70, za w ierający pew ne polskie tek sty re lig ijn e 71.
Dwie książeczki O fficiu m Proprium in Festo Sanctissim i N om inis
Jesu i O fficium S. Ignatii należały do zbiorów bpa Rostocka 72,
natom iast O fficium A ngeli Custodis 78 i cztery egzem plarze oficjów na różne Św ięta P ańskie 74 powiększyły księgozbiór bpa N eandra.
« AAW, sygn. III A 3W.
62 Officia propria Patronum Regni Poloniae, A ntverpiae 1613 ex Officina Plantiniana apud Viduam et Filios Joannie Moreti, BKW, sygn. VIII 20 Qu.
65 Antverpiae 1615 ex Officina P lantiniana apud Viduam et Filios Joannis Moreti, BUW, sygn. 492380.
84 Proprium Sanctorum M etropolitanae Ecclesiae at Archidioecesis Salisburgensis, Salisburgi 1672 Joannes Baptista Mayr, BUW, sygn. 467455.
85 Oeniponti 1611 excudebat Daniel Agricola, BKW, sygn. Bibi, nyska 1400.
88 Viennae A ustriae 1630 ex Typographia M atthaei Fornica, BKW, sygn. VIII 21 Qu.
87 Pragae 1679 Typis U niveristatis, BKW, sygn. Bibi, nyska 1410, 1411.
88 BKW, sygn. 31. 88 BKW, sygn. 30. 79 BKW, sygn. 79 n.
71 Zob. W. U r b a n , Nieznane polskie teksty religijne z biblioteki św. Jakuba w Nysie (z X V I w.), Ruch Biblijny i Liturgiczny, 9/1956/, n r 1—3, s. 106—124.
72 Oba egzemplarze zostały oprawione z rękopisem nr 70, znajdującym się w Bibliotece K apitulnej we Wrocławiu.
78 BUW, sygn. 461612/a/.
142
K s. J. Maindziuk [8]W izytator parafii w Kożuchowie zauważył w śród książek O fficium
Sanctae Crusis in triplo 75.
Księgą liturgiczną, k tó ra zalegała półki śląskich bibliotek p a ra fialnych, był antyfonarz, zaw ierający tek sty i m elodie antyfon i responsoriów oficjum brewiarzowego. Do naszych czasów zacho w ały się dwa XVI-wieczne rękopisy tej księgi w zbiorach nys kich 7e. W czasie w izytacji p arafii C entaw a, archidiakon opolski zauw ażył antyfonarz w ydany w K rakow ie w 1600 r .77, natom iast inni zaznaczyli istnienie antyfon arzy rzym skich w P ru d n ik u 78, Grodkowie 79, Jeleniej Górze 80, Kożuchowie 81, G łogow ie82 i w Leś nicy 83.
N astępna księga liturgiczna, zwana psałterzem , znajdow ała się n a półkach księgozbiorów wyżej w ym ienionych parafii, a także w P ru s ic a c h 84, Świebodzinie (3 eg z.)85 i w Nysie, gdzie dwa jej XVI-wieczne rękopisy połączono z O fficium pro d e fu n c tis 8β. P sał terz posiadał rów nież bp Franciszek E ngelbert Barbo von W axen- stein (+1706), su frag an w ro c ław sk i87 oraz kanonik J a n Chryzo stom P rin tz a B uchau 88, któ ry był też w łaścicielem hym narza, za
w ierającego zbiór hym nów kościelnych 89.
Do rzędu ksiąg liturgicznych, przeznaczonych do czytania w cza sie m odlitw brew iarzow ych, należy m artyrologium , k tó re w no w ym opracow aniu kard. Cezarego B aroniusza dostało się do biblio tek parafialnych w Nysie 90 i Jeleniej Górze 97 oraz do zbiorów k a nonika G otarda F ranciszka Schaffgotscha 92 i bpa K arola F rancisz ka Neamdra 93. D uchow ieństw u nyskiem u dostępne było też „M ar
’s Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 564. ’» BKW, sygn. 60n, 62n.
77 Visitationsberichte, Archidiakonat Oppeln, s. 78. ’8 Visitationsberichte, Archidiakonat Breslau, s. 605. 79 Tamże, s. 661.
89 Visitationsberichte, Archidiakonat Liegnitz, s. 18. si Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 199. 82 Tamże, s. 564.
