Torfowiska Puszczy Kampinoskiej

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V I I I z. 1. W A R S Z A W A 1967

S T E F A N L IW SK I, F R A N C ISZ E K M A CIA K , JA D W IG A K A R P IŃ S K A

TORFOWISKA PUSZCZY KAM PINOSKIEJ K ated ra T orfo zn a w stw a SGG W W arszaw a

W ST ĘP

Puszcza Kampinoska w przeszłości zajmowała obszar położony m ię­ dzy Wisłą, Bzurą i U tratą sięgając na wschodzie aż po W arszawę [4, 7]. W ycinana przez ludność ograniczona została do starej Doliny Praw isły. Obszar obejmowany obecnie przez Puszczę K ampinoską stanowi zamk­ niętą jednostkę, odrębną w stosunku do bezpośrednio przyległych te re­ nów zarówno pod względem morfologicznym, jak i geologicznym [4].

Badaniem terenów Puszczy Kampinoskiej zajmowało się w ielu bada­ czy [5, 6, 10], którzy wnieśli duży w kład w opracowanie obszarów Pusz­

czy pod względem geomorfologicznym [4, 10], botanicznym [1, 7, 8, 9, 12]

i hydrologicznym [3, 13].

Szczególne zasługi należy przypisać I. i R. Kobendzom, którzy wiele lat pracy poświęcili badaniom tych obszarów. Byli oni gorącymi zwolen­ nikam i utw orzenia w tym rejonie park u narodowego, co zostało zreali­ zowane w 1959 r.

Mimo licznych badań przyrodniczych Puszczy Kampinoskiej torfow iska tego obszaru, poza fragm entarycznym i w ycinkam i [1, 8, 9], nie zostały

opracowane.

W niniejszym opisie torfow isk Puszczy Kampinoskiej oparto się na m ateriale z badań polowych, zebranych przez pracowników K atedry Torfoznawstwa SGGW w 1958 r. [2], oraz na w ynikach laboratoryjnych

analiz torfu.

W zakres badań terenow ych wchodziło określenie granic zalegania torfow isk i miąższości torfów na podstawie sondowań (902 sondy), stra ­ tygrafii złóż torfow ych na podstawie w ierceń ( 1 0 2 wiercenia), szaty ro­

ślinnej na podstawie zdjęć florystycznych (100 zdjęć). W badaniach laboratoryjnych uwzględniono analizy mikroskopowe torfu na gatunek i stopień rozkładu (150 sztuk), analizy chemiczne na zawartość popiołu (278 sztuk), fosforu, azotu, w apnia i żelaza oraz oznaczenia pH.

160 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

Oznaczenia właściwości botanicznych i chemicznych torfu wykonano ogólnie stosowanymi m etodam i [1 1]. Szczegółowe dane dotyczące torfo­

wisk Puszczy Kampinoskiej znajdują się w opracowaniu D z i a k a i L i w s k i e g o [2].

C H A R A K T E R Y ST Y K A GEO M O R FO LOG ICZN A I H Y D R O LO G IC ZN A

N ajbardziej charakterystyczną cechą morfologii Puszczy K am pino­ skiej jest jej pasowość o kierunku równoleżnikowym.

Równolegle do Wisły ciągnie się pas terenów zalew anych kiedyś przez wody powodziowe rzeki; jest to najm łodszy taras akum ulacyjno-zalew o- wy, zwany tarasem pierw szym (I).

Mniej więcej równolegle do niego biegnie ta ra s drugi (II) — w ydm o­ wy, utw orzony przez wydmy, w większości przypadków pokryty lasem, a w niższych partiach zajęty przez łąki. Ich południową granicę stanow i skarpa tarasu trzeciego (III) — erozyjnego, wymytego w utw orach plejstoceńskich. Jest to tzw. Równina Błońska [4, 7]. N ależy jednak nad­ mienić, że wg najnowszych badań J. K o b e n d z i n y [6] taras wydmo­

wy (11) j est utw orem poligenetycznym.

Na tarasie I zalewowym w ystępow ały przed obwałowaniem Wisły częste powodzie. Obecnie tylko w przypadku przerw ania wałów woda w dziera się na zawale [4]. Najczęstszą przyczyną katastrofalnych w yle­ wów były zatory pow stające na Wiśle.

Szerokość pasa zalewowego wynosi 1,5—5,0 km. Tereny położone tuż przy Wiśle przykryte są w arstw am i żyznych mad. Cały teren tarasu jest poprzecinany dolinkami erozyjnymi, starorzeczam i i jeziorkami.

Taras II wydmowy tw orzy obecnie właściwą Puszczę Kampinoską. Od terenów zalewowych oddziela go kraw ędź wyniesiona na ok. 3 m, m ają­ ca nie wszędzie w yraźny zarys. Bezpośrednio z terenem zalewowym gra­ niczy pas piasków 3—5 km szerokości, z charakterystycznie w ykształco­ nymi wydmami, często w yniesionym i na wysokość 20—30 m.

W konsekw encji wycinki lasów w w ielu punktach pow stały lotne piaski. Równolegle do pasa piasków i wydm biegnie 4—5 km szerokości północny pas bagien. Spotyka się tu torfy najczęściej płytkie, gleby mułowo-bagienne, m urszaste i piaski podmokłe. Pas ten stanowi ogrom­ ny kontrast z sąsiednimi potężnymi w ałam i wydmowymi.

Pas bagien zamyka od południa drugi pas piasków i wydm 1,5—5,0 km szerokości. Wydmy tego pasa w kraczają miejscami na tereny zabagnione

południowego pasa bagiennego. Północny pas bagienny ma charakter

doliny rzecznej [4, 7], otw artej na wschodzie ku Wiśle, a na zachodzie ku Bzurze. N atom iast południowy pas bagienny dzieli się jak gdyby na trzy kotliny, oddzielone od siebie wydm am i parabolicznym i [5, 6].

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 161

Taras III odgranicza w yraźną linią tereny właściwej Puszczy K am ­ pinoskiej od żyznych gleb Równiny Błońskiej. Równina ta zbudowana jest w większej części z iłów i mułów zastoiskowych, na których w y­ tw orzyły się urodzajne gleby, takie jak czarne ziemie błońskie lub bieli­ ce pyłowe.

Pod względem budowy geologicznej cały teren Puszczy Kam pino­ skiej jest urozmaicony [4, 10]. Nieckę Prusko-M azowiecką, na k tórej leży omawiany obszar Puszczy, w ypełniają utw ory dyluwialne. M orena denna starszego zlodowacenia w ystępuje ze zmienną grubością o falistej po­ wierzchni. Wszelkie zagłębienia w powierzchni dolnego m arglu zwało­

wego w ypełniają utw ory piaszczysto-żwirowe. Nad nim i przebiegają

w arstw y poziomu uławicowanych piasków, mułów, iłów wstęgowych o ogólnej miąższości ok. 18 m. U tw ory te osadziły się po ustąpieniu lodowca starszego, poprzedzone okresem silnej erozji.

U tw ory międzylodowcowe pokryw a górna morena, której grubość w zrasta ku północy i ku wschodowi, cały badany teren zaś pochyla się na południowy zachód. Obecne stosunki geologiczne są więc rezultatem działalności erozyjnej wód polodowcowych, odsłaniających w kierunku spadku utw ory międzylodowcowe. U tw ory okresu lodowcowego rozcina szeroka erozyjna dolina, k tó rą zajm uje w łaśnie Puszcza Kampinoska. Podłoże zbudowane jest z utw orów sedym entacji wód płynących. Są tu piaski drobne i grube z głazami (do 7 cm średnicy), a w zachodniej czę­ ści Puszczy utw ory piaszczysto-żwirowe [4].

Na pasach bagiennych oddzielających w ydm y piaski pokryte są często cienką w arstw ą iłu, m arglu lub gytii pow stającej na dnie stojących okresowo wód pokryw ających starorzecza. Na nich utw orzyły się to rfy lub inne gleby hydromorficzne.

Stosunki wodne na terenie Puszczy Kampinoskiej pozostają w ścisłej zależności od morfologii terenu. W ykształcenie powierzchni tego obszaru jest w ynikiem długotrw ałej działalności Wisły, która ukształtow ała 3 tarasy. Cały obszar Puszczy jest płytką niecką, ograniczoną n a tu ra l­ nymi granicami: Wisłą od wschodu i północy, Bzurą od zachodu, U tratą od południowego zachodu i wysokim stopniem tarasu Kampinoskiego od południa [4, 7]. Po opuszczeniu obszaru przez drugi lodowiec w ślad za nim popłynęła Praw isła. W skutek zaham owania na północy rzeka popły­ nęła obszarem dzisiejszej Wisły. Dawny południowy brzeg to obecny strom y stopień tarasu o wysokości 12— 15 m. Po ustąpieniu zatoru wody P raw isły popłynęły obecnym korytem , a dawne łożysko pozostało jako ta ra s wydmowy, na którym pow stała sieć rzeczułek.

Według J. i R. К o b e n d z ó w [4, 7] jeszcze na m apach z 1876 r. można znaleźć sieć rzeczek przebiegających równoleżnikowo.

