Pogarda i pożądanie "obcych" : z imaginowanych nieczystości w literaturze polskiej

Tomek Kitliński,Joe Lockard

Pogarda i pożądanie "obcych" : z

imaginowanych nieczystości w

literaturze polskiej

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (108), 219-229

2007

Przechadzki

Tomek KITLIŃSKI, joe LOCKARD

Pogarda i pożądanie „obcych” . Z imaginowanych

nieczystości w literaturze polskiej

Dans les salles obscures de ce museé qui reste maintenant d ’Auschwitz, je vois un tas de c h au ssu res d ’en fan ts, ou

qu elq u e chose com m e ça que j’ai déjà vu ailleurs, sous un arbre de N oël, p a r exem ple, des poupée je crois. L’abjection d u crim e nazi touche à son apogée lorsque la m o rt q ui, de to u te façon, me tue, se mêle à ce qui, d a n s m on u n iv ers vivant, est censé me sauver de la m ort: à l’enfance, à la science, e n tre a u tre s ...

Julia Kristeva Pouvoirs de l’horreur. Essai sur l’abjection

B rud, sm ród w literatu rz e. P lu jem y w niej na „obcych” i ślin im y się na ich w idok. Kobiety, Żydzi i geje przyciągają i odpychają. Jakoby nieczyści - wywołują żądzę i obrzydzenie.

M y - m niejszości - w yw ołujem y żądzę i obrzydzenie?

Ów w stręt odm alow uje w Panu Podstolim (1778, 1784) Ignacy K rasicki. O po- w iadacz opuszcza sterylność gospodarstw a tytułow ego Podstolego i zapuszcza się w sw ojską-niesw ojską okolicę. Sioło składa się z zapuszczonych, rozpadających się dom ostw, pozbaw ionych - co z odrazą odnotow uje n a rra to r - kom inów . Domy, a raczej sklecone n ap rę d ce szopy, n ie sta ra n n ie pokryte strzechą; półnagie, wygło­ dzone dzieci - w szystko i wszyscy uw alani gnojem , zgnojeni. K arczm ę, prow adzo­ ną przez Żyda, ulokow aną w gnijącej, glinianej chatynce, p rzepełniają dzieci i zwie­ rzęta, dym i wódka. Tu w łaśnie objawia się podstawowa dwojakość: sterylność (u Pa­ na Podstolego) i szam bo (gdzieś poza), h ig ie n a i chwasty, fum igacja i fekalia - bieguny, które w yznaczają podporządkow anie i zam ianę lu d z i w pom ioty. E kskre­ m e n ty i odrzuceni, eksludzie roją się na tyłach klinicznie czystej, wzorcowej go­

sp o d ark i Pana Podstolego. Oto p orządek i p o rzą d k i O św iecenia, wobec którego jego k o n trp rą d , rom antyzm , a w w ieku X X filozofowie A dorno i H o rk h e im e r oraz L yotard i B aum an, w ytaczali oskarżenia. W edle M a rii Ja n io n „m it założycielski polskiego an ty sem ity zm u ” w yrasta z O świecenia: „D yskurs oświeceniow y racjo ­ nalizow ał i utylizował. Dotyczyło to również Ż y d ó w -te j obcej cząstki społeczeństw, które uw ierała, ra z iła ” . M aria Jan io n analizu je poglądy Stanisław a Staszica. M y dodajm y żądzę oświeceniowego (i w swym w łasnym m n ie m a n iu w ielce oświeco­ nego) Pana Podstolego. N ie m a tu m iejsca na ohydną obcość. System swojskości w ym agał ciągłego nadzoru: autora oślepiły m echanizm y O świecenia. A przecież czuły był K rasicki na m elancholię Pieśni Osjana i w swój jej p rze k ład w plótł pieśń ludow ą, gdzie śpiew ał stratę: „Noc iest, a ia opuszczona / N a tey skale zostaw io­ n a ” . P rzeczuł p u stk i lubelskie: „W m ieście, poniew aż zbiór p u ste k ta k zow iem ”, by w n astęp n y m w ersie ową w yśm iew aną m ieścinę nazw ać „godnym sie d lisk ie m ] i chłopa, i Ż yda” . S iedliskiem wyobcowanych.

W Panu Podstolim ch ło p i przeszli ostrą selekcję; m usiało się ta k stać, bow iem - w edle słów tytułow ego b o h atera - naw et ci stojący n ajniżej w h ie ra rc h ii potrafią wzbić się na wyżyny przebiegłości. D ziedzic tra k tu je swoich podd an y ch tak , jak Seneka nakazyw ał traktow ać niew olników : niczym nieszczęsnych przyjaciół; dzi­ siejsi dom in u jący tra k tu ją podd an y ch (subaltern w edle G ram sciego czy Spivak) w nowej h egem onii globalno-lokalnej niczym nieszczęsnych nieprzyjaciół. Jak za­ uważa historyczka lite ra tu ry B arbara Jadczak, m am y w Panu Podstolim do czynie­ n ia z klasycystycznym i zasadam i sym etrii i h arm o n ii, z oczyszczonym i opanow a­ nym u kładem , system em zam kniętym . Jest to, jak tw ierdzi sam Pan Podstoli, m e­ chanizm . Doczyszczona dom ena Pana Podstolego to świat odgrodzony od inności. G eografia n iechęci klasow ych w ychodzi na jaw rów nież w Panu Tadeuszu, gdzie percepcja plugastw a nie jest jednak ksenofobiczna. Bohaterow ie siejący zam ęt to ci, którzy d okonują przekroczeń społecznych, stają (się) pom iędzy, w yw racają ład, tym sam ym ukazując swoje drap ieżn e (zł)oblicze. Jeśli ścisła segregacja - bezkres na K resach - jest ta k tru d n a do p rze łam a n ia , to jednak M ickiew icz pozostał ko ­ sm opolitą, k tó ry drzw i k u ltu r otworzył na oścież, gość-innym . M aria Jan io n eks­ plo ru je „tem aty żydow skie u M ickiew icza”; inaczej postrzega Z ygm unta K ra siń ­ skiego, o którego antysem ityzm ie pisała już w m onografii Zygmunt Krasiński. De­

biut i dojrzałość (1962). W stu d iu m D o Europy tak, ale z naszymi umarłymi (2000).