83 Visitatiionsberichte, Archidiakonat Oppeln, s. 154. 84 Visitationsberichte, Archidiakonat Breslau, s. 447. 85 Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 255. 88 BKW, sygn. 55n, 74n.
87 Coloniae A grippinae 1677 apud H erm annum Dumen, BKW, sygn. VIII 125 Oct.
88 Coloniae Agrippinae 1595 in Officina Birckm annica sumptibus Ar- noldi Mylii, BKW, sygn. VIII 25 Qu; Venetiis 1578 apud Juntas, BKW, sygn. VIII 65 Fol.
89 Coloniae Agrippinae 1556 bez wydawcy, BKW, sygn. VIII 85 Oct. 90 Venetiis 1593 Minima Societatis, BKW, sygn. Bibl. 1281.
97 Visitationsberichte, Archidiakonat Liegnitz, s. 18.
92 A ntverpiae 1657 ex Officina Plantiniana B althasaris Moreti, BKW, sygn. VIII 91 Qu.
98 A ntverpiae 1589 ex Officina Christophori Plantini, BKW, sygn. IV 248 Fol.
m
Z ainteresow ania literatu rą 143 tyrologium Ecclesiae G erm anicae” w opracow aniu M acieja F ry d e ry k a Beckiusa 94.Trzecią grupę interesującej nas lite ra tu ry stanow ią księgi czyn ności liturgicznych biskupa i duszpasterza parafialnego, do któ rych należy zaliczyć pontyfikat, cerem oniał biskupi i ry tuał. Z re form ow any po Soborze T rydenckim pontyfikat rzym ski spotykam y w bibliotece bpa K arola F ranciszka N e a n d ra 95 i aż w dwóch eg zem plarzach — w edług zapisu inw entarzow ego — w zbiorach k a nonika Jerzego W aw rzyńca B udaeusa a Lohr. Obaj znakom ici bi bliofile posiadali rów nież cerem oniały biskupie, z których dw a eg zem plarze N eandra zachow ały się do naszych dni 9e. Księgę tę m iał też pod ręk ą bp B altazar Lisch von H ornau (+1661), jeden z n a j w ybitniejszych sufraganów w ro c ław sk ich 97
Obok m szału najczęściej spotykaną księgą liturgiczną w kościel nych księgozbiorach był rytuał, zw any też agendą, obejm ujący obrzędy spraw ow ane poza Mszą św. przez duszpasterza w odróż nieniu od pontyfikatu. W B ibliotece K apitulnej we W rocław iu znaj dują się rękopisy agend z 1493 r.98, z XVI w ." i z 1657 r.109, po chodzące z biblioteki parafialn ej w Nysie oraz X V II-w ieczny m a n u sk ry p t z prow eniencją kościoła filialnego w K rzykow ie k/N a m ysłowa 101.
D uszpasterze Jeleniej G óry posługiw ali się agendą w rocław ską, opracow aną przez M arcina P aulsdorffa, a w ydaną drukiem w S trassburgu przez F ry d ery k a Ruch de D um bach w 1499 r.102. Drugą agendę w rocław ską, tłoczoną w S trassburgu u J a n a Priissa w 1510 r., posiadał proboszcz nyski J a n Feliks A m broży P ede- witz 103. N atom iast trzecia agenda w rocław ska, zw ana już rytuałem , w ydana drukiem w 1653 r. w Nysie, zachowała się m.in. w biblio tece nyskiej w dwóch eg zem p larz ach 104 i w księgozbiorze bpa N eandra 10s.
Oprócz w ym ienionych agend w rocław skich na Śląsku w XVII w. używ ane były m.in. agenda m iśnieńska, ołom uniecka 106 i
koloń-94 Augsburg 1684 Vid. Goebel, BKW, sygn. Bibl. nyska 849.
95 Pontificale Rom anum Clementis V III Pont. Max. iussu restitutum atque editum , Romae 1595 apud Jacobum Lunam, BKW, sygn. VIII 94 Fol.
89 Romae 1608 Typographia Linquaxum E xternarum , BKW, sygn. 99 aFol; Romae 1651 Typis Rev. Camerae Apostolicae, BTJW, sygn. 480904
97 Romae 1606 Typis Lepidi Fatii, BKW, sygn. V III 66 Qu. 98 BKW, sygn. 3 n.
90 BKW, sygn. 14 n, 58 n. 190 BKW, sygn. 9 n. 101 BKW, sygn. 13 n. 798 BKW, sygn. VIII 32 Qu. 103 BKW, sygn. Bibl. nyska 452. 104 BKW, sygn. Bibl. nyska 1561, 1562. 799 BKW, sygn. VIII 34 Qu.