162 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

U kształtow anie teren u dzieli obszar Puszczy na 3 części odpowiada­

jące zlewniom trzech głównych cieków: rzeki Łasicy, K anału Zaborow­ skiego i K anału Olszowieckiego. Wody z nich w padają do Bzury, k tóra odwadnia całą nieckę, ponieważ droga odpływu do Wisły jest zatam ow a­ na przez w ały wydmowe. Należy podkreślić, że teren y Puszczy K am pi­ noskiej nie są należycie meliorowane. Z najdująca się tam rzadka sieć rowów jest niew ystarczająca. W okresie w iosennym woda w ystępuje z brzegów kanałów zalew ając sąsiednie teren y i utrzym ując się przez

dłuższy czas na powierzchni. Łatwość podtapiania należy tłumaczyć

i tym, że przy obfitości wód powierzchniowych i gruntow ych piaszczyste podłoże przew arstw ione mułami, glinami, rudaw cam i i m arglem w yka­ zuje często słabą przepuszczalność.

Z tarasu spływ ają wody powierzchniowe Równiny Błońskiej oraz wody źródeł w ypływ ających u podnóża tarasu. Wilgotność teren u jest zm ienna na przestrzeni roku, i tak na przykład w okresie 1958 r. w czerwcu i lipcu poziom wód gruntow ych utrzym yw ał się na głęboko­ ści + 0 , 6 do —0 , 6 m, natom iast we w rześniu tego roku obniżył się i te re ­

ny zalane wodą uległy osuszeniu. Poziom wody gruntow ej we w rześniu wynosił 0 , 2 0 m poniżej powierzchni.

Obszary bagienne, leżące wzdłuż skarp, szczególnie wiosną i jesienią, są najczęściej zalane wodą.

W profilu podłużnym wzdłuż środkowego pasa bagiennego wody gruntow e w ykazują zależność od poziomu wody w Wiśle. Według D ę b ­ s k i e g o [3] poziom wody w studniach wsi położonych w tym rejonie w czasie powodzi na Wiśle podnosił się w ykazując związek wód g runto­ wych z wodami wiślanymi. Na stosunki wodne w pływ ają również opady atmosferyczne. Ich nadm iar jest często przyczyną podtapiania i w yle­ wów przepełnionych kanałów, natom iast ich brak może doprowadzić do sezonowego przesuszenia obszarów przyległych. Wiele m ałych cieków, płynących w okresie wiosennym, wysycha latem. U regulow anie stosun­ ków wodnych zależy od uregulow ania i napraw ienia istniejącego stanu m elioracji podstawowych, obwałowania Bzury oraz przeprow adzenia uzupełniającej sieci rowów.

C H A R A K T E R Y ST Y K A TO R FO W ISK I TORFÓW

U kształtow anie teren u w płynęło w w yraźny sposób na wykształcenie się torfowisk. Jak w ynika z m apy (rys. 1), na drugim tarasie zalewo­ wym Wisły w ystępują torfow iska dwoma pasami. Złoża torfow e m ają kształt wydłużony, przy czym w północnym pasie bagiennym w w ięk­ szości przypadków torfow iska tw orzą wąskie i wydłużone dolinki, nato­ m iast w pasie południowym wykształciło się kilka większych kom plek­

Rys. 1. Torfowiska Puszczy Kampinoskiej (torfowiska nanie«

1 _ w y d m y , 2 — t e r e n y z a b a g n i o n e , 3 — t a r a s y , 4 — t o r f y , 5 — n u m e r y w i e r c e ń , 6 —

Peatlands of the Ка

W ARSZAW A

ono na mapę wykonaną przez J. i R. Kobendzów)

Irogi g ł ó w n e , 7 — d r o g i d r u g o r z ę d n e i in n e , 8 — k o l e j e i k o l e j k i , 9 — k a n a ł y

ipinos Forest

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 163

sów torfowych. Złoża to rfu w większości przypadków znajdują się

u podnóża wydm piaszczystych, które m iały niew ątpliw y w pływ na w a­ ru n ki wodne terenu.

W śród większych płaszczyzn torfow ych w postaci wysp na przejściu od utw orów m ineralnych do torfów leżą gleby torfiasto-glejow e, mułowe i mułowo-torfowe. Gleby obszarów bagiennych Puszczy Kampinoskiej kształtow ały się pod dużym w pływ em procesów aluwialnych. N adm ierna wilgotność teren u spowodowała pow staw anie procesu bagiennego, w sku­ tek czego większość gleb nosi ślady oglejenia. W skutek dużej ilości części próchnicznych oraz niecałkowicie rozłożonych części organicznych naw et w arstw y darniow e gleb m ineralnych przypom inają barw ą i kon­ systencją gleby torfowe. N am uły w iślane towarzyszące glebom m ineral­ nym nie om ijały także torfów. W następstw ie tego gleby torfow e cha­ rak tery zu ją się wysoką popielnością.

Na badanym terenie wydzielono 90 złóż torfow ych o łącznej po­ w ierzchni 3159 ha. W większości są to torfow iska charakteryzujące się m ałą pow ierzchnią i niewielką miąższością zalegającego torfu. Ilość

i ogólną powierzchnię złóż w rozbiciu na klasy podano w tab. 1.

Z tabeli wynika, że najw ięcej złóż torfow ych jest o pow ierzchni do

1 0 ha; stanow ią one 57% ogólnej ilości zbadanych złóż. N ajm niej, bo 8%, jest torfow isk o powierzchni powyżej 100 ha. O dwrotny jest n ato­

m iast stosunek ilości złóż do ich powierzchni, torfow iska w klasie po­ wyżej 100 ha zajm ują najw iększą powierzchnię (powyżej 80%). U kształ­ tow anie pow ierzchni torfow isk i ch arakter przebiegu granicy zerowej ich zalegania jest bardzo urozmaicony.

Na północnym pasie bagiennym, szczególnie w p artii środkowej i zachodniej, spotyka się torfow iska wąskie, posiadające charakterystycz­ nie wydłużony kształt, w w ielu przypadkach silnie rozczłonkowane. Zło­ ża te tw orzyły się wokół niegdyś płynących strug i cieków.

Ja k już wspomniano, większe kom pleksy złóż znajdują się w połud­ niowym pasie bagiennym w rejonie N art, G rabiny, Łubca i Zaborowa Leśnego. Największy z nich zajm uje pow ierzchnię 623 ha.

Często w zagłębieniach śródpolnych i śródleśnych w ystępują małe złoża, tzw. oczka, o kształcie owalnym lub zbliżonym do okrągłego. Dominującym spotykanym tu typem są złoża niskie. Z ogólnej ilości w y­ stępujących na badanym terenie 90 złóż tylko jedno m a charakter p rzej­ ściowy (złoże n r 31 — 2,0 ha) oraz jedno — ch arak ter wysoki (złoże n r 73 — 6,5 ha).

Pow staw anie torfow isk kam pinoskich przebiegało w dużej ilości p rzy ­ padków w podobnych w arunkach. Najczęściej pow staw aniu torfow iska

daw ały początek płytkie zbiorniki wodne lub małe strugi i cieki o okre­ sowym przepływie wód.

164 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

W związku z tym w spągu złoża odkładała się gytia, przew ażnie w a­ pienna, wapno łąkowe czy m argiel słodkowodny. Osady w apienne bądź zalegają pod złożami torfów, bądź podchodzą niekiedy aż do po­ wierzchni.

? а b • 1 a X Złoi« torfowo fa u e c y Kampinoskiej

Peat deposits of the Kampinos forest

Povisrschnia iłói Area of deposits

na

Typ sło ia - Typo of deposit

niski - low prsejéoiowy _transietory vjsoki - high _{sua total}ogółem

l i e s ba number ł&csna poviersch-nia tota^area l i e s ba number łącsna powiersch- nia total area ha licsba number łącsna powierzch­ nia total, area h& lie s ba number tyczna powierzch­ nia total area fc.« 1 .0 8 6 ,0 0 8 6,00 1 ,0 - 2 ,5 16 27,25 1 2 ,0 0 17 29,25 2 ,5 - 5 ,0 17 65,25 17 65,25 5-10 8 59 ,0 0 1 6 ,5 0 9 65,50 10-25 18 293,00 18 293,00 25-50 4 129,00 4 129,00 50-100 10 700,00 10 700,00 100-250 5 732,00 5 732,00 250-500 1 4 5 6,00 1 456,00 500-1000 1 683,00 1 683,00 Basem - Total 88 3150,50 1 2 ,0 0 1 6 ,5 0 90 3159,00

Osady podtorfowe, tworzące się na drodze biologicznej i m ające cha­ ra k te r gytii w apiennej, spotykam y najczęściej w północnym pasie ba­ giennym od miejscowości Myszory do D ąbrowy Starej. N atom iast osady m arglisto-w apienne w ystępują w grubszych lub cieńszych pokładach na południowym pasie bagien.