Ja n io n analizow ała Ju lian a U rsyna N iem cew icza i jego pam fletK ofe 3333. Ta, we­ dle autora, dystopia (z ro k u 1817) ukazuje Polskę w trąconą w o tc h łań ciem nogro­ d u przez Żydów. W arszawa, przem ianow ana na M oszkopolis, jest zb ru k a n a, p o ­ zbaw iona dróg i chodników , za to aż k ip i od zanieczyszczeń. N a schodach sądu w alają się śm ieci, narodow y te a tr żydow ski jest obskurny. „Wszędy sn u ły się ćm y b ru d n y c h Ż ydów ” - cytuje N iem cew icza M aria Ja n io n i dowodzi, jak z a tru ty jest jego pam flet: „S tąd w iódł swój początek b ardzo n iebezpieczny p o lski fan tazm at antysem icki - o Polsce przerobionej przez Żydów na Ju d eo -P o lo n ię”. D o d ia g n o ­ zy Ja n io n dorzućm y, że jest to upodm iotow ienie, uczynienie pom iotów z lu d zk ich podm iotów .

Ju lia K risteva określiła abiekt: ani p odm iot, an i p rze d m io t - p o m i o t ( n i s u j e t , n i o b j e t - 1’ a b j e c t ) . Ewa M ik in a p ro p o n u je p rz e k ła d słowa „a b ie k t” jako „p o m io t”. K ristevow ski pom iot, ,A bject - jak pisze Paweł Leszko- wicz - zw iązany jest więc z am biw alencją w sto su n k u do odrzuconych, zakaza­ n y ch ”. W śród n ic h są rzekom i obcy w łaśnie. G riselda Pollock stw ierdza w k u ltu ­ rze zapo m n ien ie Żydów i kobiet; dodajm y - gejów. To „ciała obce” - jak d iagnozu­ je ich percepcję k u lturoznaw czyni C h ristin a von B raun.

W h isto rii lite ra tu ry polskiej zapisała się osoba potępiająca zrów nyw anie m n ie j­ szości z ziem ią, m ieszan ie Innego z bło tem , z b ru d em . E liza O rzeszkow a była, w edług M a rii Ż m igrodzkiej, znaw czyni jej tw órczości w perspektyw ie światowej - b untow nicą. W K ilku słowach o kobietach (1874) Orzeszkow a naszkicow ała sytuację k o b ie t-p ro le ta riu szek , pozbaw ionych p ie n ięd z y i m ożliw ości godnej pracy. D la k obiety nie m a życia poza salonem - ta m opada z niej, jak p isała O rzeszkowa, u b ran ie , ogołacając ją z człow ieczeństw a. M a rta , b o h aterk a pow ieści (1873), to wdowa, zubożała m atka m ałego dziecka, pozbaw iona szans zaw odowych i życio­ wych. W finałowej scenie staje się ona „ciem ną postacią, która na kształt n ie ru ­ chom ej plam y leżała na białej pościeli śniegu” . Ten obraz oddaje h o łd człow ie­ czeństw u owej „plam y” .

O rzeszkow a zabiera czytelniczki pow ieści M eir Ezofow icz do sztetla. Ju ż na początku p isark a odwróciła retorykę antysem ickich uprzedzeń, porów nując odium ksenofobii do n alo tu sadzy na n arodzie, p rzypom inając o obrazow aniu innego In ­ nego: C zarnych, A froam erykanów . W tom ie II napisała: „C zytelniku! - jakiego­ kolw iek p lem ien ia krew p łynie w żyłach tw oich i na jakim kolw iek m iejscu tej zie­ m i cześć oddajesz Bogu - jeżeli kiedy śród drogi spotkasz M eira Ezofowicza, po ­ daj m u szczerą, pręd k ą, b rate rsk ą dłoń p rzyjaźni i pom ocy!” . Po p u b lik a cji pow ie­ ści spadły na n ią zarzuty stronniczego p isan ia na zam ów ienie „wiadom o czyje” i prożydow skiego poplecznictw a. O rzeszkowa pozostaje wyjątkow a w swojej osob­ ności. Tym b ard ziej, że - jak pisze historyczka A lina Cała: „pozytyw istyczny sto­ sunek do odrębności i inności był ksenofobiczny” .

A utor antologii Stranger in Our Midst. Images o f the J e w in Polish Literature H a ­ ro ld B. Segal tw ierdzi: „ L ite ra tu ra polska jest lite ra tu rą dośw iadczenia żydow­ skiego; w łaściw ie jest to najw iększa lite ra tu ra europejska dośw iadczenia żydow­ skiego - sugestia, która wydać się m oże co najwyżej n iepraw dopodobna. U w ażani za notorycznych antysem itów , Polacy w swej lite ra tu rz e praw ie nie u jęli dośw iad­ czenia żydow skiego, chyba że w kategoriach negatyw nych. Tak jednak nie je st” . D latego uczony opracow uje fragm enty od D antyszka przez M ickiew icza, O rzesz­ kową w łaśnie, K onopnicką i Z apolską do K uncewiczowej, A ndrzejew skiego, R ó­ żewicza czy Jarosław a M arka Rym kiewicza. D orzucilibyśm y powieść Ludzie bez­

domni (1899) Żerom skiego.

