Wpływ nawożenia i innych zabiegów na łąki śródleśne położone na glebach mineralnych lekkich

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X V II , N r 1, W A R S Z A W A 1976

R O M U ALD KIEŁC ZEW SK I

WPŁYW NAWOŻENIA I INNYCH ZABIEGÓW NA ŁĄKI ŚRÓDLEŚNE POŁOŻONE NA GLEBACH MINERALNYCH LEKKICH

Z akład U p raw y Ł ąk i P a stw isk In sty tu tu U p raw y R oli i R oślin A k a d em ii R olniczej w S zczecin ie

W ST ĘP

W perspektywicznym planie rozwoju produkcji zwierzęcej na terenie województwa koszalińskiego przewidziano wzrost pogłowia bydła z 385 tys. szt. w 1970 r. do 610 tys. szt. w 1980 r. W ymagać to będzie nie tylko zwiększenia wydajności istniejących trwałych użytków zielonych, ale i zagospodarowania nowych, dotychczas nie użytkowanych lub użytkowa­ nych w minimalnym stopniu. Jak dotychczas nie w pełni wykorzystaną rezerwę paszową stanowią trw ałe użytki zielone tworzące enklawy lub półenklawy leśne. Ze w zględu na stosunkowo dużą powierzchnię tych użytków (w Polsce 126,4 tys. ha, w tym w w ojewództwie koszalińskim

12,6 tys. ha) właściwa gospodarka na nich powinna wpłynąć na polepsze­

nie zaplecza paszowego dla zwierząt gospodarskich, umożliwiając uzy­ skanie zaplanowanego stanu pogłowia. Użytki zielone położone wśród lasów stanowią jednocześnie źródło paszy dla zwierzyny łownej.

Przez zabezpieczenie odpowiedniej bazy paszowej istnieje realna szan­ sa zwiększenia stanu pogłowia tych zwierząt, przy jednoczesnym zm niej­ szeniu strat wyrządzanych przez nie w uprawach polowych.

W związku z nie rozwiązanym dotychczas w woj. koszalińskim pro­ blemem pełnego zagospodarowania użytków zielonych położonych wśród lasów podjęto badania mające na celu uzyskanie odpowiedzi, jakie na­ leży stosować zabiegi pratotechniczne, aby bez kosztownych inw estycji poprawić wydajność i jakość uzyskiwanej paszy z tych łąk. Badania do­ tyczą siedlisk łąk śródleśnych położonych na glebach m ineralnych lek­ kich, które ze względu na niski poziom wody gruntowej w okresie let­ nim należy zaliczyć do okresowo podsychających.

72 R. Kiełczewski

PR Z EG LĄ D L IT ER A TU R Y

Poznanie składu florystycznego, żywotność gatunków i struktury po­ rostu, daje nam pojęcie nie tylko o istniejących aktualnie warunkach sie­ dliskowych, lecz także o możliwościach produkcyjnych (potencjale gospo­ darczym), wartości pokarmowej plonu, przybliżonym kierunku sukcesji przy różnych sposobach zagospodarowania, kierunku ewolucji, jakiej pod­ legają zbiorowiska roślin. Ma to zasadnicze znaczenie dla praktyki rolni­ czej.

N iestety, jak dotąd badania nad plonowaniem i składem botanicznym leśnych użytków zielonych są nieliczne. Podjęte zadanie było o tyle tru­ dne, że stosowanie pełnej analogii do użytków zielonych otwartych prze­ strzeni (nie będących pod w pływ em lasu) nie zawsze jest właściwe.

Według H r y n c e w i c z a [5] pewne różnice mikroklimatyczne, fe- nologiczne, florystyczne, edaficzne i hydrologiczne łąk śródleśnych są w y ­ nikiem bezpośrednich w pływ ów kompleksów lasów, co w efekcie pro­ wadzi do flory stycznych zmian zbiorowisk łąkowych i inwazji gatunków leśnych. Znacznie silniej jednak w pływ a las na roślinność łąkową po­ średnio przez zmianę ważniejszych czynników ekologicznych, a szczegól­ nie stosunków powietrzno-wodnych w glebie oraz fizykochem icznych w ła­ ściwości profilu glebowego.

Woda w ypływ ająca z lasów sosnowych jest bardzo uboga w skład­ niki mineralne, prawie nie zawiera związków wapnia, a niesie ze sobą

stosunkowo dużo chlorków i pewną ilość fulwokwasów [3, 7, 6, 1, 10].

Według w ielu autorów w rozwoju łąk śródleśnych poważną rolę odgry­ wa w pływ lasu przez modyfikację warunków klim atycznych, stosunków wodnych oraz niektórych chemicznych właściw ości gleby. Zbiorowiska roślinne tych łąk mają dzięki leśnem u otoczeniu bardziej uproszczony skład botaniczny niż na przestrzeniach otwartych. Według G r z y b a [4] przeciętnie w runi łąk leśnych w ystępuje 30— 40 gatunków. Ważną ce­ chą jest zwarte i przeważnie równe zadarnienie, tym mocniejsze, im sta­ nowisko jest suchsze, a gleba nie storfiała. Autor ten podaje również, że zbiorowiska roślinne łąk leśnych reprezentują prawie w szystkie zespoły, związki i rzędy klasy M olinio-A rrhenatheretea, przy tym dobrze w y ­ kształcone zespoły spotyka się tylko na stanowiskach krańcowo ubogich, suchych albo też żyznych. Częściej dają się wyróżnić fragm enty zespo­ łów lub facje. Przyczyna tego leży w intensywnym , nie zorganizowanym, zmiennym użytkowaniu łąk leśnych oraz częstych zmianach stosunków wodnych.

O charakterze leśnych użytków zielonych pisze Z e l i c h o [12], cha­

rakteryzując je jako łąki położone na glebach kwaśnych, ubogich, mało sprawnych, często przechodzących w torfowiska wysokie, przejściowe lub wrzosowiska. Określa je jako łąki plenne, głodowe, wym agające obfitego nawożenia.