Znaczne ilości C aC 03 przynosiły wody spływające z utw orów dylu-

w ialnych tarasu wysokiego, a częściowo i wody Wisły. Oprócz osadów w apiennych spotykam y często osady rudawca, a naw et rudę darniową. Odłożone pokłady w apna łąkowego czy rudaw ca spowodowały nieprze- puszczalność podłoża, a tym samym m iały wpływ na tw orzenie się pro­

cesu bagiennego. Osady w apienne tw orzą często bądź czyste wapno

łąkowe, bądź m ając dużo domieszek gliniastych i ziarn kw arcu nadają utw orom ch arak ter m arglu. W niektórych m iejscach tw orzyły się one nie tylko na drodze chemicznej, ale i biologicznej.

W rejonie Zaborowa Leśnego i Ław w ystępuje ru da darniow a w po­ staci większych lub m niejszych brył, często porowatych, ciemnobrązo­ wego koloru.

Związki żelaza spotykam y także w postaci rdzaw ych nalotów, pokry­ w ających nie tylko wodę, lecz i części roślin.

Rys. 2. P r o file stra ty g ra ficzn e to r fo w isk P u szczy K am p in osk iej

1 — t o r f d r z e w n y , 2 — t o r f t r z c i n o w y , 3 — g y t i a , 4 — p i a s e k , 5 — n u m e r y w i e r c e ń , 6 — t o r f t u r z y c o w y , 7 — t o r f m s z y s t y , 8 — ś l a d y g y t i i , 9 — ił, 10 — n u m e r z ło ż a , 11 — t o r f s f a g n o w y ,

12 — t o r f p r z e j ś c i o w y , 13 — z a m u l e n i e , 14 — m u ł , 1S — g ł ę b o k o ś ć w m

S tra tig ra p h ie p ro files o f p ea tla n d s in th e K am p in os F o rest

1 — w o o d y p e a t , 2 — r e e d p e a t , 3 — g y t t j a , 4 — s a n d , 5 — n u m b e r o f d r i l l i n g , 6 — s e d g e p e a t , 7 — m o s s p e a t , 8 — t r a c e s o f g y t t j a , 9 — s i l t , Ю — n u m b e r o f d e p o s i t , 11 — s p h a g n o u s

166 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

Stosunki wodne i charakter wytworzonego podłoża m iały decydują­ cy wpływ na kształtow anie się procesu torfotwórczego. Dla dużej części terenów torfow ych puszczy stosunki wodne układają się dość charak­ terystycznie. W okresach wiosennych następuje bowiem silne podtapia­ nie terenu, a naw et okresowy zalew wodami spływ ającym i z sąsiednich gruntów . Tak wysoki poziom wód utrzym uje się często do lipca. W okre­ sie sierpnia i w rześnia woda przesącza się w głąb bądź spływa row am i i kanałam i do Bzury. N astępuje silne obniżenie lu stra wody, a tym samym przesuszenie górnych w arstw roślinności torfotw órczej. Proces torfotw órczy zamiera, m chy brunatne, tworzące poprzednio pływ ający kożuch na terenach najsilniej uwodnionych, lub turzyce i traw y w sta­ nowiskach m niej w ilgotnych podlegają silnemu rozkładowi, a następnie mineralizacji.

Z powyższego w ynika, że na większości terenów Puszczy nie ma stałego podtapiania terenu, które w arunkuje postępujący nieprzerw anie proces tw orzenia się torfu. Jest to główną przyczyną, że pokłady złóż torfowych, w ystępujących na badanym terenie, są stosunkowo bardzo płytkie.

Średnia miąższość większej ilości złóż schodzi poniżej 0,7 m. N aj­ większa spotykana miąższość torfu wynosi 4,0 m (złoże n r 53, rys. 2). Największą średnią miąższością, wynoszącą 3,2 m, odznacza się złoże

śródleśne, oznaczone n r 54. Średnia miąższość w szystkich zbadanych

złóż wynosi 0,71 m. W ystępowanie złóż o większej średniej głębokości stw ierdzono w północnym basenie bagiennym, szczególnie na terenach

śródwydmowych.

Dominującym gatunkiem torfu, w ystępującym w złożach torfu Pusz­ czy Kampinoskiej, jest to rf drzewny, najczęściej olchowy z domieszką w ierzby (tab. 2).

Większość w ierceń w ykazuje w profilu od spągu do stropu odłożone pokłady torfu drzewnego. W skazuje to na podobne w arunki wodne, w jakich kształtow ały się torfow iska kampinoskie.

Równomierne podtapianie teren u trw ało na w ym ienionych obszarach przez długie wieki, a ingerencja człowieka nie niszczyła panujących tu zespołów leśnych. W pierw szej fazie dużej wilgotności odłożyły się po­ kłady gytii lub w apna łąkowego. N astępnie na w ypiętrzony częściowo teren weszła roślinność zielna, taka jak trzcina, turzyce, bobrek tró j- listkowy, czasem m chy brunatne, a z kolei pojaw iły się drzewa. Do­ mieszka roślinności zielnej w ystępuje w m niejszej lub większej części we w szystkich torfach drzewnych.

Nierzadko, szczególnie na terenach bezleśnych, w arstw y pow ierzch­ niowe utw orzone są z torfu drzewno-turzycowego lub turzycowego (rejon w iercenia XVII).

Skład botaniczny torfu - Botanical composition o f peat T a b e l e 2 Be jon w iercen ia Region o f d r i l l i n g Hr z ło ż a H r.o f d e p o s it Głębokość, pobrania pr<5 bk i Depth cm S zczątk i r o ś l i n w ystępujące w t o r f i e P la n t remnants ( r e l i c s ) o c c u ring in p e a t - % Gatunek t o r f u Type od p e a tla n d A ln u s g lu ti n o s a B ry a le s C a re x 1 •H i -з и о —• Л от о д •а а* W со (i со 1 ф м • г-<_ZA а* W Fil ic in a e M e n y a n th e s tr if ö ii a ta N ym ph éa a lb a P h ra g m it e s co m m u ni s Sa lix sp . Ty pha la ti f o li a in ne - o th e r 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 XXI 19 0-25 15 - 60 - - - ₅ - ₁₅ . - ₅ tu rz y co wy - sedge 25-50 45 5 10 - - - - - 30 5 - 5 drzewny - woody 50-75 50 25 5 - - - 5 - 15 - - - drzewny - woody

LIV 49 0-25 70 - 10 - - - - - 15 - - 5 drzewny - woody

25-50 55 - 10 5 - - - - 30 - - + drzewny - woody

50-75 70 - 5 - - - 2 - 10 10 - 3 drzewny - woody

75-100 50 - - - 25 - 5 20 drzewny - woody

100-125 75 - 5 - - 5 - + 5 10 + drzewny - woody

LVI 50 0-25 20 5 50 - 5 - - - 15 - - 5 drzewno-turzycowy - woody-eedge

25-50 65 - 15 - 5 - 3 - 10 + - 2 drzewny - woody

50-75 75 5 5 - 5 - - - 10 - - - drzewny - woody

LVIII 51 0-25 5 + 55 5 - - - - 30 - - 5 trzcinowo-tuęzycowy - reed-eedge

25-50 5 - 30 5 - - - - 60 - - ♦ trzcinowy - reed 50-75 10 + 10 5 - - - - 75 - - 5 trzcinowy - reed 75-100 5 - 15 - - - - - 80 - - - trzcinowy - reed 100-125 10 - 15 ♦ - - - - 75 - - + trzcinowy - reed О) T o r fo w is k a P us zcz y K a m p in o s k ie j

O'. 00 с . d .t a b e li 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 125-150 - - 10 5 - - - - 80 - - 5 trzcinow y - reed 150-200 - 10 - + 5 - - + 75 5 + 5 trzcinow y - reed 200-250 - 5 5 - + - 5 + 85 - + + trzcinow y - reed

LXI 51 0-25 25 10 10 - - 5 18 - 30 + - 2 drzew no-trzcinow y - woody-reed

25-50 40 7 10 - - - + - 20 18 - 5 drzewny - woody

50-75 50 - 25 - - - 5 - 10 5 - 5 drzewny - woody

100-150 95 - 5 + + - - - - - - + drzewny - woody

LOT 62 0-25 10 10 10 5 - + 5 - 40 15 - 5 drzew no-trzcinow y - woody-reed

25-50 15 5 15 5 - + 5 - 28 25 - 2 drzewny - woody

50-75 55 5 5 - - - - - 25 10 - + drzewny - woody

75-100 70 5 5 - - - 3 - 10 5 - 2 drzewny - woody

100-135 6o 15 - 3 - • 5 5 10 + 2 + drzewny - woody

LXHYIII 78 0-25 55 5 15 - - - - - 20 - - 5 drzewny - woody

25-50 20 - 20 - - - 5 - 45 5 - 5 drzew no-trzcinow y - woody-reed

50-75 45 - 15 - - - 5 - 30 5 - - drzewny - woody

XC 80 0-25 15 5 40 - 10 - - - 10 5 - 15 drzew no-turzycowy - woody-eedga

25-50 5 - 10 - - - 80 5 - + trzcinowy - reed

ICVI 80 0-25 65 5 20 - + - 5 - 5 - - - drzewny - woody

25-60 70 - 15 - + - 5 - 10 - - - drzewny - woody

Carex - spotykane gatunki turzyc - encountered sp e c ie s of sedge: Carez g r a c i l i s , Carex ca esp ito sa , Carex r o str a ta , Carex v e sic a r ia , Carex rip a ria , Carex paradoxa, Carex Hudaonii.