144 Ks. J. Mandziuk
[10]
s k a 107, należące do zbiorów bpa N eandra, agenda m oguncka i®8, będąca własnością kanonika Pedew itza, agenda gnieźnieńska i®9, zalegająca półki obu bibliofilów i znana duchow ieństw u p arafial nem u np. w G rodkow ie 110, agenda praska m , k tó rą posługiw ał się kanonik Ignacy F erdynand R ichter. Z reform ow any przez papieża P aw ła V w 1614 r. ry tu a ł rzym ski znalazł dostęp do bogatej bi blioteki bpa Rostocka tu i kanonika A braham a Ignacego K irchne- ra из.Z księgam i liturgicznym i zw iązane są rubrycele, zaw ierające wskazówki odnoszące się do odm aw iania brew iarza i odpraw iania Mszy św. W sam ej nyskiej książnicy p arafialnej zachow ały się eg zem plarze Ordo recitandi D ivinum O fficium pro U niversis Cle
ricis Dioecesis W ratislaviensis z lat: 1671, 1673, 1674, 1675, 1676,
1677 (4 egz.), 1678, drukow ane w Nysie przez Ignacego S chuberta oraz po dwa egzem plarze z la t 1679—1680, drukow ane w e W roc ław iu przez G odfryda G rim dera ш . U żytkow nik nyskiego księgo- zbiru m iał też pod rę k ą egzem plarz Directorii Ecclesiastici Ordo
Perpetuus in persolvendo Officio Divino servandus secundum B re viarium R om anum w opracow aniu H enryka Grossa u®. N atom iast
bp N eander cieszył się posiadaniem kalendarza rzym skiego w o p ra cow aniu P io tra Ruyssio u®.
Na koniec należałoby zwrócić jeszcze uw agę n a kom entarze do hym nów i sekw encji, pasjonały i m odlitew niki dla świeckich. W XV w. często i zazwyczaj w tych sam ych tłoczniach d ruk arskich w ydaw ano kom entarze do sekw encji i hymnów, noszące tytu ł: T e x
tu s sequentiarum , cum optim o com m ento i Expositio hym norum .
Dziekan w rocław skiej kap itu ły k ated raln ej Ignacy F erdynand R ichter zdobył w ydanie kolońskie tychże kom entarzy H enryka Q uentella z 1494 r.117, kanonik Jerzy W awrzyniec B udaeus a Lohr w ydanie bazylejskie M ichała F u rte ra z 1497 r.n®, a egzem plarze
107 Coloniae Agrippinae 1614 Sum ptibus P etri Cholini et Bernardi Gualtheri, BUW, sygn. 480311.
los Moguntiae 1551 F. Behen, BKW, sygn. Bibi, nyska 1980.
109 Coloniae Agrippinae 1579 apud M aternum Cholinum, BKW, sygn. Bibi, nyska 2236.
no Visitationsberichte, Archidiakonat Oppeln, s. 661.
ш Pragae 1658 Typis Archi-Episcopal: in Seminario S. Norbert, BKW, sygn. VIII 99 Oct.
112 A ntverpiae 1625 ex Officina Plantiniana apud B althasarum Moreti et Viduam Joannis Moreti, BKW, sygn. VIII 51 Qu.
113 Coloniae Agrippinae 1656 apud Joannem Antonium K irchium sub Monocerote, BKW, sygn. VIII 122 Oct.
n i BKW, sygn. Bibi, nyska 1413—1417, 1420—1428.
115 Strassburg 1625 Officina Zetzneriana, BKW, sygn. Bibi, nyska 1241.
113 Ingolstadii 1594 ex Officina Typographica Davidis Sartorii, BUW, sygn. 456129.
i‘7 BKW, sygn. VIII 8 Qu. 113 BKW, sygn. V III 7/1—2.
[11]
Zainteresow ania literatu rą145
w ydania kolońskiego H enryka Q uentella z 1496 r.119 i bazylejskiego M ichała F u rte ra z 1504 r.120 tra fiły do zbiorów nyskiej książnicy parafialnej. Znalazł tam rów nież miejsce w dwóch egzem plarzach kom entarz do hym nów H ym n i heroici, autorstw a m istyka, filozofa i hum anisty Ja n a Pico della M irandola 121.