D ok to r Judym , społecznik, zrów nuje się ze sw oim i b ie d ap a cje n tam i, z ty tu ło ­ w ym i lu d ź m i bezdom nym i. C zesław M iłosz pisze, że powieść Ż erom skiego nie oszczędza obrazu upo d len ia, „u p o m iotow ienia”; w oryginale The History o f Polish

Literature M iłosz użył tu słowa abjection. Ju d y m utożsam ia się z bolejącym chłop­

stw em , zapadającym na m alarię, w sąsiedztw ie - o ironio - uzdrow iska. Tam przy­ jezdne ziem iaństw o chadzało zażywać leczniczych k ąpieli, ta m okoliczna ludność żyła w śm iercionośnej topieli. Dwa narody, jeden obok drugiego. Gdy Ju d y m w kra­ cza do w arszaw skich slum sów (a nie na salony), do m iasta swych n aro d zin , pow ra­ ca do dzielnicy żydowskiej: „M inąw szy ogród i plac Za Ż elazną B ram ą, był u sie­ bie i przyw itał najściślejszą ojczyznę swoją. W ąskim i p rzejściam i, pośród kramów, straganów i sklepików wszedł na K rochm alną. Ż ar słoneczny zalewał te n rynsztok w kształcie ulicy. Z wąskiej szyi m iędzy C iepłą i placem w ydzielał się fetor jak z cm entarza. Po daw nem u roiło się ta m m row isko żydowskie. Jak daw niej siedzia­ ła na tro tu a rz e stara, schorzała Żydówka sprzedająca gotow any bób, fasolę, groch i ziarna d y n i”.

O brazy Ż erom skiego „z o b ie k tem ”, ale i w spółczuciem , sublim acją (nie zaś ośw ieceniowym czy pozytyw istycznym w yrachow aniem ), ukazujące w iejską i m ie j­ ską siłę roboczą, to p ro test przeciw w ykluczeniu.

In n y m b ru d o p isarz em jest W ładysław S tanisław R eym ont, au to r Ziemi obieca­

nej (1899). A kcja rozgrywa się w dziew iętnastow iecznej Ł odzi, przeżyw ającej gwał­

tow ny rozwój p rzem ysłu tekstylnego, m ieście podów czas w ielokulturow ym . Po­ wieść otw iera obraz tysięcy robotników ze „stukiem suchym drew nianych p ode­ szew trepów i gw arem jakim ś sennym oraz ch lu p o tem błota p o d n o g am i... Je d n i ustaw iali się bezładnym i k u p am i pod b ram a m i fabryk, drudzy, uszeregow ani w d łu ­ giego węża zn ik ali w b ram a ch jakby p ołykani z w o ln a przez buchające św iatłem w n ętrz a” . To chłopi p rzeo b rażen i w proletariuszy, gnieżdżący się w zapuszczonych b u d ac h i lepiankach. Ż eruje na n ic h fabryczny kap italizm , który, nasyciw szy się w pierw ich żyw otnością, odsyła n astęp n ie na hałdę lu d z k ich odpadów.

Tam , gdzie istoty ludzkie są „nieczystościam i”, pojaw iają się społeczne syste­ m y degradacji, u trzym ujące oddzielenie czystości od zanieczyszczenia. K oncep­ cja zapory p rze d „plugastw em ” pow raca raz za razem do sfery seksualności, skąd p ra w d o p o d o b n ie się w zięła. L ite ra tu rą w sch o d n io eu ro p ejsk ą w ładało zarów no p ożądanie, jak i w stręt do Żydów i do chłopów. Żywiołowa, pierw otna seksualność chłopów, ich „ślepy in sty n k t”, to chleb pow szedni pow ieści - od Chama O rzeszko­ wej z Tołstojow ską w iarą w b u jn ą w italność chłopstw a, przez Chłopów R eym onta, gdzie nabuzow ane głowy nie stygną w o parach tanecznego i kazirodczego szaleń­ stwa, do Konopielki R edlińskiego, w której m iejscow y chłop uczy p rzyjezdną n a ­ uczycielkę bogactw a zm ysłowości i b ru taln o ści seksu. Zarów no pisarze, jak i p i­ sarki upozow ują Żydów ki na femmes fatales. Zofia N ałkow ska (1884-1954), specja­ listka od pow ieści psychologicznych, nasyca je - w edług literatu ro zn aw czy n i B ar­ b ary Sm oleń - hiperseksualnością, co w spółbrzm i z w izją Żydówek u K rafft-Ebinga i O ttona W einingera. W zaangażow anych społecznie pow ieściach naturalistycz- nych R eym onta postaci Żydówek (Lucy Z ucker w Ziemi obiecanej) otacza aura p rze­ sytu i ekscesu. Ich seksualność jest nie-nasza, w sam raz do m iłości-nienaw iści, pożądania-obŻ ydzenia. W stu d iu m Postać z cieniem. Portrety Żydówek w polskiej li­

dówki. Pisze o niej: „nie jest postacią «szacowną» - tylko pozornie należy do sza­ cownego św iata” . Postacią pięknej Żydów ki w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym zajm uje się A gata A raszkiew icz w swej książce o G inczance.