Bryalee - spotykane gatunki mchów - encountered sp e c ie s o f mosses: Aeroс ladiurn cuspidatum, Drepanocladus s p ., C alliergon gigantaum.

I. L iw sk i, F . M a c ia k , J. K a r p iń s k a

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 169

Odmiennie przedstaw ia się straty g rafia to rfu w p artii zachodniej złoża 51 (Narty) oraz na złożach śródleśnych 53, 54, 55 i 56 (rys. 2). Tu praw ie całe złoża od spągu po w arstw y stropowe buduje trzcina. Tylko cienka w ierzchnia w arstew ka 25—30 cm składa się z torfu turzycowego czy mszystego przejściowego, chociaż i tu spotyka się na niewielkiej

przestrzeni torf drzew ny i drzewno-trzcinowy. Należy nadmienić, że

złoża te są najgłębszym i ze zbadanych złóż na terenie Puszczy K am pi­ noskiej. Złoża te, znajdujące się w śródwydm owych zagłębieniach, przez cały okres pow staw ania były silnie podtapiane, co sprzyjało w ykształce­ niu się szuw aru trzcinowego. N iektóre z nich wypełnione były całkowi­ cie wodą, w następstw ie czego odłożyły się grube pokłady gytii, jak np. złoże n r 53 (wiercenie LXV), gdzie miąższość gytii sięga 2,2 m. B ar­ dzo rzadko na całym badanym terenie można zaobserwować torf mszysty.

Złoże torfu przejściowego, spotkane na badanym terenie, jak już wspomniano, w jednym tylko przypadku zbudowane jest z to rfu tu rzy ­ cowego i drzewnego.

Torfowisko wysokie (nr 73) znajduje się między Sierakow em a Po­ ciechą, obok rezerw atu łosi. W ystępuje tu to rf drzewno-sfagnowy, pod­ ścielony cienką w arstew ką torfu drzewno-trzcinowego. Stopień rozkładu torfów Puszczy Kampinoskiej jest wysoki i sięga 60%. Związane to jest z dużą ilością w ystępujących tu torfów drzewnych.

Najczęściej spotykany stopień rozkładu torfów drzew nych i tu rzy - cowych w aha się w granicach 40—50%. N atom iast rozkład to rfu trzci­ nowego i rzadko występującego to rfu mszystego jest m niejszy i prze­ ciętnie układa się na wysokości 25—30%. Popielność torfu jest wysoka i często przekracza 50%. Najczęściej w ystępuje popielność w granicach 20—35%. Tak wysoka ilość części m ineralnych w torfie nie pochodzi z roślin budujących złoże, lecz związana jest z zalewami w iślanym i oraz naniesionym i nam ułam i z sąsiednich gruntów m ineralnych. Najniższą popielność średnią w ykazały złoża przejściowe n r 31 i wysokie n r 73 (8,7 i 8,2%). Biorąc jednak pod uwagę typ złoża popielność ta jest sto­ sunkowo wysoka. Praw dopodobnie w tym przypadku m am y do czynie­ nia z przenoszeniem piasku przez w iatry z sąsiednich terenów w yd­ mowych.

Ilość zasobów ze względu na stosunkowo m ałą miąższość pokładów jest niewysoka i wynosi 22 517 tys. m3 surowego torfu.

Dane charakterystyczne, dotyczące poszczególnych torfowisk, za­ mieszczono w tab. 3.

Torfy ze zbadanych złóż Puszczy Kampinoskiej odznaczają się sto­ sunkowo dużą żyznością. Liczby dotyczące zawartości składników che­ micznych z 9 profilów torfow ych zamieszczono w tab. 4. Ja k z

powyż-170 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

T a b e l a 3

Charakterystyka zbadanych torfow isk - C h arak teristic of the stu d ied peatland

Cane ilo ścio w e

Q uantitative data Dane jakościowe - Q u a lita tiv e data

Nr zło ża Nr. of d ep osit po-w ierz­ chnia śred­ nia miąż­ zasoby ? w ty s . nr resou rces in thousands o f cu. m przeważa to rf preponderance of peat stop ień rozkła­ du p o p ie l­ ność ash in percent of dry matter % area ha szość average depth torfu ogółem peat t o t a l o fЙ Й H llil decompo­ s it io n degree % 1 2 3 4 5 6 7 8 1 6 ,0 0,63 38 11 turzycowy - sedge - 32,4 2, 3, 4 7 ,5 0,78 58 - turzycowy - sedge 42 2 2,0 5 25,0 0 ,81 202 420 drzewny - woody 55 36,3 6 cz.za c h .

western part 2 0 ,0 0 ,92 182 drzewny - woody 45 26,9

6 cz.w sch.

eastern part 4 6 ,0 0,66 296 348 woody-eedgedrzewno-turzycowy 42 18,4

7 3 3 ,0 1,01 333 645 drzewny - woody 51 23,1 8 4 ,0 1,39 56 8 drzewny - woody 50 29,1 9 1 2,0 0 ,64 77 - drzewno-turzycowy woody-sedge - 4 5 ,8 10 4 ,0 0,64 26 - drzewny - woody - 4 5 ,9 11 1,25 0,83 10 - drz ewno-1rz с inowy woody-reed 38 29,3 12 2,25 0 ,79 18 - drzewny - woody - 4 2 ,8 13, 14, 15 7 ,0 0,73 51- - drzewny - woody 42 4 3,7 16 4 ,0 0 ,59 24 - drzewny - woody 50 4 4 ,8 17. c z .z a c h .

western part 2 5,0 1,00 250 - drzewny - woody 43 31,7

17 cz.w sch.

eastern part 77,0 0,83 716 44 woody, woody-reeddrzewny, drzewno- t r z e inowy 34 15,4

18 1,25 0 ,91 11 - drzewny - woody 45 3 7 ,2

19 106,0 0 ,82 861 210 drzewny, drzewno- t r z e inowy

woody, woody-reed 44 30,7

20 20,0 0,64 128 - drzewny, drzewno-aezysty

woody, woody-moee 38 15,7

21 10,0 1,00 100 - drzewny - woody 42 3 5,2

22 8 1,0 0 ,57 462 - drzewny, drzewno-t r z e inowy

woody, woody-reed 46 3 5,3

23 3 0 ,0 1 ,5 8 ' 474 - drzewny - woody 40 2 2,0

24 , 25 , 26 24,75 0,63 156 - drzewny - woody - 4 7 ,0

27 c z .z a c h .

w e ste rn p a r t 1 1,0 ‘ 0 ,2 8 31 - drzewno-turzycow y woody-eedge - 4 6 ,7 27 cz.w sch.

e a s te rn p a r t 9 ,0 1,98 178 - drzewny, turzycowy woody, sedge 40 18,8

28 1 3,0 0,70 91 - drzewny, drzewno-turzycowy

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 171 c .d . t a b e li 3 1 2 3 4 5 6 7 8 29 r e j.w XLV 2 ,5 1 ,00 25 - drzewny, drzewno-turzycow y woody, woody-sedge 39 18,7 29 c z .p o z o s t. 83,5 0,87 726 437 drzewny, drzewno-turzycow y woody, woody-sedge 44 25,7 30 1,75 1,05 18 - drzewny, m szysty woody, moss 40 3 4,0 31 2 ,0 1,48 30 - turzycow y, drzewny p r z e jś c io ­ wy - s e d g e ,woody t r a n s i t i o n a l 32 18,4 32, 33 4 ,7 5 0 ,8 0 38 - drzewny - woody 48 22,7 34 10,0 0 ,5 9 59 - drzewny - woody 40 3 0 ,0

35 19,0 1,05 200 - drzewny, turzycow y, m szysty

woody, sedge, moss 36 4 6 ,8

36 6 ,0 1,20 72 - drzewny - woody 45 19,1

37 18,0 0,87 157 133 drzewny, drzew no-turzycow y,

m szysty - woody, woody-

sed g e, moss 40 21,8

38, 39, 40 8 ,0 0,84 67 23 drzewny - woody 47 29,1

41 2,75 0,55 15 15 drzew no-turzycow y - wooóy-sec|ge 45 31,5

42 1 7,0 0,74 126 73 drzewno-turzycow y

woody-sedge 40 2 5,9

43 r ej.w .L 1 2,0 0 ,63 76 - drzewny - woody - 4 3 ,2

43 p o z o s t.c z . 2 2 ,0 1,10 242 125 drzewny - woody 47 19,6 44 3 ,5 0,67 23 17 drzewny - woody 50 15,20 45 8 ,0 1,29 103 51 drzewny - woody 45 3 9,0 46 2,25 0 ,75 17 - drzewny - woody 45 4 0 ,0 47 6 ,0 0 ,8 5 51 - trzcinow y - reed 35 4 5 ,5 48 5 1 ,0 0 ,43 219 342 drzewny - woody 50 23,5 49 79,0 0 ,6 6 521 - drzewny - woody 48 2 9,9