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 73

Według badań K o c a n a [11] produkcja siana z nie zagospodarowa­ nych łąk leśnych (łąki Czerskie) w ynosiła średnio 10 q/ha, a pastwiska dawały przeciętnie 50 q/ha zielonki. Siano z tych łąk nadawało się na ściółkę lub na paszę dla koni nie pracujących. W edług tego autora po melioracji i zagospodarowaniu przy corocznym system atycznym nawoże­ niu oraz ~ racjonalnej eksploatacji plony z tych łąk wzrosły do 50 q/ha siana oraz 160 q/ha zielonki. Na nie pielęgnowane, użytkowane w form ie wolnego wypasu powierzchnie zaczyna wkraczać roślinność zbiorowisk typowo leśnych, łąki zarastają krzakami i samosiewami drzew. Zjawiska

te zaobserwowali m iędzy innym i H r y n c e w i c z [6], G r z y b j[4], С i e-

ś l i ń s k i [2], K i e ł c z e w s k i [9]. Według tych autorów interwencja

człowieka przez nawożenie mineralne, częste koszenie oraz inne zabiegi pielęgnacyjne powoduje zmiany w tych zbiorowiskach roślinnych zmie­ rzające do wytworzenia wysokoprodukcyjnych typów łąk z dużym udzia­ łem traw szlachetnych.

M ETO D Y K A B A D A Ń

Badania przebiegały w dwóch kierunkach:

— ustalenie efektywności działania nawozów mineralnych w zbioro­ wisku łąki śródleśnej drogą doświadczeń ścisłych,

— uzupełniające badania szaty roślinnej oraz warunków siedlisko­ w ych innych kompleksów łąk śródleśnych przy różnym nawożeniu i u- żytkowaniu.

W celu ustalenia w pływ u nawożenia mineralnego i organicznego oraz nawożenia i intensyw ności użytkowania na wielkość, jakość i skład bo­ taniczny uzyskiwanych plonów, a także na niektóre cechy biologiczne kupkówki pospolitej założono na terenie Leśnictwa Przyręba w powiecie Człuchów ścisłe doświadczenie polowe z 17 kombinacjami nawozowymi. Doświadczenie założono metodą bloków losow ych w pięciu powtórzeniach (powierzchnia poletka 50 m 2).

W celu określenia plonów ruń koszono ręcznie. Skład botaniczny usta­ lono drogą analiz bötaniczno-wagowych i szacunku (według skali Tüxe- na-Ellenberga) udziału poszczególnych roślin w runi. Poza tym w zbie­ ranych plonach badano dynamikę zawartości składników mineralnych,

określając ogólnie przyjętym i metodami zawartość N, P2O5, K 20 i Ca

oraz w niektórych kombinacjach N—NO3.

W pływ nawożenia na cechy biologiczne kupkówki badano za pomocą pomiarów biometrycznych (na 150 losowo wybranych kępkach).

Ciężar korzeni na niektórych kombinacjach badano, pobierając z pię­ ciu powtórzeń m onolity glebowe o wym iarach 10X 10X 10 cm z warstw 0— 10 i 10— 20 cm, które następnie przemywano na sitach (0,01 cm2). Ba­ dano również zawartość składników mineralnych w glebie, oznaczając próchnicę surową, przyswajalny fosfor, potas i magnez, a także pH.

74 R. Kiełczewski

Uzupełniające badania szaty roślinnej łąk śródleśnych kształtującej się pod w pływ em różnej intensyw ności nawożenia i użytkowania prowa­

dzono również w obrębie powiatu Człuchów. Badaniem objęto 8 obiek­

tów łąkowych (śródleśnych) położonych na glebach m ineralnych lekkich, które w latach I960— 1962 były zagospodarowane metodą pełnej uprawy. Na każdym obiekcie wyznaczono działki (o powierzchni około 1 ha) o zbliżonych warunkach glebowo-hydrologicznych, położone niedaleko od siebie, ale mające wskutek różnego nawożenia i użytkowania odmienny skład botaniczny.

Działki wyznaczono według następującego kryterium:

A — działki nawożone system atycznie, pielęgnowane i użytkowane jako łąki dwukośne,

В — działki nawożone słabo i niesystem atycznie, użytkowane jako łąki jednokośne, częściowo wypasane,

С — działki nigdy nie nawożone, użytkowane jako pastwiska (wypas wolny).

Na każdej z wybranych działek opisano skład botaniczny szaty roślin­ nej (posługując się skalą Tüxena-Ellenberga) oraz pobrano próbki roślin­ ności i gleby do badań chemicznych. Przy określaniu składu chemicz­ nego siana i gleby posługiwano się tym i samym i metodami jak w przy­ padku badań ścisłych przeprowadzonych na terenie Leśnictwa Przyręba.

W A R U N K I B A D A Ń

Obszar badań ścisłych leży w zlew ni rzeki Czernica, która jest dopły­ wem Gwdy. W okresie przedwojennym cały obiekt był zmeliorowany i za­ gospodarowany. Sprawnie funkcjonujące urządzenia m elioracyjne zapew­ niały dostateczną ilość wody do produkcji 45— 50 q/ha dobrej jakości siana (według doświadczeń m iejscowej ludności). Zaprzestanie konser­ wacji podstawowych urządzeń m elioracyjnych w okresie wojennym i bez­ pośrednio po w ojnie oraz brak nawożenia i pielęgnacji w płynęło na de­ gradację porostu. Nastąpił częściowy, a w niektórych partiach całkowity zanik traw szlachetnych, pojawiły się: śmiałek darniowy, turzyce i sity.

Niektóre partie uległy zabagnieniu. Plony spadły do 8— 10 q/ha słabej

jakości siana. Ponowną m eliorację oraz zagospodarowanie terenu m eto­ dą pełnej uprawy prowadzono w latach 1953— 1962. Zagospodarowanie terenu szczegółowych badań wykonano w 1962 r. Po siedmiu latach nie­ najlepszego użytkowania roślinność wróciła do stanu pierwotnego. W runi dominował śmiałek darniowy, kostrzewa czerwona oraz chwasty. Trawy wartościowe stanowiły nieznaczną domieszkę.

W glebie pod doświadczeniem dominowały frakcje piasku luźnego (85,0 do 92,0°/o). Zawartość składników pokarmowych przed założeniem

doświadczenia była niska (1,4 mg P20 5, 2,5 mg K 20 i 1,4 Mg na 100 g

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 75

sosnowego (typ boru świeżego) w yw arła zasadniczy w pływ na ukształ­ towanie się żyzności gleby i jej odczynu (pH 4,5). W wierzchniej próch- nicznej w arstw ie 0— 20 cm znajdowały się 4,7% m asy organicznej.