Ale odczytania dom aga się jeszcze Ju d y ta z Księdza M arka (1843) Ju liu sza Sło­ wackiego, której in te rte k stu a ln e tradycje om aw ialiśm y (z D otą Szym borską-D yr- dą) w „G azecie w L u b lin ie ” . W swej m yśli odm iennej Słowacki stworzył „silnego d u c h a ”, „wolności b ra m ę ”, jak kom entow ał Ju liu sz K leiner, „postać Żydów ki J u ­ dyty, re p re z e n ta n tk i lu d u , k tóry jest n aro d e m w ybranym i jednocześnie w zgar­ dzonym , poniżonym ”. M aria Jan io n nazywa ją postacią niezwykłą, u której „żarliwa egzaltacja m odlitw y staje się sposobem uw olnienia gigantycznej siły duchow ej” .

Czy Judyta zapow iada ratu n e k , odnowę, napraw ę, tikkun? Czy pozostała wy­ rwą, po której nie przeprow adzono żałoby? O żałobę bez końca - po Z agładzie - upom ina się (za F. A nkersm item i A. H eller) D orota Kraw czyńska w stu d iu m Włas­

na historia Holokaustu. O pisarstwie Henryka Grynberga oraz M aria Ja n io n w swej

najnow szej książce Niesamowita Słowiańszczyzna. Przytoczone w stu d iu m van Al- p h en a Caught by History. Holocaust Effects in Contemporary A rt, Literature and The­

ory, pytanie uczonej Shoshany F elm an „Co oznacza zam ieszkiw anie (eksterm ino-

w anej) dzielnicy żydowskiej A m sterd am u (w E uropie)?”. To p y tan ie b rz m i w yraź­ nie w L u b lin ie, w jego pustce po Zagładzie. K ulturoznaw ca E rn st van A lphen u si­ łu je odpow iedzieć na nie w A m sterdam ie w łaśnie poprzez, jak to nazyw a, w ycho­ dzenie poza swojską obcość, poprzez w zniosłość w dom u: „Mój dom trw a w p a­ m ięci E lte i jego śm ierci w T h eresien stad t. To poprzez te rysy, które um ożliw iają dośw iadczenie w zniosłości, m ój/jeg o dom m oże dotknąć tego, co n iedotykalne, nieosiągalne w H olokauście” .

R eym ontow skie obrazy fabrycznej Ł odzi z Ziem i obiecanej stanow ią - m oże w brew sobie - p rzenikliw y p rapoczątek, złowrogi zw iastun opow ieści K a-tzetnika (1952). Rozpoczyna się ona w ła c h m a n ia rn i obozu śm ierci, gdzie k obiety sortują u b ran ia należące do z a b i t y c h więźniów. A utor, k tó ry podpisyw ał książki Ka- tz e tn ik 135633 (num er w ytatuow any na jego p rze d ra m ie n iu ), opisuje p rze ra żają­ cą h isto rię obozowego b u rd e lu , w którym ludzie stają się szm atam i. C odzienność p racy w fabryce, która przetraw ia wysiłek, przerabiając go na zysk, przepoczw a­ rzyła się w wysoce wyspecjalizow aną fabrykę przem ieniającą „niepożądanych” ludzi seksem , przem ocą i śm iercią. To nazistow ski świat śm iercio fak tu ry jest etycznie brudny. N ieim aginacyjnie, lecz niew ypow iadalnie w swym złu.

Filozofka A gnes H eller uważa, że sam cel n az iz m u stanow iła eksterm inacja Żydów, w tym dzieci żydow skich (podczas gdy sta lin izm dzieci oszczędzał). O by­ w atelstw o, praw a człow ieka, życie i człow ieczeństw o nazizm odbierał Żydów kom i Żydom , którym zaw dzięczam y idee człow ieczeństw a - od przesłan ia równości w B iblii h ebrajskiej przez dem okrację jako różnorodność do poezji w ew nętrzno- ści i zaangażow ania. G riselda Pollock pisze:

the archive o f p h o to g rap h s th a t a p p ea r to be the h isto rical record, the fascist shape of memory. T hese house the u n m o u rn ed losses o f the Jew ish people and those ex term in

a-ted in the cam ps for th e ir sexuality, e th n ic ity o r politics. It is often felt th a t the m ere re p ro d u c tio n o f the im ages o f those on th e ir way to the d eath ch am b ers o r starved to d e ath , o r executed an d b u ried in m ass graves revisits a second d e ath , a second O rp h ic look th a t k ills again. Faced w ith the horror, the people in these im ages too easily becom e abject.

B rud, pom iot, abiekt - ani p odm iot, ani przedm iot. B runo Schulz to m istrz p rozy rozdygotanej św ietlistą gorączką. A biekt kreśli on podobnie jak Borghes, czasem Kafka: ostatnie chw ile św iata na sk raju zagłady; postaci przem ierzające p odziem ia, jak u Dostojew skiego. D la Schulza esencją opow iadania było b a n k ru c ­ two rzeczyw istości, ta n ia m asów ka, towar, k tó ry niew iele m a na obronę swojego istn ien ia. Schulz uznaje śm ieci, które składają się na życie w jego ro d zin n y m D ro ­ hobyczu, ale odm aw ia u zn a n ia śm ieci za ostateczną tam ę położoną w yobraźni. Typowe dla klasycyzm u rozdw ojenie jaźni estetyki na - niezależne od siebie - w ysoką i niską, zn a jd u je opór w pulsującej prozie poetyckiej Schulza, któ ra tra n s ­ cendencję o dnajduje w codziennej biedzie, choć opisy owego arcyubóstw a p rze­ p ełnione są m iłosną odrazą.