50 174,0 o,6o 1044 443 drzew no-trzcinow y, drzewno-

turzycow y, turzycow y,drzew ny woody-reed. woody-sedge, sedge, wooay

45 38,5

51 w ie r ć .LVIII

d r i l l i n g 6o,o 0 ,97 462 - re e d , sedgetrzcin o w y , turzycowy 37 13,2 51 p o z .c z . 623,0 0 , 6 0 3738 922 turzycow y, drzewny, drzewno-

trzcin o w y , drzewno-m szysty sedge, woody, woody-reed, wooay-moss

39 20,7

52 1 2,0 0 ,5 7 68 - drzew no-turzycow y, drzewny

woody-sedge, wooay 48 25,6 53 4 ,0 2,57 103 22 trzcinow y - reed _{29 6,7} 54 2 ,0 3 ,2 0 64 5 trzcin o w y , m azysty re e d , moss 29 8 ,2 55 5 ,0 0 ,67 34 - trzcinow y - reed 28 8 ,0 56 11 ,0 1,39 153 - trzcinow y - reed 28 12,8 57 3 2 ,0 1 , 0 6 339 - drzewny - woody 34 15,5 58, 59 6 ,5 0 ,75 49 - drzewny - woody 56 28,0 60 1 2,0 0,6 9 83 - drzewny - woody _{47 21,5} 61 4 ,0 1 , 0 6 42 - drzewny - woody 48 23,8 62 wierc.LXXIH d r i l l i n g 3 5 ,0 1 ,3 6 476 - drzewny - woody 46 25,5

172 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a o.d. te b e li 3 1 2 3 4 5 6 7 8 62 wierć. “ й Ы У 130,0 1,00 1300 - drseway - woody 42 13,6 63 oz.zech.

«estera pert 16,0 1.15 184 - drzewny - woody 52 10,3

63 cz.wsch.

eastern pert 47,0 0,35 164 - dr*eway - woody 40 20,8

64 23,0 0,51 117 - turzycowy, drzewno-turzycowy sedge, woody-sedge 38 30,9 65 58,0 1,46 847 drzewno-trzcinowy, drzewny, t ггсinowy - woody-reed, woddy, reed 36 15,0 66, 67, 68 69, 70, 71 7,25 0,59 43 - turzycowy - sedge 37 23,2 72 7,0 0,33 23 - turzycowy - tedgt 45 39,5 73 6,5 0,88 37 - drzewno-sfegnowy wysoki 23 0,7 74, 75, 76 4,25 0,82 35 - drzewny - woody _{37 14,0} 77 11,0 0,77 85 - drzewny - woody 47 32,3 78 456,0 0,62 2827 509 drzewny, drzewno-trzcinowy woody, woody-reed 48 24,9 79 76,0 0,57 433 - drzewno-trzcinowy woody-reed 39 37,2 80 185,0 0,45 832 226 drz ewno - 1 urzy co wy woody-sedge 48 25,4 81 6,0 0,46 28 - drzewno-turzyсowy woody-sedge 45 24,2 82 60,0 0,72 432 86 drzewny - woody 42 17,4 83 12,0 0,89 107 - drzewno-trzcinowy 47 19,6 84 16,0 0,52 83 - drzewny, drzewno-turzycowy woody, woody-sedge 37 27,5 85 19,0 0,42 80 - turzycowo-aezysty, mezyety sedge-mo88, moss 30 35,7 86 13,0 0,52 68 - drzewno-turzycowy woody-sedge 38 34,6 87 3,0 0,57 17 - turzycowy - sedge 32 25,8 88 80,0 0,57 456 - drzewny - woody 38 14,2 89, 90 3,5 0,86 30 - drzewny - woody 40 17,1

szych danych wynika, ogólna zawartość azotu jest stosunkowo wysoka i w aha się w granicach 2,07—4,87% na s.m. Duży wpływ na ogólną zawartość azotu ma popielność, w skutek czego to rfy bardziej popielne, szczególnie w w arstw ach głębszych profilu, m ają niższą zaw artość azotu ogółem.

Procentow a zaw artość fosforu (P2O5) w badanym torfie w aha się

w granicach 0,01—0,81% s.m. Na ogół wyższą zaw artość P 2Os stw ierdzo­ no w w ierzchniej w arstw ie złoża. Największą zaw artość P205 (powy­

Skład chemiczny to r f u Chemical com position of p e a t T a b о 1 a 4 Be jon w iercenia Region of d r i l l i n g Кг z ło ż a B r .o f d e p o sit Głębokość pobrania próbki Depth cm Gatunek t o r f u Kind of p e a t S to p ień ro z k ła d u Decomposi­ tio n degree % о C \J -г ? P h

W p ro cen tach suchej masy As dry m a tte r p e rcen tag es p o p ió ł surowy crude ash p o p ió ł czy sty pure asb N ogółem t o t a l N P2°5 CaO

XXI 19 0-25 turzycowy - sedge . 6,9 28,72 13,75 3,09 0,19 8 ,01 1,65

25-50 drzewny - woody - 6,4 34,74 16,26 2,27 0,17 8,97 3,63

50-75 drzewny - woody - 7,1 40,56 24,44 2,55 0,01 12,13 3,17

LIV 49 0-25 drzewny - woody 53 6 ,2 19,33 9,52 3,67 0,19 4,1 2 1 ,21

25-50 drzewny - woody 45 5 ,7 20,31 10,99 3,63 0,01 -4 ,9 1 0,43

50-75 drzewny - woody 50 6,3 30,02 11,34 2,91 0,03 4 ,6 8 0 ,8 2

LVI 50 0-25 drzewno-turzycowy - woody-sedge 45 6,6 28,48 14,85 3,66 0,25 5 ,46 3 ,7 6

25-50 drzewny - woody 45 6,5 24,66 19,78 3,64 0,23 6,75 5 ,6 2

50-75 drzewny - woody _- 7 ,1 26,76 1 6 ,7 9 ’ 2,07 0 ,01 6,51 0 ,9 9

L 7III 51 0-25 t r z с inowo-turzycowy - reed-eedge 50 5 ,9 22,08 13,50 3,17 0,14 5 ,81 0 ,6 8

25-50 trzcinow y - reed 35 6 ,1 16,55 14,94 3,05 0,11 8,12 0,5 3

50-75 trzcinow y - reed 37 6 ,1 17,00 14,84 3,13 0 ,09 8 ,09 0 ,5 2

LII 51 0-25 drzew no-trzcinow y - woody-reed 6o 6 ,0 21,40 7,43 3,64 0,25 4 ,6 8 1,55

25-50 drzewny - woody 55 6 ,4 21,63 12,99 3,81 0,16 5 ,66 2,18

50-70 drzewny - woody 55 6 ,7 20,43 15,54 3,13 0,15 7,86 1,99

LXXV 62 0-25 drzew no-trzcinow y - woody-reed 35 6 ,0 15,51 8,51 4,87 0,23 3,75 1,71

25-50 drzewny - woody 40 6 ,2 15,89 8 ,92 4 ,34 0,06 4 ,77 1,30

50-75 drzewny - woody 40 6,3 15,78 9,52 3 ,8 6 0,07 5,22 0 ,73

Lxxxmi 78 0-25 drzewny - woody 50 6 ,4 21,12 11,89 3,90 0,23 6,25 1,78

25-50 drzew no-trzcinow y - woody-reed 50 6 ,4 17,45 13,18 3,84 0,15 6,83 1,88

50-75 drzewny - woody 60 6 ,5 23,35 13,10 2,83 0 ,01 8,13 1 ,40

хс 78 0-25 drzewno-turzycowy - woody-sedge 60 6,5 50,02 23,72 3,08 0,6 2 6,27 7,91

25-50 trzcinow y - sedge 40 7 ,0 29,14 23,92 3 ,64 0,65 5 ,6 1 5 ,83

XCVI 80 0-25 drzewny - woody 45 5 ,6 23,77 15,55 4 ,49 0,76 4 ,3 0 5 ,6 4

25-60 drzewny - woody 50 5 ,8 25,79 18,56 4,18 0 ,81 4 ,7 4 6,07 T o r fo w is k a P usz czy K a m p in o s k ie j

1 7 4 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

miejscowości Łubiec (nr 78) oraz Gać Zaborowska (nr 80). Należy jednak zaznaczyć, że większość badanych torfów jest uboga w fosfor.

Torfy kam pinoskie są bogate w wapń, którego zaw artość w niektó­ rych poziomach złoża przekracza 12% CaO na s.m.; przew ażnie procen­ tow a zawartość w apnia w zrasta w głąb profilu. Odczyn torfów kam pi­ noskich jest słabo kw aśny lub obojętny — pH w aha się w granicach 5,6—7,1. Ilość żelaza (Fe20 3) w torfach układa się na średnim poziomie

(0,43—7,91% s.m.), procentowo najw ięcej żelaza (do 7,91% s.m.) w ystę­ puje w złożach n r 78 i 80, które charakteryzow ały się również najw yż­ szą procentową zaw artością P2O5.

C H A R A K T E R Y ST Y K A R O ŚL IN N O ŚC I TO R FO W ISK

Wisła, Bzura i U trata m iały niew ątpliw y w pływ na ukształtow anie się zbiorowisk roślinnych Puszczy Kampinoskiej. W ykształciły się tam obok siebie odmienne środowiska — wydmowe i bagienne z szerszą skalą stanow isk pośrednich.