Pod względem warunków w ilgotnościowych teren badań należy zali­ czyć do okresowo podsychających. Najw yższy stan wód gruntowych no­ towano corocznie w kw ietniu i maju (od 40 do 70 cm), najniższy zaś w e wrześniu (od 80 cm do 130 cm). Niskie opady przy przewadze piasku luźnego w profilu glebowym nie m ogły zapewnić utrzymania lustra wody

gruntowej na poziomie 0,5—0,6 m.

W Y N IK I B A D A Ń

Przebieg plonowania poszczególnych lat w kombinacji kontrolnej nie wykazuje wyraźnej współzależności od ilości opadów w okresie w ege­ tacyjnym . W pływ wielkości opadów na plony był natomiast wyraźny na kombinacjach, gdzie stosowano nawożenie mineralne. Plony uzyskane w latach bardziej w ilgotnych b yły wyższe.

N iskie plony uzyskane w doświadczeniu z kombinacji kontrolnej (śred­ nio 22,9 q/ha za 4 lata badań) wskazują na niewielką zawartość skład­ ników m ineralnych w glebie oraz potrzebę nawożenia.

Nawożenie fosforo-potasowe przyniosło zwyżkę plonów siana średnio o 26,1%. Wzrastające dawki nawożenia mineralnego trzema składnikami (NPK) spowodowały duży wzrost plonów (tab. 1). Maksimum — 82,7

q/ha siana osiągnięto przy nawożeniu N — 300, P205 — 200, K 20 —

250 kg/ha, co odpowiada zwyżce o 219,2% w stosunku do kontroli i świad­ czy o wysokim potencjale produkcyjnym tego typu łąk. Jednak dynam i­ ka przyrostu plonów malała w miarę wzrostu nawożenia.

Skład botaniczny uległ również głębokim zmianom. Zastosowane na­ wożenie spowodowało, że w poroście dom inowały trawy szlachetne. Szcze­

gólnie silnie rozwijały się kupkówka pospolita i wiechlina łąkowa (rys. 1).

W yraźnie zm niejszył się natomiast udział kostrzewy czerwonej, śmiałka

darniowego (rys. 2) oraz roślin zielnych. Rośliny m otylkowate przy wzra­

stającym nawożeniu ograniczyły swój udział w zbieranych plonach do ilości śladowych.

Zalecany przez w ielu badaczy podział dawek nawozowych N i К na dw ie części w badanych warunkach nie przyniósł wyraźnego efektu. U - zyskano bardziej równomierny rozkład plonów, ale nie uzyskano ich zwyżki. Należy przypuszczać, że przyczyną było słabe zaopatrzenie w wodę w okresie wzrostu drugiego pokosu (woda gruntowa w drugiej po­ łow ie lata opadła do 0,8— 1,30 m). Zastosowanie deszczowania w ilości

20 mm/ha nie zabezpieczyło zapotrzebowania roślin na wodę i również

nie spowodowało wzrostu plonów.

Coroczne wapnowanie dwóch kombinacji w połączeniu z nawożeniem NPK spowodowało po trzech latach badań zwyżkę plonów jedynie o

76 Wpływ n a w o ż en ia n a p lo n y s ia n a F e r t i l i z a t i o n e f f e c t on h ay y i e l d s / q / h a / K om binacja T re a tm en t 1969 1970 1971 ô r e d n io 1969-1971 Means f o r 1969-1971 q /h a D z i a ł a n i e n a s t ę p c z e w 1972 r . A f t e r e f ­ f e c t i n 1972 K o n tr o la C o n tr o l N60P 60 K80 Ko '100 *80 K120 10 0 P80 K120 + ;100 P80 K120 + ;100 P80 K120 + !100 P30 K120 + :150 РЮЭ K150 łl5 0 P100 K150 ’ *150 f 100 K150 *200 P100 K150 *200 ^100 K150 ' ,T200 P100 K150 ;250p i50 K200 J250 ? 150 K200 '250 p150 K200 '300 F200 K250 '300 P200 K250 20q CaCO^ lO q СаСО^ + 1 20 mm o f w a te r + 2 0 0 q o b o r n ik a 1 9 6 9 r . 1 2 0 + 20Ü q 01 manure w 2 dawkach i n 2 r a t e s w 2 dawkach i n 2 r a t e s + 20 mm wody + 2 0 mm o f w a te r w 2 dawkach i n 2 r a t e s 25.4 32,6 3 8 .5 4 1 ,3 4 0 .6 50,1 4 0 .5 4 1 .5 4 0 .9 4 8 .2 4 7 .3 4 8 .5 4 0 .9 4 9 .6 4 4 .6 4 7 .9 30,1 3 8 .1 6 2 ,0 6 4 ,9 6 7 .0 6 9 .4 7 0 .0 7 7 .6 7 9 .4 7 9 .6 7 5 .3 8 9 .4 8 7 .7 91 ,6 96. 2 101,6 22,2 2 7 .3 50,0 5 2 .4 6 3 .1 6 1 .4 7 3 .1 76.2 8 1 ,1 8 1 ,1 8 6 ,7 9 4 ,3 8 5 .6 9 8 . 6 9 6 ,1 9 8 .5 2 5 .9 3 2 .7 50,2 52.8 5 6 .9 6 0 .3 6 1 ,2 6 5 .1 6 7 .1 6 9 .6 6 9 .8 7 7 .4 7 1 .4 7 9 .8 7 8 .9 8 2 .7 100 1 2 6 ,1 1 93 .7 2 04 .1 2 19 .7 232.8 236 .3 2 51 .3 259 .2 26 8 ,8 2 6 9 .4 298,8 2 75 ,7 3 0 8 ,0 3 0 4 ,9 319 .2 1 4 .0 1 7 ,4 1 9 .9 1 8 ,2 1 8 .9 20.0 2 2 .3 2 1 ,1 3 1 .4 2 2 ,7 2 7 ,3 2 3 .9 2 4 ,2 21 ,6 2 4 ,0 2 4 ,6 P r z e d z i a ł u fn o ś c i p r z y F = 0 ,0 5 C o n fid e n c e i n t e r v a l a t Ь = 0.05 3,25 1 0 ,0 4 6 ,7 8 3 ,0 3

1 0 , 4 % na kombinacji z nawożeniem N 6 0 P e o K 8o+ 2 0 q CaC0 3 oraz 1 3 , 1 %

przy nawożeniu N 8o P e o К ю о + Ю q CaC03. Jedynie w tym ostatnim przy­

padku w pierwszym roku stosowania wapna plony wzrosły o 2 3 , 4 % .