W ikariusz w rocław ski J a n E rnest Mibis przekazał zbiorom k a pitulnym rękopis pasjonału 122, a kanonik J a n C hryzostom P rin tz a B uchau — rękopis M editationes et orationes, napisany w 1484 r., k tó ry n iestety zaginął w czasie drugiej w ojny św iatow ej. Zachował się natom iast zbiór litan ii i m odlitw , w ydany w Rzymie w 1670 r., należący praw dopodobnie do p ra ła ta Ignacego F erdy nand a Rich te ra 123. Bp K arol F ranciszek N eander nabył do swoich zbiorów m odlitew niki w rodzaju Thesaurus precum , Coeleste P alm etum W ilhelm a N akatenusa i Pfeil-G ebetlein w ider die T ü rcken und
T a r ta m w układzie b a m a b ity F erdynand a H aucka 12i.
2. Dzieła z zakresu liturgiki
Obok ksiąg liturgicznych w śląskich księgozbiorach k leru die cezjalnego w XVII stuleciu znalazły miejsce dzieła z zakresu li turgiki, czyli n auki o treści i form ie k u ltu katolickiego.
Ju ż w epoce staro żytnej Kościoła pow staw ały dzieła zaw ierające m istagogię, tj. w prow adzenie katechetyczno-hom iletyczne w litu r gii inicjacji chrześcijańskiej przez chrzest, bierzm ow anie i Eucha rystię. Należą one do lite ra tu ry patrystycznej i dlatego ich nie do ty k am y 125.
W średniow ieczu w objaśnianiu litu rg ii niepodzielnie panow ała m etoda alegoryczno-sym boliczna. Dzieło Rationale divinorum o ffi
ciorum bpa W ilhelm a D uranda Starszego, najw ybitniejszeego litu r-
gisty tam tej epoki, zajm owało na Śląsku pierw sze m iejsce w śród zachow anych rękopisów i druków liturgistów zachodnioeuropej skich. Jego X IV -w ieczny m an u sk ry p t był własnością kanonika Bu- daeusa a L ohr 126. In k u n a b u ły zachow ały się w zbiorach bpa Ros- tocka 127 oraz w bibliotekach parafialnych w Nysie 12S, Górze Śląs
113 BKW, sygn. 37 n.
i2» BKW, sygn. Bibl. nyska 1323.
121 Strassburg 1514 bez wydawcy, BKW, sygn. Bibl. nyska 2052, 2097.
122 BKW, sygn. 58.
i22 BKW, sygn. VIII 74 Qu.
124 M ünchen 1664 bey Johann Wilhelm Schell, BUW, sygn. 475652. 125 Zob. J. M a n d z i u k, Książka patrystyczna w księgozbiorach śląskiego duchowieństwa diecezjalnego w X V II w., Roczniki Biblio teczne, 32/1988/, z. 1, s. 163—184.
i2» BKW, sygn. 102.
121 [Straseburg ca 1479 Ge. Husner], BKW, sygn. VIII 107 Fol. i28 [Speyer non post 1476 P ert. Drach] 2 egz.; N ürnberg 30 IX 1494 Ant. Koberger, BKW, sygn. 101 n.
146
K s. J.. Mamdzduk[12]
kiej 129 i w G ranow ie 13°. W edług zapisu inw entarzow ego tra k ta t ten posiadał bp N eander, a w edług relacji w izytatorów dzieło D u ran d a znajdow ało się w śród książek w bibliotekach w G rodko w ie ш , K o żu cho w ieш , W altersdorfie ik/G łogow a133 i Jeleniej Górze 134.
P opularne pismo Guido de Monte Rochen pt.: M anipulus curato
rum , będące źródłem i autorytetem dla liturgistów średniow iecz
ny ch oraz podręcznikiem dla duchow ieństw a, zachowało się w dwóch egzem plarzach na półkach nyskiego księgozbioru p a ra fialnego 135.
Inne w ielkie średniow ieczne dzieło liturgiczne Su m m a de eccle
siasticis officis, znane w późniejszym okresie jako Rationale d i vin orum officiorum , autorstw a Ja n a B eletha, znalazło dostęp do
biblioteki kanonika B udaeusa a L o h r 136 i bpa S ebastiana Ros- tocka 137.