P asy bagienne Puszczy K ampinoskiej pod względem szaty roślinnej różnią się od siebie. Północny m a charak ter doliny rzecznej, pokryty głównie łąkam i grądowymi, a z rzadka pojedynczym i wydmami. W pasie południowym można wyróżnić trzy kotliny: Bagno Olszowieckie, Bagno Zaborowskie i Bagno Ciechowąż. W części wschodniej tych kotlin u trzy ­ m ują się dość zw arte kompleksy lasów olchowych, pozostałe tereny torfow e i bagienne zajm ują łąki. Lasy olchowe zajm ow ały niegdyś cał­ kowicie środkowy i południowy pas bagien. Obecnie zbiorowiska te ogra­ niczają się do obszarów położonych na obiektach: K rzyw a Góra — zło­ że n r 17, na złożu 20 i częściowo na złożach 22, 51, 62, 78, 79, 80.

Często na złożu o jednolitym charakterze w ykształca się z jednej strony zespół leśny olchowy, z drugiej — łąka turzycowa. Sąsiedztwo tych dwóch zbiorowisk roślinnych jest w ynikiem w tórnego w ykształce­ nia się łąki w m iejscu wycięcia części lasu.

O statnie prace badawcze nad torfow iskam i Puszczy K ampinoskiej w skazują na istnienie pew nych różnic w opracowanych już zbiorowi­ skach roślinnych. Związane jest to ze zm ianam i ekologicznymi podłoża, ekspansją roślinności bagiennej i w pływ em gospodarki człowieka.

Na badanym terenie można wyróżnić zbiorowiska roślinne w form ie takich użytków, jak łąki, pastw iska, lasy liściaste i iglaste. Szereg tych zbiorowisk porośniętych jest krzew am i łozy i odroślami olchy tw orząc zakrzaczenia w kraczające na łąki i pastw iska.

Przeszło 95% torfow isk na terenie Puszczy K ampinoskiej zajm ują torfow iska niskie. P okryw ają je głównie w tórnie w ykształcone łąki turzycowe i turzycow o-traw iaste.

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 175

Łąki turzy co we charakteryzują się wysokim poziomem wody grun ­ towej. P okryw ają je zbiorowiska roślinne, w których przew ażają kępia- ste turzyce i wysokie byliny błotne, typowe dla rzędu Phragm itetalia (W. Koch 1926) i związku Magnocaricion (Koch 1926). Główny zrąb sta­ nowią: turzyca sztyw na Carex Hudsonii, turzyca prosowa Carex panicu-

lata, m iejscam i spotyka się znaczne ilości trzciny pospolitej Phragm ites com m unis i skrzypu bagiennego Equisetum lim osum (tab. 5).

Zbiorowiska powyższe w ystępują płatam i na łąkach tu rzy co wy ch znacząc m iejsca o wysokim poziomie wody gruntow ej. Niższy poziom wody gruntow ej sprzyja rozwojowi gatunków charakterystycznych dla zespołu z Carex gracilis (turzyca zaostrzona), której m iejscam i tow arzy­ szy turzyca błotna Carex acutiformis. Zbiorowiska te odznaczają się dużą domieszką roślin dwuliściennych, których ilość m iejscam i sięga 30%. Są to głównie krw aw nica pospolita L y th ru m salicaria, firletk a poszar­ pana L ychnis jlos-cuculi, gorysz błotny Peucedanum palustre.

Łąki turzycow e w ystępują płatam i praw ie na w szystkich obiektach torfow ych przechodząc stopniowo w łąki turzycow o-traw iaste.

Łąki turzycow o-traw iaste spotykane są na płytkich glebach torfia-

sto-m ineralnych. C harakteryzują się dość wysokim poziomem wody

gruntow ej. Okresowo woda zalewa je i stagnuje sprzyjając rozwojowi roślinności bagiennej. Częstym składnikiem w runie jest knieć błotna

Caltha palustris, kosaciec żółty Iris pseudoacorus, w ełnianka w ąskolistna Eriophorum angustifolium . Z tra w dom inuje śmiałek darniow y De- schampsia caespitosa, którego ilość m iejscam i sięga 60% ogółu roślin.

Z turzyc najczęściej spotyka się turzycę pospolitą Carex fusca i turzycę prosow atą Carex panicea. Na podłożu uboższym w składniki m ineralne następuje rozwój roślinności charakterystycznej dla torfowiska p rzej­ ściowego, tj. mchy Bryales, torfowce Sphagnum , turzyca nitkow ata

Carex lasiocarpa, turzyca obła Carex diandra, świbka błotna Triglochin palustre.

Na części łąk turzycow o-traw iastych, gdzie zaznaczył się w pływ za­ biegów gospodarczych (melioracja), pojaw iają się większe ilości traw i motylkowych. Dość duży jednak udział turzyc w runie wskazuje, że zabiegi te były niedostateczne.

Łąki traw iaste pow stały w w yniku odwodnienia bagien. Pokryw a je dość zw arty porost, w którym dom inują następujące gatunki traw : śm iałek darniow y Deschampsia caespitosa, kłosówka w ełnista Holcus

lanatus, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. W miejscach, gdzie

zaznacza się w pływ żyźniejszych wód spływ ających z terenów sąsied­ nich, rozw ijają się: kupków ka D actylis glomerata, tym otka P hleum

chmielo-T a b e l a 5

Z djęcia fito e o c j o lo g ic z n e zbiorow isk r o ś lin n o ś c i torfow isk Puszczy Kampinoskiej P h y to e o c io lo g ic a l su rreys o f peatland p la n t communities in the Kaapinos F orest

Rodzaj z b io ro w isk a Type of community Łąki turzycow e Sedge meadows Łąki tr a w ia s te G ra ssla n d T orfow iska p rz e jśc io w e T r a n s i t io n a l p e a tla n d Olsy F ra x in o - A inetum Hr z ło ż a - Hr. of d e p o s it 8 21 45 23 63 3 7 12 28 33 31 54 56 11 22 41 65 Hr w ie rc e n ia _> H и Xi—» H r.o f d r i l l i n g •>* >■ a

3

>> a

a

H-1 > и

S §

X >■ a !-?w

3

G atunki c h a ra k te ry sty c z n e d la : S p ecies c h a r a c t e r is tic of k l . P h ra g m ite te a (T x .e t P r e i s . 42) Phragmites communia i i P h a la r ie a ru n d in a c e a i ♦ + Poa p a l u s t r i s 2 2 +

Equisetum lim osum + +

I r i s pseudoacorus + + + + + + + + zw. M agnocaricion (K och.26) Carex H udsonii 4 + i + Carex A c u tifo rm is 4 4 + 2 Carex p a n ic u la te 1 4 + Carex T e e ic a r is + 1 + Carex r o e t r a t a 1 Carex g r a c i l i s 3 1 Galium p a l u s tr e 1 + 1 2 ♦ 2 + Peucedanum p a l u s tr e + ♦ + + ♦ S c u t e l l a r i a g a l e r i c u l a t a ♦ Iyeim achia y u lg a r is ♦ ♦ + + i C a llie rg o n giganteum 3 k l . M olinio-A rrhenatheretea (T x.37) Alopecurue p r a te n sis 2 + ♦ ♦ F estu c a ru b ra 2 1 2 3 2 1 H oleus la n a tu e ♦ 1 + 3 2 T rifo liu m p r e te n s e + 1 + Pos p r a t e n s i s + 1 ♦ ♦ C entaurea ja c e a + La thyrue p r a t e n s i s 1 Ranunculus a c e r ♦ ♦ 2 ♦ 2 + + + Rumex a c e to s a ♦ ♦ P ru nella v u lg a r is + A lectorolophus glab er + ClimaciUD d e n d ro id e s 2 2 r z . U o l i n i e t a l i a (K och.26) Deechampsia c a e s p ito s a 2 2 4 3 1 ♦ ♦ Juncus e ffu s u e 2 ♦ + Galium uijginosum 1 1 + ♦ + 2 1 ♦ + + + 2 Carex p a n ic e a + 1 2 Cireium p a lu str e + ♦ Equisetum p a lu stre + ♦ L ath y ru s p a l u e t e r 1 ♦ F ilip en d u la ulmaria ♦ ♦ + + 1 ♦ Linurn catharticum + + ______i

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 177 c .d . t a b e l i 5 Rodzaj zb io ro w isk a Type o f community Łąki tu r z y соwe Sedge meadows Łąki tr a w ia s te G ra ssla n d Torfow iska p rz e jśc io w e T ra n e î t i o n a l p e a tla n d Olsy F ra x in o - A lnetua Nr z ło ż a - N r. o f d e p o s it 8 21 45 23 63 3 7 12 28 33 31 54 56 11 22 41 65 Иг w ie rc e n ia f ir .o f d r i l l i n g >-> a 53X XX V III L X X V I i—i p - x и-1 S LXVI II X HH > Й X X LX X IX j I j c h n i s f l o s - c u c u l i 1 + + f zw. U o lin io n (K och.26) U o lin ia c o e ru le a + + zw. C a lth io n (Tx.1936) C a lth a p a l u s t r i s L otus u lig in o s u s M yosotis p a l u s t r i s Polygonum b i s t o r t s S c irp u e e i l r a t i c u s + + + + + + + + + + + 1 + ♦ + + 1 + + + 1 + k l . S c h e u c h z e rio -C a ric e te a -fu s c a e