Uzyskane w yniki wskazują, że w przypadku nawożenia wapnem jego

dawka w ilości 10 q/ha byłaby bardziej właściw a (tab. 1).

Średniej wartości obornik w ilości 200 q/ha stosowany jesienią 1969 r. spowodował (na tle nawożenia mineralnego) w pierwszym roku po za­ stosowaniu zwyżkę plonów o 13,4%, w drugim zaś o 10,4%. Stwierdzo­ no również dodatnie następcze działanie obornika w 1972 r. (zwyżka plo­ nu o 40,8%) (tab. 1).

wapno-Kombinacjo-Treatment

% plonu —Yield %

1 2 3 4 - 5 6 7 8 Kombinacja-Treatment Lato badań —Investigation years

1969 1970 1971

-x-x-x-x- 1972 ( w 1972r nawożenia nie stosowano-in 1972 no fertilization was applied) 1—Hontrola-Control z - _{P6 0 * 8 0} 3 ~ N 6 0 _{P6 0 * 8 0} « - N 8 0 P8 0 K 100 5 ~ N 100 P8 0 И 120 6 ~ N 150 P100 H 150 2 0 0 ^ 1 0 0 К 150 8 ~ N 2 5 0 P150 К 2 0 0 ^ ~ ^ 3 0 0 P2 0 0 ^ 2 5 0 3 0 25 20 15 10 % plonu - Yield % Deschampsia ceaspitosa

A V / \

--- 1969 1970

---1971

- x-x-x-x- 1972 Iw 1972r. nawożenia nie stosowano-in 1972 no fertilization was applied) 1— Kontrolo-Control 6 - N 150 Pm K150 ^ ^ 2 0 0 P100 H 150 8 ~ N2 5 0 P150 K.2 0 0 9 ~ N300 P200 К Z50 2 — P6 0 « 8 0 3 ~ ^ 6 0 P6 0 К 8 0 80 P80 H 100 5 N100P8 0 H120

R ys. 1. U d zia ł w ie c h lin y łą k o w ej i k u p k ów k i p osp olitej w p lon ach p ierw szy ch p o ­ k o só w

M ead ow b lu egrass and cock sfoot p ercen ta g e in the Is t-c u t h ay y ield U d ział śm ia łk a d arn iow ego i k o strzew y czerw onej w p lon ach pier

p o k o só w

78 R. Kiełczewski

Średnia i/oSć pędów—Average number of shoots Sztuk na kepke-In a tuft 80

i Sztuk no kepke-ln о tuft

A

Średnio wysokość pedûw A veroge high of shoots ста 100 80 40 Generotywne Generative shoots 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 hombinacja-Treatment Lata —Years _______ 1969 _________1971 _________1972 1 - Kontrola-Control ?60 Hgo

3 ~ N go peo Hwo + W ąCa, C03

5 N Z 0 0 P100 H 150 6 ~ N 3 0 0 P2 0 0 HZ50

R ys. 3. W p ły w n a w o żen ia na ilość i w y so k o ść p ęd ó w k u p k ó w k i posp olitej w I p o ­ k o sie

F ertiliza tio n e ffe c t on num ber and h eig h t o f co ck sfo o t sh oots in th e Is t-c u t

wania i deszczowania nie w płynęły w sposób istotny na zmiany w skła­ dzie botanicznym.

W latach stosowania nawożenia nie stwierdzono dodatniego działania wapnowania i nawożenia obornikiem (w połączeniu z nawożeniem m ine­ ralnym) na zwiększenie udziału roślin m otylkowatych. Natomiast po za­ przestaniu nawożenia m ineralnego w runi łąkowej poletek wapnowanych

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich ₇₉

Średnia za/oto 1969+1971— Meon for the period 1969+1971 Działanie następcze (rok 1972) —Afterefect (1372 ) 1-Hontrola-Control P60 K80 3 ~ N 6 0 P ßo К 8 0 ^ ~ N8 0 P8 0 ^ 1 0 0 5 ~ N 100 P8 0 H 120 6 ~ N 150 P100 К 150 7 ~ NZ 0 0 P 100 H 150 ^ ~ N2 5 0 P150 HZOO 9 ~ N 3 0 0 PZ 0 0 HZ 5 0

R ys. 4. W p ły w n a w o żen ia na zbiory b ia łk a ogółem , Р 2Об i K 20 F ertiliza tio n e ffe c t on to ta l p ro tein y ield s, Р 2Об and K 20

i nawożonych obornikiem stwierdzono w iększy udział komonicy zwyczaj­ nej (do 3,4% w plonach II pokosu).

Przy zastosowaniu nawożenia N400 P200 K2so (N — w 4 dawkach, K20

w 2 dawkach) oraz czterokrotnym sprzęcie plonów w pierwszych dwóch latach otrzymano bardzo w ysokie plony zielonki (w roku 1970 __ 457,2 q/ha, zaś w następnym — 358,4 q/ha). Jednak przy braku dalsze­ go nawożenia w 1972 r. plony spadły do 41,6 q/ha zielonej masy. Sto­ sowanie tak wysokich dawek nawozowych i częstego koszenia mającego imitować wypas odbiło się ujemnie na składzie botanicznym. Nastąpił prawie całkow ity zanik traw wysokich; kupkówka pospolita zmniejszyła swój udział w plonach z 50,2% w 1970 roku do 4,8% w 1971 r , tymotka łąkowa z 14,2% do 3,0% oraz kostrzewa łąkowa z 5,0 do 0,3%, nato­ m iast silnie rozwinęła się wiechlina łąkowa (z 19,5% do 77,5%). Po za­ przestaniu nawożenia w 1972 r. zanotowano 30% m iejsc w olnych od ro­ ślinności. Zjawisko to świadczy o potrzebie wprowadzenia (przy inten­ syw nym nawożeniu i częstym koszeniu) przemiennego użytkowania koś-

80 R. Kiełczewski

Większą część zebranych plonów w latach stosowania nawożenia sta­ nowiła kupkówka pospolita. Pomiary biometryczne kupkówki pospolitej wykazały ścisłe powiązanie intensyw ności rozrostu kupkówki z poziomem nawożenia NPK. W yższym dawkom nawozowym towarzyszy bardziej in­ tensyw ny rozrost kęp kupkówki pospolitej oraz większa ilość pędów ge- neratyw nych (rys. 3). Przy zastosowaniu jednak daw ki rzędu N — 300,

P205 — 200, K 20 — 250 kg/ha stwierdzono początki zahamowania inten­

sywności krzewienia tej rośliny. Potwierdzają to również omówione w y ­ żej w yniki kombinacji z czterokrotnym koszeniem.