D uchow ieństw u parafialnem u m.in. w Jeleniej Górze 433, Górze Ś lą s k ie j139 i w W altersdorfie 140 znany był podręcznik liturgiczny
De sacramentis M ikołaja z Błonia. Dzieło — w edług zapisu in w en
tarzow ego — trafiło też do zbiorów B udaeusa a Lohr.
Poza w ym ienionym i tra k ta ta m i zagadnienia liturgiczne uw zględ niano w ram ach egzegezy Pism a św., dogm atyki i p raw a kanonicz nego. W śląskich księgozbiorach zachow ały się liczne dzieła przed staw icieli scholastyki, jak P io tra Lom barda, św. B onaw entury, św. A lberta Wielkiego, św. Tomasza z A kwinu, Dunsa Scota, D uran- dusa a S. Porciano, G abriela Biela, Ja n a M aiora, czy G racjana, ojca p raw a kanonicznego.
X V II-w iecznem u czytelnikow i śląskiem u znane też były tr a k ta ty poświęcone Mszy św., stanow iącej centrum działalności ducho w ieństw a zatrudnionego w duszpasterstw ie. I ta k su frag an w roc ław ski N eander rozczytyw ał się w dziełku papieża Innocentego III, podającym w ykład Mszy św., a proboszcz czy w ikariusz nyski m iał pod ręk ą Expositio m ysterio ru m missae 141 W ilhelm a de Gouda, franciszkańskiego teologa z XV w., tłum aczenie Mszy św. cystersa
129 [Speyer non post 1476 Petr. Drach], BKW, sygn. 25 G.
130 [Strassburg non post 1478 Ge. Husner], BKW, sygn. XLVIII 3 Fol. 131 Visitationsberichte, Archidiakonat Breslau, s. 661.
132 Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 199. 133 Tamże, s. 443.
134 Visitationsberichte, Archidiakonat Liegnitz, s. 17.
135 Strassburg 10 V 1487 [Mart. Flach]; Strassburg 9 II 1489 Mart. Flach.
136 A ntverpiae 1562 apud Joannem Bellerum, BKW, sygn. V III 22 D. 137 Dilingae 1572 excudebat Sabaldus Mayer, BKW, sygn. VIII 23 D. 133 [W ratislaviae ca 1475 Casp. Elyan], BKW, sygn. V III 105/1 Fol. 139 [W ratislaviae ca 1475 Casp. Elyan], BKW, sygn. XLVIII 2 Qu. 140 Visitationsberichte, Archidiakonat Glogau, s. 443.
[13] Zainteresow ania literatu rą 147 B altazara de P o rta pt.: Expositio m ysterioru m m is sa e 142 oraz praktyczny tra k ta t Ja n a de Lapide pt.: R esolutionum dubiorum
circa celebrationem m issarum o cc u re n tiu m 143. Skrócony tra k ta t
G abriela Biela pt.: E xpositio brevis et interlinearis sacri canonis
missae znalazł m iejsce w książnicy p arafialn ej w P ru s ic a c h 144
i włączył go do swoich zbiorów kanonik B udaeus a Lohr, któ ry po siadał też dzieło Ja n a B u rch arda ze S trassburga pt.: Ordo Missae
pro inform atione venerabilium sacerdotum , będącym jakb y m ałym
cerem oniałem , opisującym dokładnie przebieg całej Mszy św. W okresie reform acji zrodził się w piśm iennictw ie liturgicznym now y gatunek literack i o charakterze apologetycznym i polemicz nym. Słynni polem iści katoliccy byli też autoram i dzieł zw iązanych z liturgią. Jed ny m z nich był Ja n Eck, autor De sacrificio missae, które w w ydaniu norym berskim z 1526 r. zostało dedykow ane k ró lowi polskiem u Zygm untow i Starem u. Dzieło zachowało się w nys kiej książnicy p arafialn ej, gdzie znalazło też m iejsce pismo Eluci-
datorium ecclesiasticum ad o fficium Ecclesiae pertinentia plenius exponens 145 Jodoka Clichtoveusa, flam andzkiego hum an isty i teo
loga.
