Imitacje tkanin brokatowych w śląskim warsztacie malarskim Mistrza lat 1486/1487

Józef Flik,Justyna

Olszewska-Świetlik

Imitacje tkanin brokatowych w

śląskim warsztacie malarskim

Mistrza lat 1486/1487

Ochrona Zabytków 54/1 (212), 49-55

Józef Flik

Justyna O lszewska-Swietlik

Z a kła d Technologii i Technik M alarskich In stytu tu Z a bytkoznaw stw a i K onserw atorstw a UMK, Toruń

IMITACJE TKANIN BROKATOWYCH W ŚLĄSKIM WARSZTACIE

MALARSKIM MISTRZA LAT 1486/1487*

W okresie średniow iecza zarów no w m alarstw ie jak i rzeźbie staran o się w iernie naśladow ać m odne w ó w ­ czesnych czasach bogate w zorzyste tkaniny. Inspiracją dla arty stó w były tkaniny b ro k a to w e 1 p rodukow ane przede w szystkim we W łoszech w takich ośrodkach jak Lukka, W enecja, G enua. Dzięki handlow i Wenecji z Flandrią drogie tkaniny trafiały do Brugii, skąd były dalej ek sp o rto w an e i znane w innych krajach2.

W arsztaty m alarskie i rzeźbiarskie w ytw arzały na swój użytek różne w arianty techniczne naśladow ni­ ctw a tk an in b ro k ato w y ch 3. D o ich w ykonania stoso­ w ano m .in. technikę polegającą na odciskaniu w pla­ stycznej m asie przy pom ocy m atrycy cienkich p łatków im itujących w zory i nitki tkaniny.

W m alarstw ie śląskiego M istrza lat 1 4 8 6 -1 4 8 7 znajdujem y liczne przykłady zastosow ania tego ro d z a ­ ju techniki. N ależy podkreślić, że jego w arsztat m alar­ ski zalicza się do grona znaczących pracow ni działają­ cych na Śląsku w ostatniej ćwierci XV w.4 W ykonyw a­ no w nim zarów no duże zam ów ienia ołtarzy szafia­ stych jak i pojedyncze obrazy epitafijne. Im itacje b ro ­ k ató w w ytłaczanych w dużej liczbie zostały w ykorzy­ stane przy ozdabianiu obrazów stanow iących kw atery nastaw ołtarzow ych. D o chwili obecnej zachow ało się jednak tylko część kw ater m alarskich tw orzących w przeszłości dw a retabula. Z dobiły one ołtarze głów ­ ne w kościołach Panny M arii na Piasku we W rocław iu '

* K o m p le k so w e b a d a n ia d o ty cz ą c e w arszta tu m ala rsk ieg o M istrza ze S trz e g o m ia z o sta ły w y k o n a n e w ram ach ro zp ra w y d o k torskiej a u to rk i, nap isan ej p o d k ieru n k iem p ro f. dr. J ó z efa F lika w Z a k ła ­ dzie T e c h n o lo g ii i T e c h n ik M a la rsk ich IZ K , U M K w T o ru n iu . A r­ ty k u ł je st tr z ec im w k o le jn o śc i o d n o sz ą c y m się d o w arsztatu M i­ strza lat 1 4 8 6 / 1 4 8 7 . D w a p o z o s ta łe d o ty cz ą rod zaju b ie li o ło w ia n e j (w druk u w A U N C ) oraz c z e r w o n y c h la k ó w (p or. w niniejszej „ O c h r o n ie Z a b y tk ó w ” s. 3 6 - 4 8 ) .

1. B rok at — tk a n in a jed w a b n a o d o w o ln y m s p lo c ie , w zo rz y sta , w ie lo b a r w n a z m e ta lo w ą n itk ą w w ą tk u o różn ej g ru b o ści i fa k tu ­ rze. W g M . G u to w sk a -R y c h le w s k a , H is to r ia u b io r ó w , W r o c ła w - -W a r s z a w a -K r a k ó w 1 9 6 8 , s. 8 6 2 .

2 . T a m ż e , s. 2 2 4 .

3 . Por. m .in .: B. H e c h t, B etra ch tu n g en ü b e r P re ß b ro k a te . R ek n o -

s tru k tio n s v e r su c h e u n te r b e so n d ere r B erü ck isch itig u n g d e s sog. T e - g e rn se e r M a n u s k rip ts, „ M a lte c h n ik R e sta u ro ” 1 9 8 0 , nr 8 6 , s. 2 2 ;

Z . K a szo w sk a , B r o k a ty w y t ła c z a n e — z a p o m n ia n a te c h n ik a , „B iu­ le ty n In fo rm a cy jn y K o n se r w a to r ó w D z ie ł S ztu k i”, v o l. 1 0 , 1 9 9 9 , nr 2 , s. 5 - 6 ; M a J o sé G o n z a le s L ó p e z , B ro c a d o a p lic a d o : fu e n te s

escrita s, m a te r ia le s y te c n ic a s d e e je c u c ió n , „ B o le tin d el In stitu to

A n d a lu z d el P a trim o n io H is tó r ic o ”, A n o VIII, J u n io 2 0 0 0 , nr 3 1 , s. 6 7 - 7 7 .