T a b e l a 2 p P o w ie t r z n ie su c h a m asa k o r z e n io w a n a 1 m A ir - d r y m a t t e r o f r o o t s p e r 1 sq .m K om b in acja P o zio m H o r iz o n cm V/a g a k o r z e n i R o o t w e ig h t g % K o n tr o la 0 - 1 0 5 11 68 C o n tr o l 10 - 2 0 233 3 2 Razem T o t a l 0 - 2 0 7 4 4 1 00 N1 0 0 P80 K12 0 0 - 1 0 5 22 76 1 0 - 20 163 24 Razem T o t a l 0 - 2 0 685 1 00 N2 0 0 P1 0 0 K15 0 0 - 1 0 513 75 10 - 20 1 7 2 25 tfazem - T o t a l 0 - 2 0 68 5 1 0 0 N300 P200 K250 0 - 1 0 5 25 8 0 10 - 20 131 2 0 Razem - T o t a l 0 - 2 0 6 56 1 0 0 K4 0 0 P2 0 0 K250 0 - 1 0 3 7 5 8 6 1 0 - 20 1 1 4 1 4 Razem T o t a l 0 - 2 0 490 1 0 0

Badania nad masą korzeniową zbiorowisk roślinnych wykazały, że na­ w ożenie wysokim i dawkami NPK prowadzi do spłycenia system ów ko­

rzeniowych i zmniejszenia m asy korzeni (tab. 2).

Przeprowadzone analizy chemiczne w ykazały silny w p ływ nawożenia

na wzrost zawartości w zbieranych plonach N, K 20 i P20 5. Natomiast

zawartość CaO zmniejszyła się w miarę wzrostu dawki NPK. Jakość pa­ szy z poletek, gdzie stosowano pełne nawożenie mineralne, była wysoka i w pełni zabezpieczała potrzeby pokarmowe zwierząt (tab. 3). N aw o­

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 81

żenie wzrastającymi dawkami NPK powodowało stały wzrost zbiorów tych składników z 1 ha (rys. 4). Przy podziale dawek N i К zanotowano mniejszą zawartość białka ogółem, potasu i fosforu w plonach pierwszych pokosów.

T a b e l a 3

S k ła d ch em iczn y s i a n a p ie r w s z y c h pokosów n ie k t ó r y c h k o m b in a c ji p r z y w z r a s ta ją c y m n a w o ż en iu /w % s . m . / C h e m ica l c o m p o s it io n o f h ay o f t h e f i r s t c u t s i n some t r e a t m e n t s a t i n c r e a s i n g f e r t i l i z a t i o n / i n yo o f d . m . / K om binacja T re a tm en t L a ta Y ea rs B ia łk o ogó łem T o t a l p r o t e i n p2 ° 5 k2o CaO K o n tr o la 1969 1 6 ,9 9 0 ,6 0 3 2 ,4 2 0 ,4 5 4 C o n tr o l _{1 970} 9 ,0 5 0 ,6 2 0 2 ,6 3 0 ,3 2 7 1971 1 0 ,3 2 0 ,6 4 0 2 ,6 1 0 ,3 9 1 1972 1 0 ,2 5 0 ,4 7 0 1 ,0 6 0 ,6 5 9 P60 K80 1 969 1 6 ,8 7 0 ,8 0 6 3 ,2 9 0 ,5 1 5 1 970 9 ,1 0 0 ,7 9 9 2 ,8 3 0 ,3 4 1 1971 8 ,8 7 0 , 8 6 0 3 ,3 2 0 ,4 7 9 1 972 1 1 ,3 9 0 ,6 3 3 1 ,8 9 0 ,7 5 3 N60 P60 K8 0 1969 1 9 ,3 0 0 ,8 7 7 3 ,3 2 0 ,3 8 6 1970 1 1 ,0 1 0 ,6 3 0 2 ,4 6 0 ,3 9 5 1 971 9 ,1 6 0 ,6 7 8 2 ,9 7 0 ,3 8 7 1 972 1 0 ,3 9 0 ,6 8 3 1 ,6 3 0 ,6 4 5 N1 00 P80 Z12C 1969 2 1 ,3 4 0 ,8 2 2 3 ,5 9 0 ,3 4 6 1970 1 5 ,4 1 0 , 8 4 4 2 ,3 4 0 ,3 8 7 1971 1 1 ,0 0 0 ,7 4 6 3 ,5 1 0 ,3 6 9 1972 9 ,8 2 0 ,5 8 7 1 ,5 0 0 ,5 3 6 M2 00 P1 00 K15 0 1969 2 1 ,4 1 0 ,3 9 6 3 ,5 0 0 ,4 1 0 1970 1 3 ,9 5 0 ,8 1 2 2 ,7 0 0 ,3 7 0 1971 1 6 ,5 6 0 ,9 4 4 3 ,3 7 0 ,4 7 8 19 7 2 9 ,9 4 0 ,5 6 4 1 ,5 0 0 ,5 2 0 W300 P2 00 K250 1969 2 0 ,2 4 0 ,8 6 2 2 ,7 8 0 ,4 4 9 1970 1 1 ,3 4 0 ,7 2 2 2 ,4 3 0 ,3 9 8 1971 1 7 ,5 8 1 ,0 6 0 2 ,6 6 0 ,4 4 6 19 7 2 9 ,4 5 0 ,5 4 0 1 ,1 7 0 ,8 0 4

Stosowane dodatkowe zabiegi w postaci nawadniania i wapnowania nie w płynęły w sposób wyraźny i jednoznaczny na zawartość składni­ ków mineralnych.

Zaprzestanie nawożenia powoduje gw ałtowny spadek zawartości biał­

ka ogółem, P2O5, K20 , wzrasta natomiast zawartość Ca.