N ajw iększy dostęp do śląskich zbiorów kościelnych znalazły dzie ła zw iązane z litu rg ią polskich polem istów katolickich. I ta k do nyskich zbiorów p arafialnych trafiła rozpraw a De ratione et sacri
ficio M issa e146 autorstw a A ndrzeja Krzyckiego, biskupa płockie
go, a następnie arcybiskupa gnieźnieńskiego. W tym że księgozbio rze znalazło się aż siedem egzem plarzy w języku łacińskim i dwa w języku n iem ieck im 143 tra k ta tu kard. S tanisław a Hozjusza pt.:
Confessio fidei catholicae Christiana, w k tó ry m jedna część zosta
ła poświęcona tem atow i De externo cultu. Dzieło to było również w ręku kanonika B udaeusa a Lohr. S u frag an w rocław ski N eander nabył do swoich zbiorów I tom w ykładów profesora krakow skie go Jak u b a Górskiego pt.: Praelectionum Plocensium de baptismo
recens natorum мэ i dwa tom y Opera 150 S tanisław a Sokołow skie
142 [Leipzig ca 1495 Greg. Böttiger], BKW, sygn. 10 n.
143 Leipzig [1492/51 Arn. de Colonia, BKW, sygn. 40 n; Leipzig 1496 [Am. de Colonia], BKW, sygn. 10 n; Leipzig [ca 1496[ Arn. de Colonia.
444 Visitationsberichte, Archidiakonat Breslau, s. 447.
145 Parisiis 1516 H. Stephanus. BKW, sygn. Bibi, nyska 2393.
146 Cracoviae [1529] per M athiam Scharffenberk, BKW, sygn. Bibi, nyska 947.
147 Cracoviae 1553 in Officina Haeredum Marci Scharffenberger”, Moguntiae 1577 excudebat Franciscus Behem, 3 egz.; Coloniae 1558 apud M aternum Cholinum, 2 egz.; A ntverpiae 1561 in Aedibus Joannis Stelsii typis Joannis W ithagii.
148 Ingolstadt 1560 durch A lexander und Samuel W eyssenhorn ge bruder; Dilinden 1572 durch Sebaldm Mayer.
149 Coloniae 1572 apud M aternum Cholinum, BUW, sygn. 301626. 150 Cracoviae 1591—1598 in Architypogr. Regia et Ecclesiastica Lazari.
148 K s. J. Mandzduk [14] go, rów nież profesora krakow skiego, auto ra pism także z zakresu liturgii, k tó re znalazły się w tym w ydaniu zbiorowym . Dzieło Pro
Sacratissima Eucharistia 151 słynnego jezuity P io tra S kargi dotarło
do p arafialny ch zbiorów w Nysie.
W okresie potrydenckim rozw inęła się lite ra tu ra rubrycystyczna, a obszerne studia historyków litu rg ii interesow ały tylko w ąski krąg uczonych.
Jak o reprezentanci tejże lite ra tu ry na półkach biblioteki bpa N eandra w ystępują: S tefan D uranti, francuski au to r dzieła pt.: De
ritibus Ecclesiae catholicae, A ndrzej Castaldo ze sw oim pismem O raxis caerem oniarum oraz B artłom iej G avantus, którego tra k ta t Thesaurus sacrorum ritu u m posiadał rów nież p ra ła t G otard F ra n
ciszek S ch affg o tsch 152. N atom iast w śród książek kanonika A b ra ham a Ignacego K irch n er a L ilienkirch znajdujem y trzy pozycje z om aw ianej dziedziny: Thesaurus sacrorum ritu u m epitom e 153 K laudiusza A rnolda, Decreta a Sacra R itu u m Congregatione in
Ordine ad Missam et D ivinum O fficium 134 w opracow aniu Domi
nika Bello i C om pendium sacrorum rituum et caerem oniarum , w y d ane w 1656 r.
Na koniec w ym ieńm y jeszcze kilka bibliofilów, k tó rzy powiększyli sw oje zbiory dziełami z różnych zagadnień liturgicznych. N ajw ięk szy z nich bp K arol Franciszek N eander nabył dzieło z zakresu bi- blijno-liturgicznego De tem plo et de iis quae ad tem p lu m p erti
n en t iss pióra Franciszka R ibera, znakom itego egzegety jezuickie
go oraz tra k ta t k ard. Ja n a Bona pt.: R erum liturgicarum libri duo, w którym zaw arta została inform acja historyczna o Mszy św., jej pow staniu i częściach stałych. Dzieło tego płodnego pisarza teolo gicznego posiadał drugi su frag an w rocław ski F ranciszek E ngelbert B arbo von W axenstein I30. Znane ono było rów nież duchow ieństw u nyskiem u z w ydania zbiorowego dzieł rzymskiego p u rp u ra ta z za konu cystersów reform ow anych 157.