O pow iadanie Sierpień jest m odelow ym b ru d o p isem . P ółidiotka T łu ja siedzi na k u p ie śm ieci, oddzielona p ło tem od dzikiego ogródka, D arw inow skiej dżungli, bib lijn ej puszczy. Sama n a tu ra jest śm ieciem i śm ietniskiem . T łu ja zasiada w sza­ lonym orgiastycznym m ajestacie. Tu p an u je m iłościw ie kupa. Sam a jest odpadem i odchodem ; jest poza językiem i społeczeństw em . Jest afatyczką; jej wypow iedzi to pierw otne dźw ięki i pokrzykiw ania, zn ak i organiczne. Jest chtoniczką, ziem ią bez m akijażu. T łu ja to bog in i we w szechśw iecie w ykluczenia, królow a w kró le­ stwie pom iotu; to W enus zredukow ana i w yniesiona do roli idiotki. A m algam at abiektów - kobiet i Żydów - połączonych w jednej postaci.

W prow adzając swoje pisarstw o pod egidą m etaforycznego panow ania T łu i na wysokościach kupy śm iecia, Schulz dokonuje autoidentyfikacji jako czciciel śmieci, rozum iejący odpychającą pokusę m dłości. To plato n iczn y k o chanek T łu i, k tóry odm awia odw rócenia się od jej człow ieczeństw a. Po H olokauście m ilionów Żydów p olskich h isto ria ta stała się częścią nowej lite ra tu ry świadectwa.

Schulza odczytuje na nowo p isark a i m alark a Ewa K uryluk: „Za b iałym kw a­ d rate m K azim ierza M alew icza rozciąga się długi tunel. W jego ciem nościach k a­ rzeł jedzie na czarnej gąsienicy. Aby pojąć p ara d o k saln y ch a rak te r XX-wiecznego człow ieczeństw a, dobrze jest uzu p ełn ić znaną fasadę sztuki w spółczesnej - abso­ lu tu a b stra k c ji - lekcew ażonym zapleczem : groteskow ym rea lizm em B runona Schulza, którego pow rót do przeszłości kończy się w przyszłości” (przekład M o n i­ ki A dam czyk-G arbow skiej). W k atalo g u ekspozycji prezen to w an ej obecnie na w ystawie G K C ollection w P o zn an iu Paweł Leszkowicz re in te rp re tu je sztukę pol­ ską w łaśnie poprzez dzieło Schulza. Pisze:

W rysunkach Jerzego N ow osielskiego, g rafikach B runona S chulza i fotografiach D oroty N ieznalskiej pojaw ia się zarów no erotyczny, jak i polityczny w ym iar sadom asochizm u. A rtyści realizu ją swe seksualne w yobrażenia, przyciągają w idza perw ersyjnym pow abem ,

a jednocześnie kreślą przew rotny k o m en tarz do otaczającej ich rzeczyw istości społecz­ nej. W p rzy p ad k u ich d zieł w idoczne jest, jak erotyzm w przed staw ien iu m oże m ieć za­ rów no pobudzający, jak i anality czn y charakter. Poprzez sadom asochistyczne scen ariu ­ sze, ujęte z m ęskiej i kobiecej perspektyw y, ta tró jk a artystów postrzega otaczającą ich k u ltu rę , a jednocześnie ek sp lo ru je granice pożądania.

Także sztuka S tanisław a W yspiańskiego jest przew rotem . S przeciw iając się w ykluczeniu Żydów, W yspiański kultyw ow ał przyjaźń z W ilh elm em F eldm anem , ostracyzm ow anym krytykiem i h isto ry k iem literatu ry ; te n kom entow ał twórczość dram aturga: „M yślał obrazam i scenicznym i” . W izję te atraln ą W yspiańskiego w d ra­ m acie żydow skim Sędziowie badała uczona lubelska Iren a Sławińska. Ten w łaśnie d ram a t szczególnie zainteresow ał zagranicznych badaczy (Backvis, C opeau, F ech­ ter). N atężone w idzenie W yspiańskiego objęło A chillesa i Patroklosa, którzy, jak D aw id i Jo n a tan , p a tro n u ją m iłości m iędzy osobam i tej samej płci; W yspiański każe, w obliczu Patroklosa, wyznać Achillesowi: „Gdy się p rze d tobą palę jak po ­ c h o d n ia ” . N iedaw na p rodukcja hollyw oodzka Troja ukryła zw iązek A chillesa i Pa­ troklosa. W yspiański wyw ołuje A pollina I D ionizosa zarazem . Le mal - zło, choro­ ba, cierpienie pow ala N ietzschego i W yspiańskiego. Ibsenow skie Upiory, w orygi­ nale Gengangere - d uchy pow racające, pow rotnicy, revenants naw iedzają. Je d n o ­ cześnie, jak diagnozuje N ietzschego egzystencjalista K arl Jaspers, pisarzy nie opusz­ cza „uporczyw a wola zdrow ia” . K iła pow raca w k u ltu rz e i życiu. U czony zw iązany z L u b lin em , L udw ik F leck, b ad a ł style m yślenia wobec syfilisu. Tom asz Śpiewak b ad a te a tr wobec syfilisu.