Nie znalazł potwierdzenia w moich badaniach istniejący w literaturze pogląd, że wysokie dawki azotu mogą spowodować nadmierną koncen­ trację azotanów. Poziom azotanów jest daleko niższy od podawanego w literaturze progu (0,07°/o) szkodliwego dla zdrowia zwierząt. Uwaga ta dotyczy jednak tylko powietrznie suchej masy roślin (tab. 4).

82 R. Kiełczewski

T a b e l a

Z a w a rto ść N-KO^ w p o w i e t r z n i e s u c h e j m a sie s ia n a i kupków ki p o s p o l i t e j /w °U/ 0^ c o n t e n t i n a i r - d r y m a t t e r o f h ay and c o c k s f o o t / i n Л K om b in acja T rea tm e n t o ia n o Hay I p o k o s I s t - c u t I I p o k o s I I n d - c u t Kupkówka p o s p o l i t a C o c k s f o o t I p o k o s I s t - c u t J.I p o k o s I I n d - c u t K o n tr o la C o n tr o l 1 10СГ 80 12 0 K200P100K150 w 2 dawkach Ь300Р200К250 i n 2 r a t e s 0 ,0 0 8 7 9 0 ,0 1 1 0 0 0 ,0 1 2 90 0 ,0 1310 0 ,0 1 0 4 2 0 ,0 0 9 5 2 0 ,0 1 1 6 0 0 ,0 1 2 1 2 0 ,0 1 2 4 0 0 ,0 1 6 6 0 0,00950 0 ,0 1 1 4 0 0,01300 0,02150 0 ,0 2 0 4 0 0,00721 0 ,0 0 7 8 9 0 ,0 0 8 7 9 0 ,0 1 0 7 5 0 ,0 1 3 1 5

Również na kombinacji z nawożeniem N — 400, P2O5 — 200, K 20 —

250 (N w rozbiciu na 4 części) nie przekroczono krytycznego poziomu za­ wartości azotanów. I tak I pokos zawierał 0,0121%, II — 0,0182%, III — 0,0148%, IV — 0,0310%. Uzyskane w yniki wskazują na dużą opła­ calność stosowanego nawożenia. N aw et przy w ysiew ie bardzo wysokich

dawek nawozowych (do N — 300, P2O5 — 200, K 20 — 250 kg/ha) uzy­

skane efekty zachęcają do ich stosowania. W warunkach doświadczenia

najlepiej działało nawożenie w wysokości N — 200, P205 — 100, K 20 —

150 kg/ha stosowane w jednej dawce, gdyż oprócz uzyskania najlepszych efektów ekonomicznych nie obserwowano niekorzystnych zmian w skła­ dzie botanicznym runi łąkowej. Również zachęcające efekty uzyskano

w kombinacji pastwiskowej, gdzie średni koszt produkcji 1 q zielonki

w ynosił 12,2 zł, 1 kg białka ogólnego 2,60 zł, a jednej jednostki pokar­

mowej 0,57 zł. Średnio rocznie z tej kombinacji uzyskano 7116 jednostek pokarmowych (według m etody skandynawskiej).

Nawożenie NPK w warunkach łąk śródleśnych położonych na glebie mineralnej lekkiej powoduje spadek kwasowości gleby od 0,2 do 0,4 jed­ nostek pH (rys. 5). Wapnowanie przyczynia się do dalszego zmniejszenia

kwasowości (średnio o 0,2 pH). Nawożenie powyżej 200 kg/ha P205 w p ły­

wa dodatnio na akumulację tego składnika w glebie, natomiast przy niż­ szych dawkach zjawiska tego nie stwierdzono.

Podobnie nawożenie potasowe w granicach 60—200 kg/ha jest cał­ kowicie wykorzystane przez rośliny. Akumulacja tego składnika w gle­ bie następuje dopiero po przekroczeniu tej dawki.

Dodatkowe badania innych kompleksów śródleśnych użytków zielo­ nych potwierdziły w yniki otrzymane w doświadczeniu ścisłym i w yka­ zały, że nawożenie m ineralne pozwala na uzyskanie w tych warunkach

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 83 Kombinacja-Treatment Lata — Years __________ 1969 _______1971 __________ 1972

1-Kontrola-Control e ~ Nwo peo H1Z0+obornik

Z — _{P6 0 H8 0} + formy ord manure

3 ~ N ß o P6 0 H8 0 9 ~ N 150 P100 H 150 * - N 6 0 P6 0 K 8 0 + 2 0 (iCœC03 1 0 ~ N2OO P1 00 К 150

5 N80 P8 0 К100 11~ N2 5 0 P150 K 2 0 0 6 ~ N8 0 P8 0 H1QO+ 1 0 4 CO3 12~ N3 0 0 P2 0 0 К 2 5 0 7 ~ N m n P8 0 h 1Z0 1 3-N 400 PgQ0 К 2 5 0

R ys. 5. W p ły w n a w o żen ia n a k w a so w o ść gleb y F ertiliza tio n e ffe c t on soil acid ity

wysokich i wartościowych plonów. Na działkach nie nawożonych (gru­ pa C), użytkowanych w formie w olnego wypasu, stwierdzono wysoki udział chwastów i mało wartościowych traw (tomka wonna, śm iałek dar­ niowy, kłosówka, bliźniaczka psia-trawka). W ystępowały również gatun­ ki typowe dla siedlisk leśnych łącznie z siewkami drzew i krzewów. Za­ wartość potasu, fosforu i magnezu w glebach i w plonach zbieranych z tych łąk była niska. Natomiast na sąsiednich działkach (grupa A) sto­ sowane przez innych użytkowników nawożenie spowodowało silny roz­ wój traw szlachetnych (kupkówki pospolitej, tym otki łąkowej, owsika wyniosłego, w iechliny łąkowej, wyczyńca łąkowego) przy jednoczesnym zaniku traw mało wartościowych i ziół. Nastąpiło również polepszenie jakości zbieranych plonów pod względem zawartości składników m ine­ ralnych (oprócz Ca). Gleby pod tym i działkami odznaczały się także w ięk­ szą zawartością składników m ineralnych oraz mniejszą kwasowością.

W N IO SK I

W yniki badań działania nawożenia na plonowanie, zawartość skład­ ników m ineralnych i skład botaniczny łąk śródleśnych położonych na glebach m ineralnych lekkich pozwoliły na w yciągnięcie następujących wniosków i spostrzeżeń.