Do naszych czasów we w rocław skich zbiorach kapitulnych szczęś liw ie zachow ały się jeszcze trzy pozycje: 2 tom L iturgicon Eccle
siae L a tin a e 158, będący własnością kanonika M acieja Ja n a S
te-151 Vilnae 1576 Typ. et sumpt. N. Chr. Radivilli. BKW, sygn. Bibl. nyska 1572.
152 Antverpiae 1646 ex Officina Plantiniana B althasarii Moret, BKW, sygn. VIII 78 Qu.
iss Venetiis 1650 apud Ju n tas et Hertz. BKW, sygn. VIII 32 D. 151 Nisisae 1670 Ignatius Schubart. BKW, sygn. V III 54 D.
155 Antverpiae 1623 apud P etrum et Joannem Belleros, BUW, sygn. 475036.
156 Coloniae Agrippinae 1674 apud Joan. Wilhelm Friessen Juniorem , BKW, sygn. VIII 124 Oct.
157 A ntverpiae 1677 F. Schippert, BKW, sygn. Bibl. nyska 1905. 158 Coloniae Agrippinae 1571 apud Geruinum Calenium et haeredes Quentelios, BKW, sygn. V III 86 Qu.
[15] Zaint eresaw ania literatu rą 149 phetiusa, De R ussorum M oscovitarum et Tartarorum religione,
sacrificiis, nuptiarum , fu n e ru m ritu 159 czytane przez kanonika J a
na Chryzostom a P rin tz a B uchau oraz 3 tom Fustis dem onum adiu~
rationes form idabiles et potentissim as ad malignos spiritus ef f u gandos de oppressis corporibus hum anis i®° H ieronim a Mengusa,
teologa franciszkańskiego, należący do kanonika Ja n a Leuderode.
Zakończenie
P rzedstaw ione bogactwo ksiąg liturgicznych i z zakresu litu rg i ki nie obrazują oczywiście całościowo stan u interesujących nas księgozbiorów. W iele dzieł zaginęło, a te, k tóre zachow ały się dają dobre św iadectw o duchow ieństw u, wielce zasłużonem u dla Koś cioła i k u ltu ry śląskiej.
Das Interesse unter den schlesischen Diözesanklerus für die liturgische Literatur im 17. Jahrhundert
Die schlesisch-kirchlichen Buchbestände, ob im Privatbesitz oder im Bestitz von Institutionen, bergen eine reiche Zahl von liturgischen Büchern und W erken aus dem Bereich liturgischer Wissenschaft, das heiiss't der W issenschaft über den Inhalt und die Form des religiösen Kultus.
Als Ergebnis der in zwei grossen braslauern Buchbeständen durch geführten Suche: der Bibliothek des Domkapitels und der U niversitäts bibliothek. w urden 208 Exem plare aus dem Gebiet der Liturgischen Li te ra tu r gefunden. D arunter befanden sich 32 H andschriften und 40 Wiegedrucke. Diese liturgischen Werke befanden sich im Besitz von hervorragenden, schlesischen Bibliophilen, wie Bischöfe, M itglieder des Domkapitels, P farrh erren und Kaplänen. Die Geistlichen geizten nicht beim K auf der teu ren Büchern. Von Zeit zu Zeit w urden solche Exem plare wie alte M essbücher Breviere, Agenden, m ittelalterliche Liturgie- •lehrnbücher ihnen als Geschenkgabe übergeben und die dann vom Besitzer als sein Eigentum gekennzeichnet wurden.
Viele Inform ationen w urden von handgeschriebenen und gedruckten Inspektionsprotokollen der schlesichen P farreien im 17. Jah rh u n d ert geliefert.
Aus den noch erhaltenen und bew ahrten Exem plaren erhält man reiche Kenntnis und genaues Zeugnis йЬет Geistliche, die sich nur um die Kirche sondern auch um die schlesische K ultur verdient gemacht haben.
169 Spirae 1632 excudebat B am ardus D’Albinus, BKW, sygn. VIII 87 Qu.
160 Francoforti 1608 Typis Wolfgangi Richteri sum ptibus haeredum Nicolai Bassaei, BKW, sygn. VIII 123 Oct.