In n y zw iązany z L u b lin e m uczony, h isto ry k lite ra tu ry Ju liu sz K leiner p o d k re­ śla upiorność d ra m a tu rg ii W yspiańskiego. Takie naw iedzenie k o n ty n u u je powieść gotycka W itolda G om borow icza Opętani. To o niej M aria Ja n io n pisała: „Dlaczego w Polsce nie m a pow ieści gotyckiej?... I w łaśnie jest!”. Jeszcze jedna powieść go­ tycka doceniona przez M arię Ja n io n to Malowany p ta k Jerzego K osińskiego. D o­ dajm y Hannibala. Po drugiej stronie maski. N ajnow sza powieść i film o H an n ib a lu L esterze (prequel) rozpoczyna się w naszej części Europy. W nika w tu te jsz ą h isto ­ rię, a zarazem w nieśw iadom ość. Oto nasza E uropa W schodnia czasu H olokaustu. P oczątek pow ieści i film u o H a n n ib a lu rozgrywa się na Litw ie. Rodzice H a n n ib a ­ la i jego ukochany nauczyciel żydow ski, Jakov, giną w b o m bardow aniu nazistow ­ skim . D ziesięcioletni H an n ib a l z siostrą M iszą ukryw ają się. I w ydarzenie, które będ zie pow racało w nieśw iadom ości Lectera: „ H a n n ib al trzym a ją za rękę, nie puszcza, w loką ich do drzwi. H an n ib a l wciąż nie chce jej puścić, więc N iebieskooki zatrzask u je m u na rę k u ciężkie w rota stodoły” . Siostrę zjadają lo k aln i kolaboranci.

M a ria Ja n io n w najnow szej książce Niesamowita Słowiańszczyzna stw ierdza: „A uschw itz leży «u nas» i w E u ro p ie” . P rzerażająca praw da o nas. Gotycka praw ­ da. M aria Ja n io n od zawsze eksploruje grozę, gotycyzm. W Niesamowitej Słowiańsz-

czyźnie autorka pow raca do niepokojącej obcości, das Unheimliche F reu d a, tego, co

nie-sam ow ite, dalekie a bliskie, utajone a ujaw niane. F re u d filologicznie ekspli- kow ał das Unheimliche w eseju z ro k u 1919 (więcej na te n te m at w: T. K itliń sk i

Serial Z archiwum X nazw ał Paweł Leszkow icz katalogiem tem atów gotyckich. P anuje tu swojska obcość, Freudow skie das Unheimliche - obecne w sztuce w spół­ czesnej, jak tw ierdzi Leszkowicz, analizując tw órczość m a tk i „Nowej S ztuki Bry­ ty jsk iej”, H elen C hadw ick. W książce Helen Chadwick. Ikonografia podmiotowości Leszkow icz pisze o das Unheimliche', „obcość jest im m an e n tn ie zw iązana ze swoj- skością... Freudow skie odkrycie nieśw iadom ości łączy się z odsłonięciem w ew nętrz­ nej obcości w człow ieku” .

K risteva postrzega obiekt jako przem ożniejszy n iż nie-sam ow itość: 1’abjection

se construit de ne pas reconnaître ses proches: rien ne lui est fam ilier...

To, co nie-sam ow ite i to, co abiek taln e, pom iotow e p an u je w pow ieściach i fil­ m ach o H an n ib a lu . Relacja m iędzy H an n ib a le m L ecterem a Buffalo B illem v tM il­

czeniu owiec jest heim erotyczna - uważa Ju d ith H alb erstam . Już sam te rm in he- imerotic łączy hom oerotyzm z niesam ow itością, das Unheimliche. Za gotycyzm em ,

niesam ow itością, w am p irem (także w w yobraźni lesbizm u) kryje się erotyka. Już w tytule eseju R ich a rd D yer staw ia tezę Dzieci nocy: wampiryzm jako homoseksu­

alizm i homoseksualizm jako w am piryzm : „zwłaszcza w am p ir w ydaje się przestaw iać

seksualność”. M ożem y tu pom inąć n ieostre „wydaje się” . D yer p rzechodzi do ko n ­ kretów : w am pir, czyli „on/a gryzie ugryzieniem , które często opisuje się jako p o ­ ca łu n e k ”. Jed n ak w am piryczne ugryzienie w skazuje także na n iebezpieczny seks, złowrogie zm ieszanie krw i, płynów ciała. F ilm o party na pow ieści A nne Rice Wy­

wiad z wampirem traktow ał o A IDS. O becnie, gdy ryzykow ne zachow ania seksual­

ne w racają, nasilają się u zasadnione lęki.

I H annibal, i Anioły w Ameryce p rze d staw ia ją ta k zw anych in n y ch , rzekom o obcych. Są to dzieła gotyckie. W ięcej o gotycyzm ie - w spółczesnej estetyce g ro z y - p isaliśm y z Paw łem Leszkow iczem w książce Miłość i demokracja. W k in ie w ybu­ cha n araz hom ofobia i p o żądanie hom oseksualne. Jednocześnie do estetyki goty­ cyzm u pow racają tacy artyści gejowscy jak D avid W ojnarow icz czy R obert Gober, obaj - jak Tony K ushner - sprzeciw iający się polityce am erykańskiej. Paweł Lesz­ kowicz pisze, że Słoń i Potwór to kinow e hity, w których seryjni m ordercy są h o ­ m oseksualni lu b p o te n cja ln ie seksualnie inni. O brazy nie wyszły spod rąk hom o- fobów, nie są d ziełem hom ofobów: Van Sant to gejowski reżyser, a Je n k in s nie ukryw a swego fem inizm u. K olejny raz pow róciły jednak hom o-potw ory, b o h a te ­ rzy p o pularnego kina i w yobraźni, w w ersji horror. Czyż w szystko, co leży poza seksualną hetero n o rm ą, n ie kojarzy się z pew nego ro d zaju m o n stru a ln o śc ią i nie jest obłożone lękiem , a sam i odm ieńcy nie czują się potw oram i?