(N orah.Sb)

Eriophorum a n g u s tifo liu m T rig lo c h in p a l u s tr e Comarum p a l u s tr e U enyanthes t r i f o l i a t e D repanocladus aduneus P e d i c u l a r i s p a l u s t r i s + + + + 2 + + 3 + + 1 1 ♦ 1 ♦ r z . C a r i c e t a l i a fu sc a e (K och.26) Carex fu se s C alam ag ro etie n e g le c ta 2 2 1 + 1 ♦ zw. C a ric io n c a n e s c e n ti- fu s c a e (K ordh.37) A g ro s tis can in a Epilobium p a l u s tr e Ranunculus flammula S t e l l a r i a p a l u s t r i s Squieetum p a l u s tr e V eronica s c u t e l l a t a + ♦ ♦ + + + 1 + 1 + + + 1 + + 1 ♦ + + 2 ♦ 1 r z . S c h e u c h z e rie ta lia p a l u s t r i s (N ordh.36) D repanocladus v e rn ic o su s Sphagnum cuspidatum 1 1 4 1 3 1 k l . A ln etea g lu tin o s a e iB r .B l. e t Tx.43)

r z . A ln e ta lia g lu tin o s a e (V lie g .3 7 ) zw. A lnion g lu tin o s a e (M ale.29) F ra n g u la a ln u s

Alnue g lu tin o s a S a lix c in e re a Aspidium t h e l y p t e r i s C a la m a g ro etie can escen s Lycopue europeue Solanum dulcam ara

+ + 2 + 1 + + + + ♦ 1 1 2 * 1 1 3 4 ♦ ♦ 5 1 + + 5 1 ♦ ♦ 1 4 2 + ♦ 1 12 — R o c z n i k i g l e b o z n a w c z e t. X V I I I

178 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a c .d . t a b e l i 5 Rodzaj zb io ro w isk a Type of community Łąki turzycowe Sedge meadows Łąki tr a w ia s te G rasslan d T orfow iska p rz e jśc io w e T r a n s itio n a l p e a tla n d Olsy Fraxino-Alnetuin Kr z ło ż a - Hr. o f d e p o s it Ô 21 45 23 63 3

7

12 20 33 31 54 56 11 22 41 65 Nr w ie rc e n ia N r.o f d r i l l i n g в _XLV I I П Л Ю С _i -x 8X LX V I LXVIII X XX V I X X X X

я

k l . V a c c in io - P ic e e te lia (B r.B 1.39) Sorbue a u cu p aria + P in u s s i l y e e t r i e + r z . V a c c in io -P ic e e ta lia (û r.B l.3 9 ) zw. V a c c in io -P ic e io n (B r.B l.3 8 ) B e tu la pubescene ♦ 1 4 k l . Oxycocco-Sphagnetea (B r .B l.e t Tx.43) Aulacomnium p a lu stre 1 3 Gatunki towarzyszące: Accompanying sp e c ie s: Anthoxanthua odoratum 1 Acrocladium cuspidatua 3 2 1 1 D repanocledue ep. + 1 + U rtic a d io ic a 1 2 + Juniperue communis + U n ium undulatum 1 + + 1 A g ro etie a lb a + 2 + 1 1 Arabie h ir su te 1

EquieetuM eilY a tic u n +

Humu lu s lu p u lu s ♦ +

Thuidium ep. 1 1 +

Sphagnum se c . P a l u st r i a 3 3

w a Medicago lupulina, komonica błotna L otus uliginosus, których ilość wynosi średnio 1 0

%-Większość łąk traw iastych w ystępuje na glebach m ineralnych. Za­ znacza się tu wpływ zabiegów gospodarczych. N atom iast na podłożu torfow ym łąki traw iaste, w skutek niezagospodarowania, znajdują się w fazie przejściow ej (w kraczają na nie turzyce i byliny błotne) upodob­ niając się swym składem do łąk traw iasto-turzycow ych. Ogólnie roślin­ ność łąk traw iastych, w ystępujących na torfow isku niskim, typow a jest dla klasy M olinio-Arrhenatheretea (Tx. 37) i rzędu M olinietalia (Koch. 26), z domieszką elem entów z klasy P hragm itetea (Tx. Preis. 42) bądź z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Nordh. 36).

Pastw iska, głównie na złożu n r 48 i częściowo n r 51 (okolice N art), w ystępują na płytkich glebach m urszow o-torfow ych zajm ując brzeżne p artie łąk turzycow ych i traw iastych. Są one bardzo grząskie i pokryte kępam i roślinności zielnej ze znaczną domieszką krzewów łozy. W runi,

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 179

obok traw takich jak w iechlina zwyczajna Poa trivialis, kostrzew a czer­ wona Festuca rubra, śmiałek darniow y Deschampsia caespitosa spotyka się turzycę pospolitą Carex fusca i niewielkie skupienia turzycy żółtej

Carex flava oraz szereg drobnych bylin rozłogowych.

Większość pastw isk zatraca swoje n atu raln e granice przechodząc w słabe łąki torfiasto-turzycow e i traw iaste okresowo spasane. W tym stanie w ystępują one na większości badanych obiektów zajm ując nie­ wielkie przestrzenie.

Zapis roślinności na pastw isku traw iastym przedstaw ia się następu­ jąco: Deschampsia ceaspitosa — 50%, Agrostis stolonifera — 10%, Poa

trivialis — 10%, Carex fusca — 5%, Carex f l a v a К Carex

hir-ta — +> Ranunculus repens — 15%, Ranunculus flam m ula — + , L y th ru m salicaria — 5%, Epilobium hirsutum — 5%, Juncus articula- tus — + , Potentilla anserina — 1 0%, Trilolium repens — 5% (w p ro­

centach podano pokrycie poszczególnych gatunków).

Roślinność pastw isk traw iastych swym składem florystycznym upo­ dabnia się do związku Agropyro-Rum icion (Nordt. 40), miejscam i jednak wilgotność podłoża sprzyja rozwojowi turzyc i bylin błotnych, charak­

terystycznych dla związku Caricion canescenti-fuscae. Lasy olchowe

(olsy) na terenie Puszczy Kampinoskiej nie stanow ią jednolitego zespo­ łu. Dominującym elem entem jest tu olcha A lnus glutinosa — 70—80%.

Składnikiem stałym, choć w ystępującym w m niejszych ilościach

(20—30%), jest kruszyna Frangula alnus. Runo, zwykle dobrze rozw inię­ te, buduje narecznica błotna Aspidium thelypteris oraz m iejscam i zw arte zarośla pokrzyw y zwyczajnej Urtica dioica.

Olsy w ystępują na terenach silnie wilgotnych. Bagnistość podłoża o wysokim stopniu rozkładu i zam uleniu sprzyja rozwojowi bujnej ro ­ ślinności bagiennej: kosaciec żółty Iris pseudoacorus, to jeść pospolita

Lysim achia vulgaris, wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Na kępach

wyniesionych nad powierzchnię torfow iska rozw ija się roślinność typowo leśna: szczawik zajęczy Oxalis acetosella, skrzyp leśny Eąuisetum silva-

ticu m , chmiel H um ulus lupulus, w ietlica samcza A th yriu m filix-fem in a

oraz m chy z rodzaju H ylocom nium splendens i Polytrichum commune. W m iejscach św ietlistych, zwłaszcza w lasach o m niejszym zw arciu olchy, rozwinęły się jaskry Ranunculus repens i Ranunculus acer, krw aw nica pospolita L yth ru m salicaria, sitowie leśne Scirpus silvaticus oraz turzyce, głównie turzyca błotna Carex acutiform is.

W arstw a m szysta jest tu stosunkowo słabo rozwinięta. Najczęściej spotyka się Acrocladium cuspidatum , rzadziej M nium undulatum , a w płatach z domieszką brzozy omszonej Betula pubescens sporadycznie na kępach u podnóża drzew w ystępuje H ylocom nium splendens, P o lytri­

180 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

Szatę roślinną bardziej typow ych olsów można zaliczyć do związku

Alnion glutinosae (Male. 29, M eijer-Dr, 36) i klasy Alnatea glutinosae

(Br. Bl., Tx. 43). W podmokłych olszynach o m niejszym zw arciu koron spotyka się elem enty ze związku Magnocaricion, a w miejscach o niż­ szym poziomie wody gruntow ej, gdzie tw orzą się śródleśne polanki, rozw ijają się gatunki roślin charakterystyczne dla związku Caricion

canescenti-fuscae (Nordh. 37).