84 R. Kiełczewski

1. Wzrastające dawki nawozowe do poziomu N — 300, P2O5 — 200,

K2O — 250 kg/ha powodują ciągły wzrost plonów (maksymalnie do

219,6%). Osiągnięte jednak zwyżki m aleją wraz ze wzrostem dawek na­ wozowych.

2. Podział dawki nawozowej na dwie części (przy poziomie nawoże­

nia do N — 200, P2O5 — 100 i K 20 — 150 kg/ha) i użytkowaniu kośnym

przy braku nawodnienia nie daje dodatkowych efektów w warunkach sie­ dlisk okresowo podsychających. W związku z tym należy tak nawozić, aby w maksymalnym stopniu wykorzystać wiosenne zapasy wody.

3. Uzupełnienie nawożenia mineralnego obornikiem pozwala na uzy­ skanie dodatkowych zwyżek plonów w latach następnych.

4. Otrzymane w yniki przy stosowaniu wapnowania upoważniają do stwierdzenia, że łąki śródleśne położone na glebach m ineralnych lekkich

należy wapnować m ałym i dawkami CaC 03 (10 q/ha) w odstępach trzy-,

czteroletnich. Stosunkowo niskie pH (w granicach 4,4— 5,0) nie stanowi wyraźnej przeszkody w otrzym ywaniu wysokich plonów.

5. Deszczowanie dawką wody w wysokości 20 mm jest niedostatecz­ ne do otrzymania wyraźnych zwyżek plonów.

6. Zastosowanie wysokich dawek nawozowych (N — 400, P2O5 —

200, K 20 — 250 kg/ha) w połączeniu z czterokrotnym sprzętem plonów powoduje zanik kupkówki pospolitej i silny rozwój w iechliny łąkowej. W związku z tym na łąkach śródleśnych w celu utrzymania właściw ego składu botanicznego konieczne jest stosowanie przemiennego użytkowa­ nia oraz okresowego podsiewu trawami wysokim i.

7. Zastosowanie dodatkowych zabiegów w postaci podziału dawek nawozowych, nawadniania i wapnowania nie wykazuje wyraźnego w pły­ wu na skład botaniczny runi oraz zawartość składników mineralnych zbieranych plonów.

8. Bardzo intensyw ne nawożenie i użytkowanie prowadzi do spły­

cenia system ów korzeniowych, co uzależnia rośliny w większym stopniu od wilgotności gleby. W związku z tym istnieje potrzeba połączenia in­ tensyw nego użytkowania z nawadnianiem.

9. Pasza pochodząca z łąk śródleśnych nie nawożonych odznacza się niską zawartością fosforu i potasu, ale znaczną wapnia. Wraz ze wzro­ stem nawożenia mineralnego w zbieranych plonach następuje koncen­ tracja azotu i potasu, spada natomiast zawartość wapnia. Nawożenie pro­ wadzi do zwiększenia w plonach białka ogółem, potasu i fosforu.

10. W warunkach łąk śródleśnych położonych na glebach lekkich roślinność łąkowa (zgodnie z analizami roślinności i gleby) najlepiej w y ­ korzystuje nawozy potasowe, nieco gorzej azotowe, a najsłabiej fosfo­ rowe.

11. Przy zaprzestaniu nawożenia w ciągu 1— 2 lat skład botaniczny, plonowanie oraz zawartość składników chemicznych w roślinności po­

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 85

wraca do stanu pierwotnego. Następuje spadek plonowania, zmniejsza się

ilość traw wartościowych, ulega obniżeniu zawartość N, K20 , w m niej­

szym stopniu P2O5, wzrasta natomiast CaO.

12. Stosowane nawożenie m ineralne powoduje spadek kwasowości gleby w granicach 0,2— 0,4 jednostek pH. Nawożenie fosforowe i pota­ sow e w pływ a na akumulację tych składników w glebie po przekrocze­

niu dawki 200 kg/ha czystego składnika.

13. Dla łąk śródleśnych położonych na glebach lekkich najbardziej opłacalne jest nawożenie nawozami m ineralnym i w wysokości N — 200,

P2O5 — 100, K20 — 150 kg na 1 ha. Uzyskane zw yżki plonów (po za­

stosowaniu tej dawki) pozwoliłyby na w yżyw ienie tylko z łąk śródleś­

nych w samym wojew ództw ie koszalińskim dodatkowo ponad 20 tys.

S. D. bydła.

14. W św ietle przeprowadzonych badań istnieją realne m ożliwości stworzenia paszowisk dla dożywienia zwierzyny płowej (a w szczegól­ ności w ostojach tej zwierzyny) oraz zabezpieczenia dostatecznych re­ zerw paszowych na zimę.

L IT ER A TU R A

[1] B i e r n a c k i A.: Z esp oły le śn e p ó łn o cn o -w sch o d n ich części w zgórz O strze- szow sk ich . W SR P oznań, praca doktorska — m aszyn op is, 1964.

[2] C i e ś l i ń s k i Z.: M ożliw ości p rod u k cyjn e łąk na g leb ach p ia szczy sty ch o g łę ­ bok im zw iercia d le w o d y gru n tow ej na p rzy k ła d zie ob iek tu P o d la sie. W iad. m elior. łąk. 3, 1972.

[3] D o b r z a ń s k i B., D o m ż a ł H.: D yn am ik a w ilg o tn o ści g leb y w y tw o r z o ­ nej z p iasku, u ży tk o w a n ej pod u p ra w ę p o ło w ą i lasem . A nn. U M CS Ser. L,

18, 1963.

[4] G r z y b S.: O gólna ch a ra k tery sty k a u ży tk ó w zielo n y ch n ie w y m a g a ją cy ch m elio ra cji. M ateriały sem in a ry jn e IMUZ, 1968.

[5] H r y n c e w i c z Z.: A so cja cja roślin n a łą k śró d leśn y ch w B orach D o ln o ślą ­ sk ich pod w zg lęd em g eob otan iczn ym i gospodarczym . Rocz. nauk roi, Ser. D, 110, 1964.

[6] H r y n c e w i c z Z.: D y n a m ik a zb io ro w isk ro ślin n y ch na trw a ły ch i now o z ałożon ych łąk ach śród leśn ych . Zesz. probl. P ost. N au k roi. 66, 1964.