W stu d iu m Kopciuszek, Frankenstein i inne K azim iera Szczuka ro zp a tru je tożsa­ mość potw ór-sobow tór; creature doktora F ra n k en ste in a w pow ieści M ary Shelley nazywa Szczuka „ p a rtn erem m iłości i nienaw iści, prześladow czym dem onem , a za­ razem sobow tórem d ok to ra”. D oktor H an n ib al L ecter staje się naszym sobowtórem. P sychotopografia potw orności Hannibala prow adzi do nas. N asza część E u ro ­ py n ie przem yślała ani nie opłakała Zagłady. W książce Niesamowita Słowiańszczy­

zna M aria Ja n io n pisze o konieczności nowej opowieści, bo „konieczna jest n ie ­

u m a rły ch ” - w edle form uły Losing the Dead, oryginalnego ty tu łu k siążki Lisy Ap- p ig n a n e si Żegnając umarłych. Oby nied aw n y p rze k ład w sp o m n ień A p p ig n an esi p rz e ta rł szlak do w ydania po polsku opowieści-esejów The Longest Shadow: In the

Afterm ath o f the Holocaust Geoffreya H. H artm a n a czy now atorskich refleksji Evy

H offm an o pam ięci Z agłady A fter Such Knowledge. A M editation on the Aftermath o f

the Holocaust.

W ro dzinnej E uropie, w rodzim ej - w schodniej jej części - rodzą się potwory. A m oże H an n ib a l w nika głęboko w tu te jsz ą teraźniejszość? K anibal w(śród) nas.

W stu d iu m Do Europy - tak, ale razem z naszymi umarłymi M aria Janion pisze: „Polacy byli św iadkam i niewyrażalnej zbrodni, ale - jak dowodzą badania - w w ięk­ szości nie za bardzo ją zauw ażali w trakcie ich dokonyw ania, a potem nie za bardzo przejm ow ali się zniknięciem dziesięciu procent ludności Polski przedw ojennej”.

Żydzi, k obiety i geje są w yrzutkam i, w najlep szy m w ypadku w y rzu tam i su­ m ien ia, częściej potw oram i. Potw arz p an u je w kultu rze.

Jak wyjść poza potw arz, pom iot? D rogę w skazuje w ybitne dzieło lite ra tu ry polskiej Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego. O d P uszkina do Jan io n pow ieść znalazła adm iratorów : S alm an R ushdie stw ierdził, że „czyta się ją jak n ajb ard ziej błyskotliw ą powieść now oczesną” . Jest w ielokulturow a, na p o g ran i­ czu różnych m onoteizm ów , polifoniczna. Łączy o rientacje uczuciowe. Stawia opór bałw ochw alstw u władzy. Takiej gość-inności h o łd u je w ielka sztuka odm ienna-od- m ieńcow a, sztuka odm ieńców : Słowackiego, C zechow icza, Schulza, N ieznalskiej. I G om browicza. N iec h dyskusję rozpocznie w ażny głos K azim iery Szczuki w ese­ ju Gombrowicz subwersywny: „C zym bow iem jest w Lerdydurke n a trę tn a łydka Ż uty M łodziaków ny, połączona z nogam i Kopyrdy, które te n chłopiec w ręcz «miał na czole»? Czym jest nagość i w ieczna m łodość A lb ertynki z O peretki, co znaczą usta Leny, połączone z u sta m i K atasi z Kosmosu? Żart? Obsesje? M it? N ow y hum anizm ? Zapew ne. A m oże w łaśnie ów nowy pro jek t św iadom ości gender?” .

I sam W itold Gom browicz: „W tym sęk, że ja wywodzę się z waszego śm ie tn i­ ka. We m n ie odzywa się to, co w ciągu wieków w yrzucaliście jako o d p a d k i”.

A wokół nas, w nas błoto. Błoto p an u je w film ie n iem ieck im p rze d staw ia ją­ cym Irla n d k ę w rzuconą we w spółczesny W ałbrzych, M olly’s Way. Joyce’owska M ol­ ly w W ałbrzychu, już n ie H a u p tm a n n a czy Tryzny, lecz biedy, bezrobocia, pro sty ­ tu c ji i błota w łaśnie. Jej p a rtn e re m na jedną noc w Irla n d ii i jed n ą w Polsce jest M ichał z serialu Klan. F ilm niem iecki w ychodzi poza p le m ie n n y klan: dyskretne uczucie ro d zi się m iędzy M olly a p ro sty tu tk ą , k tó rą gra A d rian a B iedrzyńska. Podobnie - w k u ltu rz e p opularnej - w yróżnia się video-clip Anioł kij owskie j gwiaz­ dy Biłyk, która w języku polskim śpiewa o m iłości gejowskiej; w piosence słychać ry tm b icia serca. W Polsce b ra k M adonny, któ ra w trak cie k o n ce rtu ak centuje sło­ wa b iblijne: „Obcy byłem , a przyjęliście m n ie ” - w części k o n ce rtu poświęconej pow racającej, także w naszej części Europy, ep id em ii AIDS.