Roślinność typow a dla torfow isk przejściowych w ystępuje na złożu przejściow ym n r 31 oraz na złożach niskich n r 54, 55, 56. Roślinność ta charakteryzuje się w ystępow aniem zwartego kobierca torfowców w pod­ łożu oraz znaczną domieszką turzyc. Część torfow isk porasta las mieszany z przew agą brzozy i domieszką sosny. W podszyciu spotyka się krzew y łozy Salix cinerea, kruszyny Frangula alnus i m iejscam i jałowca Ju n i-

perus communis.

Torfowiska przejściowe swym składem florystycznym przypom inają trzęsaw iska m szysto-turzycowe. Niższy poziom wody gruntow ej sprzyja rozwojowi kępiastych form turzyc, natom iast torfowce gromadzą się na kępach w yniesionych nad powierzchnię torfowiska. W m iejscach podto- pionych (dolinkach) rozw ijają się elem enty bagienne: siedmiopałecznik błotny Comarum palustre, bobrek trójlistkow y M enyanthes trifoliata, przytulia Galium sp., torfow ce z sec. Cuspidata.

Ten typ zbiorowiska stanowi nieużytki. Pokryw a je roślinność głów­ nie z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Nordh. 36). W zależności od poziomu wody gruntow ej, żyzności podłoża i sąsiedztwa innych zbioro­ wisk roślinnych znajdujem y tu również elem enty ze związku Magnocari­

cion, z rzędu M olinietalia bądź z klasy Oxycocco-Sphagnetea (Br. Bl.,

Tx. 1943).

Torfowisko wysokie w ystępuje w rejonie bagna Ciechowąż, między Sierakow em i Pociechą (złoże n r 73). Z ajm uje ono obszar ok. 6,5 ha. Pokryw a je las sosnowy z domieszką brzozy. W miejscach podmokłych spotyka się duże ilości torfowców Sphagnum cuspidatum, Sphagnum

cym bifolium , natom iast na wyniesionych na wysokość ponad 1 m kę­

pach dom inuje w ełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum.

Zapis roślinności oraz pokrycie w procentach na torfow isku wysokim przedstaw ia się następująco: Pinus silvestris — 60, Betula pubescens — 5,

L edum palustre — 5, Oxyccocus quadripetalus — 2 0, Eriophorum vagi­

natum — 40, Vaccinium uliginosum — 10, Sphagnum cuspidatum — 40, Sphagnum cym bifolium — 20, Sphagnum sec. Palustria — 20.

Ten typ roślinności charakterystyczny jest dla klasy Oxyccoco-Sphag-

netea (Br. BI. et Tx. 43), duża jednak ilość sosny oraz innych gatunków

T o rfo w isk a P u szczy K am p in osk iej 181

dwóch zbiorowisk; jest to w ym ieniony wyżej wysoko torfowiskowy mszar sfagnowy, a z drugiej strony — torfowiskowy las sosnowy (zwią­ zek Pino-Ledion Tx. 55).

W N IO SK I OGÓLNE

Badany obszar Puszczy Kampinoskiej obejm uje ogólną powierzchnię ok. 38 000 ha. Pod względem geomorfologicznym teren ten ma kształt niecki ograniczonej od strony północnej pierw szym tarasem zalewowym Wisły, a od południowej — skarpą błońskiego tarasu erozyjnego (ta­ ras III).

Taras II wydmowy stanowi właściwą Puszczę Kampinoską. W ystę­ p u ją na nim 2 pasy bagienne: północny i południowy. Na pasach tych

w ytw orzyły się pokłady torfowe. Przyczyną pow staw ania torfow isk było specyficzne ukształtow anie teren u oraz nadm iar wód pochodzących za­ równo ze spływów z wyżej położonych gruntów , jak również z zalewów Wisły. Na badanym obiekcie stwierdzono 90 złóż torfu o ogólnej po­ w ierzc h n i 3159 ha. Wśród złóż tylko jedno jest wysokie i jedno p rzej­

ściowe, pozostałe zaś są złożami riiskimi.

W większości przypadków są to złoża małe (do 25 ha), płytkie (0,5— 1,0 m), silnie zamulone, zbudowane z to rfu drzewnego. Stopień jego rozkładu wynosi 35—60%, a popielność w większości złóż w aha się od 20 do 40% s.m.

Badane torfy są dość zasobne w wapń i azot. Zawartość fosforu i potasu jest typow a dla zawartości tych składników w torfach niskich.

Zbiorowiska roślinne w ystępujące na terenie torfow ym Puszczy Kampinoskiej są charakterystyczne dla stanowisk silnie podmokłych. D om inują łąki turzy co we, w ykształcone w tórnie w skutek wyniszczenia lasów liściastych. N atom iast na płytkich glebach torfiasto-m ineralnych w ystępują łąki turzycow o-traw iaste z przew agą śm iałka darniowego

Deschampsia caespitosa. W w yniku odwodnienia części obszarów bagien­

nych pow stały łąki traw iaste, lecz z b raku zagospodarowania zasiedla je roślinność ubikw istyczna i ruderalna.

Las olchowy tw orzy obecnie niewielkie skupienia sąsiadujące z łąka­ mi turzycowym i, zbiorowiska olchowe, zwykle z bogatym podszyciem krzew ów i dobrze rozw iniętym runem .

Na torfow isku przejściowym dom inuje Betula pubescens ze znaczną domieszką Pinus sïlvestris i torfowców z sec. Cuspidata i sec. Palustria.

Na torfow isku wysokim w ystępuje Pinus silvestris, a w runie Vacci-

nium uliginosum, Oxycoccus quadripetalus i torfowce z sec. Cuspidata

182 S. L iw sk i, F. M aciak, J. K arp iń sk a

L IT ER A TU R A

[1] B o r ó w k o - D ł u ż a k o w a Z.: H istoria flo ry P u szczy K a m p in o sk iej w p ó ź ­ n ym g la cja le i h olocen ie. P rzeg lą d G eograf., t. 33, 1961, z. 3.

[2] D z i a k W. , L i w s k i S.: D o k u m en ta cja geo lo g iczn a złóż torfu P u szczy K a m ­ p in o sk iej. K at. T orfoznaw . SGG W W arszaw a, 1958, m aszyn op is.

[3] D ę b s k i K.: S to su n k i h y d ro g ra ficzn e na obszarze K a m p in o sk ieg o P a rk u N a ­ rodow ego, K at. B u d o w n ic tw a W odnego SGG W W arszaw a, 1959, m a szy n o p is. [4] K a c z o r o w s k a J.: S tu d iu m g eo g ra ficzn e P u szczy K a m p in o sk iej. P rzeg lą d

G eograf., t. 6, 1926.

[5]) K o b e n d z a R.: S to su n k i fito so cjo lo g ic zn e P u szczy K a m p in o sk iej. P la n ta P o lo n ica , W arszaw a 1930.

[6] K o b e n d ż i n a J.: Próba d a to w a n ia w y d m P u szczy K a m p in o sk iej. P rzeg lą d G eograficzn y, t. 33, z. 3, 1961.

[7] K o b e n d z a R.: M a teria ły p rzy ro d n icze do p rojek tu ro zp la n o w a n ia P u szczy K a m p in o sk iej. 1945 i 1954.

[8] K o b e n d z a R.: R o ślin n o ść P u szczy K a m p in o sk iej. K rajob razy R o ślin n e P o l­ ski, z. 13, 1927.

[9] K o b e n d ż i n a J.: N iek tó re z ja w is k a to w a rzy szą ce p rocesom eo liczn y m na w y d m a ch P u szczy K a m p in o sk iej. P rzeg lą d G eograf., t. 33, z. 3, 1961.

[10] L e n c e w i c z S.: Z arys g eo lo g iczn y ok olic W arszaw y. Z iem ia, R. 3, nr 2— 4. [11] M a c i a k F., L i w s k i S.: Ć w iczen ia z to rfo zn a w stw a . S k ry p t SGG W , 1965. [12] T r a c z y k H. , T r a c z y k T.: C h ara k tery sty k a fito so cjo lo g ic zn a teren ó w

b a d a w czy ch . In st. E k o lo g ii P A N , F ra g m en ta F lo ristica et. G eobotanica, cz. 4, K rak ów 1965.

£13] T y l k o M.: S ta n i p otrzeb y m elio ra cji P u szczy K a m p in o sk iej. G ospodarka W odna, 7— 8, 1950. С. ЛИВСКИ, Ф. МАЦЯК, Я. КАРПИНЬСКА ТОРФЯНИКИ КАМПИНОСКОИ ПУЩИ Кафедра Торфоведения Варшавской Сельскохозяйственной Академии Ре з юме В описании торфяников Кампиноской Пущи принимались в основу материалы полевых исследований этой площади, проведенных в 1958 году, а также результаты лабораторных анализов. Полевые исследования охватывали определение границ торф­ яных месторождений, мощности торфов, стратиграфии торфяных залежей, раститель­ ного покрова и водного режима. В исследованиях учитывалось также определение видов и степени разложения торфов и проведение химических анализов. Результаты исследований приводят к следующим заключениям: Общая площадь исследуемой части Кампиноской Пущи составляет около 38 ООО га. В геоморфологи­ ческом отношении эта площадь имеет форму корыта, ограниченного с северной сто­ роны первой пойменной террасой Вислы, а с южной стороны — откосом эродирован­ ной террасы (терраса III) в районе гор. Блоне.