[7] J a k i m o w a J., P i o t r o w s k i M.: W yn ik i d ośw iad czeń z n a w o żen iem p a stw isk a w zra sta ją cy m i d a w k a m i N na szarej g leb ie leśn ej. R a stw ien i nauki 9, 1968.

[8] К i e ł с z e w s к i R.: Z agosp od arow an ie łą k śród leśn ych . L as poi. 21, 1972. [9] K i e ł c z e w s k i R.: W yn ik i d o św ia d czen ia z n a w o żen iem łą k śród leśn ych .

S y lw a n 4, 1974.

[10] К о с а п T.: G ospodarka na leśn y ch en k la w a ch i p ó łen k la w a ch łą k o w y ch łą k C zerskich. W SR Szczeczin, praca doktorska, 1967.

[11] К о с a n T.: Ł ąk i le ś n e i ich zn aczen ie gospodarcze na p rzyk ład zie g o sp o ­ d a rstw a łą k o w eg o w C zersku. N o w e Roi. 11, 1968.

[12] Z e l i c h o : Z agosp od arow an ie łą k w go sp o d a rstw ie leśn ym . Las. poi. 11, 1952.

86 Р . К Е Л Ч Е В С К И В Л И Я Н И Е У Д О БРЕН И Я И Д РУ ГИ Х — М ЕРО П РИ Я Т И Й Н А ЛУГА Л ЕСН Ы Х ПО ЛЯ Н Н А Л Е ГК И Х М И Н Е РА Л Ь Н Ы Х П О Ч В А Х Л аборатория в еден и я лугов и пастбищ , И нститут общ его зем л едел и я , С ельск охозя й ствен н ая академ ия в Щ ецине Р е з ю м е Р астущ и й спрос на белковы е корма для все увелич иваю щ егося поголовья скота заставляет интенсиф ици ровать корм одобы вание т а к ж е на л у га х р асп ол о­ ж ен н ы х среди лесов. П роведенны е и сследован ия показали , что отсутствие в теч ен и е н еск ол ь к и х лет кул ьти в и р ую щ и х м ероприятий и удобрен и я приводит в у сл ов и я х лесны х лугов к детради рованию травостоя, сильном у развитию н и зк ок ач ествен н ы х трав, а т а к ж е к преем ственн ости др евесн ой и кустарниковой растительности. Е ж ег о д ­ ное вн есен и е удобр ен и й и систем атический у х о д за лугом способствует развитию е ж и сборной и мятлика лугового при одноврем енном отм ирании м ал оценны х ви­ дов растений. С ухая лесистолуговая среда, несм отря на вы сокую кислотность почв (pH 4, 5), реаги рует вы сокими прибавками у р о ж а я на вн есение м и н ераль ­ ны х удобрении . П ри горизонте удебр ен и я N — 300, Р 20 5 — 200, К 20 — 250 п о л у ч е­ но прибавку у р о ж а я порядка 219,6% по сравнении с контролем . О днако прим е­ нение более вы соких д о з удобрен и я при 4-кратном сенокош ении в у сл ов и я х н еполной обесп еч ен н ости влагой в летний период (уровень грунтовой воды п о ­ низился до 0,80-1,20 м) приводит к сильном у и зр еж и в ан и ю травостоя о д н о в р е­ м енно с интенсивны м развитием н и зк ор осл ы х трав, особенно мятлика лугового. П овы ш енное вн есение удобр ен и й благоп риятствует м енее глубок ом у р а зв и ­ тию корневой системы растительного покрова, что вы зы вает н еобходим ость применять орош ение. В у сл ов и я х с у х и х л есн ы х лугов самы е хор ош и е р езультаты бы ли п олучены при горизонте удобр ен и я N 200 Рюо К 150 прим еняем ого в одной весен ней дозе. R. K IE Ł C Z E W S K I

EFFECT OR FER T IL IZ A T IO N A N D OTHER M E A SU R E S ON FO R EST M EAD O W S SIT U A T E D ON LIG H T M IN E R A L SO ILS

D iv isio n of M ead ow s and P astu res, D ep a rtm en t of S o il and P la n t C u ltivation , A gricu ltu ral U n iv e r sity in S zczecin

S u m m a r y

G row ing v e g e ta l protein dem and for fe e d in g o f stea d ily in crea sin g c a ttle n u m ­ b er com p el to in te n sify th e fod d er p rod u ction on p erm an en t g rasslan d s situ a ted

am ong forests.

T he re sp e c tiv e in v estig a tio n s h a v e p roved th at th e n eg lected c u ltiv a tio n m e a ­ su res and fertiliza tio n for sev era l yea rs w o u ld lea d in con d ition s of fo rest m ea d o w s to a sw ard degradation, an in te n siv e d ev elo p m en t o f lo w -v a lu e grasses and w eed s as w e ll as to a su ccession o f fo rest trees and shrubs.

Nawożenie łąk śródleśnych na glebach lekkich 87 On th e o th er hand, at an e v e r y -y e a r fertiliza tio n and sy stem a tic c u ltiv a tio n m easu res an in te n siv e g ro w th o f cock sfoot and m ead ow b lu egrass ta k es place, at sim u lta n eo u s recessio n o f lo w v a lu e grass sp ecies. D ry fo rest grasslan d site s respond to th e m in era l fertiliza tio n w ith h igh y ie ld in crem en ts, d esp ite a h igh acid ity of th e se sites (pH 4.5). A t th e fertiliza tio n o f N -300, P 20 5-200 and K 30 -2 5 0 y ie ld s Increased b y 219.6% as com pared w ith the control. H o w ev er, h igh er fe r t i­ liza tio n rates, at fo u rfo ld m o w in g and an in s u ffic ie n t w a te r su p p ly in th e sum m er period (ground w a te r le v e l drop to 0.80— 1.20 m b e lo w su rface) w o u ld lea d to a co n sid erab le th in n in g o f sw ard , at sim u lta n eo u s in te n siv e d ev elo p m en t of lo w grasses, p a rticu la rly o f m ea d o w b lu egrass.

In crea sin g fe r tiliz a tio n lea d s to a root sy stem fla tten in g , w h a t w o u ld su g g est a n e c e ssity o f irrigation. In conditions of dry fo rest m ea d o w s th e b est r esu lts h a v e h een reach ed at th e fertiliza tio n of N 200P 100K 150, ap p lied in a sin g le rat in spring.

D r R o m u a ld K i e l c z e w s k i S ł u p s k , u l. W a z ó w 1/82