W dyskrym inacji m niejszości m orderczy m echanizm i m ordercze siły psychicz­ ne połączyły i łączą się nadal. U nas trw a nienaw iść do obcości i w znoszenie

wszech-obejm ującego m e ch a n izm u rynkowego. Trwa nienaw istne w yszukiw anie „semic- kości” w polszczyźnie, jak to zdiagnozow ał B ohdan Z ad u ra w Wymuszaniu', „w sło­ wie brzy d k i ukrywa się żyd”. N asz m ech an iczn y n eo k a p ita liz m to konstruow ane genealogie i ikonografie „czystości-praw dziwości n arodow ej”, które m ają w łasnych inżynierów m a rk e tin g u i przem ocy. Reklam y, wiece i n ap a d y rozkoszują się wy­ tw o ram i sw ojskiego aw ansu n e o k a p ita listy cz n eg o i wyższej czystości - czystej wyższości, jak owadobójcze i „przyjazne lu d z io m ” deterg en ty (wśród n ic h A riel, który posłużył H aiderow i do antysem ickiej obelgi). P anuje bieda, bezrobocie i bez­ dom ność; z nagła w yrastają postm odernistyczne dw orki-gargam ele, a w nich w bród środków czystości, jak i sam ozadow olenia. „Wolne ry n k i” nowego klasycyzm u n a ­ siliły upodlenie i odpodm iotow ienie-upom iotow ienie Innych. W sercu E uropy żąda się zam knięcia R om ek i Rom ów w getcie. W Polsce wzm aga się ksenofobia, w alka klas i D ickensow skie „ciężkie czasy”. Oto m ięd zy p rzestrzeń nienaw iści, nien aw i­ dzących i nienaw idzonych. A ni to W schód, an i Zachód, w ysypisko odchodów neo- k ap italizm u , D ru g i Świat, gdzie zapanow ała fala, sadom asochizm : innych - ko­ biety, innow ierców, w iernych innej o rien tacji m iłosnej - uważa się za Usznych lu ­ dzi, niepo trzeb n y ch , zbytecznych. S am oorganizują się przeciw w ykluczeniu ar­ tystk i i społeczniczki. D o buntow niczej m an ify naw iązuje Szczuka w książce-al- ternatyw nej h isto rii lite ra tu ry Kopciuszek, Frankenstein i inne:

„Ta sam a dziw na i n iep o k o rn a część m ojej istoty, k tóra każe m i mówić głośno, że jestem fem inistką, czasem zm usza m nie do pow iedzenia, że jestem Ż ydów ką” . P odejrzane jest, w edle analizy Ire n y G rudzińskiej-G ross, „podejrzane p ocho­ d ze n ie” . P odejrzana jest przyjaźń z Ż ydam i i „so d o m itam i”, co w ytykano C zesła­ wowi M iłoszow i. To k o n ta k ty obce, niebezpieczne, antypolskie. M artw e ciało M i­ łosza w yzwoliło halucynacyjne pokład y nienaw iści, ujaw niło dem ony: stare dem o­ ny w nowej E uropie. Zwłoki wyzwalaj ą u ekstrem istów w stręt i urok zarazem . Czuj ą oni n ien aw istn ą m iłość do m artw ego ciała, cierp ią na nekrofilię. Jeżeli idą na k ru ­ cjatę przeciw ko obcości, to dlatego że p o g ardzają życiem tych, któ ry ch n ienaw i­ dzą - i w łasnym życiem . W tydzień po p rzy stą p ie n iu Polski do U n ii E uropejskiej żrącym kw asem obrzucono uczestniczki P arady Rów ności w K rakow ie, w której obronie stanął M iłosz. W cześniej kw asem grożono fem inistce. Kwasem chciano by potraktow ać „obce” m artw e ciało, któ re obrzydziło, a zarazem oczarowało n a ­ cjonalistów . Śm ierć jest dla n ic h atrakcyjną i pog ard zan ą „laską” . A dla nas?

Tekst stanow i zm ien io n ą w ersję c z ę ś c i/l B rie f Polish Literary History o f Cleanli­

ness and Filth z eseju Polish Garbage and Dreck-Heroes, „Bad S ubjects” n r 55, B erke­

ley 2001. Za pom oc w przek ład zie dziękujem y M ałgorzacie Paprocie i Bartoszowi W ójcikowi.

Abstract

Tomek KITLIŃ SKI

D epartm ent of Philosophy, M aria Curie-Skłodowska U n iversity (Lu b lin ) Jo e LOCKARD

English Departm ent, Jew ish Studies, Arizona State U n iversity (Tem pe)

Scorn and Desire towards the ‘Strangers’. On Imaginary Filth in Polish Literature

The text explores the representation of Jews, w om en and gays in Polish literature. W riters return to images of us as over-sensualised, offal-smeared dirt. Scorn and desire alike, the Kristevan abject is evoked. W h e re humans are «filth», social systems of degrada­ tion are constructed to maintain the barrier between imagined purity and imagined con­ tamination. The idea of barriers against «filth» haunts repeatedly and invokes «dirty sexua­ lity», from which it emerged. The text traces anti-Semitism and other phobias from the Polish Enlightenment (the recent research of M. Janion is crucial here) to today’s Poland w here abjection re-appeared in the attacks against C. Mitosz, just after his death in 2004, accused of being a ’friend of Jew s and sodomites’.

The article is an extensively revised and updated version of „Brief Polish Literary History of Cleanliness and Filth” in: „Polish Garbage and D reck- H e roes” , Bad Subjects, Issue 55, May 200 I , http://bad.esen/er.org/issues/200 1/55 - 65k.

O' гч гч