4 . Por. m .in .: A. Z io m e c k a , Ś ląskie m a la r s tw o g o ty c k ie , M u z e u m N a r o d o w e w e W r o c ła w iu , W r o c ła w 1 9 8 6 ; A. F e d e r o w ic z, Śląskie

p r a c o w n ie na p r z e ło m ie X V i X V I w ie k u : M is tr z la t 1 4 8 6 - 1 4 8 7 ,

(datow any na 1485 r.) oraz p.w. św. św. Piotra i Pawła w Strzegom iu6 (datow any na 1 4 8 6 /1487 r.). O becnie zespoły tablic znajdują się w M uzeum N arodow ym w W arszaw ie7 i W rocław iu8 oraz M uzeum O k ręg o ­ w ym w T oruniu9. Im itacją tkanin brokatow ych o zdo­ bio n o także E pitafium Andrzeja Steinberga z kościoła p.w. św. św. Stanisław a i W acława w Św idnicy10 (dato­ w ane na 1494 r.).

Przeprow adzone badania m ateriałów oraz próba o d tw o rze n ia techniki w ykonania imitacji b ro k ató w dostarczają cennych inform acji na tem at techniki i technologii stosow anych w m alarstw ie M istrza lat 1 4 8 6 /1487.

N a p odstaw ie przepro w ad zo n y ch analiz istnieje m ożliw ość identyfikacji czterech w zorów o rn am en tó w tkanin, co m oże być pom ocne m. in. przy ustalaniu au to rstw a licznych anonim ow ych dzieł przypisyw a­ nych pracow ni. P onadto w yniki analiz stanow ią m ate­ riał źródłow y i porów naw czy niezbędny przy ustalaniu tradycji stosow ania techniki bro k ató w w ytłaczanych zaró w n o w m alarstw ie polskim jak i europejskim .

Zakres i przedm iot badań

B adaniam i objęto jedną dw u stro n n ie m alow aną tablicę należącą pierw otnie do retabulum w kościele Panny M arii na Piasku we W rocław iu, sześć

pochodzą-M is tr z z G o s c is z o w ic , (w :) Ś ląska s z tu k a ś re d n io w ie c zn a , z. IX , W r o ­

c ła w 1 9 7 0 .

5 . Z c z ę ś c i m alarskiej retabulu m z a ch o w a ła się fragm en ta ry czn ie k w a tera pt. Z w ia s to w a n ie — B ic zo w a n ie , zo b . m .in . A. Z io m e c k a ,

Ś lą sk ie re ta b u la s z a fo w e w d ru g ie j p o ło w ie X V i na p o c z ą tk u X V I w .,

„ R o c zn ik i Sztu ki Śląsk iej”, t. X , W r o c ła w 1 9 7 6 , s. 1 7 , 4 6 - 4 8 , 1 3 2 - 1 3 3 .

6 . T a m ż e , s. 5 1 .

7. M u z e u m N a r o d o w e w W a rsza w ie p o sia d a cztery kw atery reta­ b u lu m str ze g o m sk ie g o : Z w ia s to w a n ie — P o jm a n ie C h rystu sa , A d o ­

racja D z ie c ią tk a — B ic zo w a n ie , O fia r o w a n ie C h rystu sa w Ś w ią ty n i

— D ź w ig a n ie K r z y ż a , N a w r ó c e n ie św . P a w ła — Z ło ż e n ie d o g ro b u . W g T . D o b r z e n ie c k i, M a la r s tw o ta b lic o w e , k a ta lo g z b io r ó w M u ­

z e u m N a r o d o w e g o w W a rsza w ie , W a rsza w a 1 9 7 2 , s. 2 3 0 - 2 3 5 .

8. W M u z e u m N a r o d o w y m w e W r o c ła w iu e k sp o n o w a n e są: k w a ­ tera pt. Z w ia s to w a n ie — B ic zo w a n ie z retabulu m dla k o ś c io ła p .w . P an ny M a rii na Piasku w e W r o c ła w iu oraz k w atera B ic zo w a n ie —

Z a śn ię c ie M a rii z e S trzeg o m ia , b ęd ą ca w ła sn o śc ią M u z e u m O k ­

r ę g o w e g o w T o ru n iu , nr d ep . 4 6 3 . W g A . Z io m e c k a , Ś ląskie m a la r ­

s t w o ..., s. 4 9 - 5 2 ; T . D o b r z en iec k i, o p . c it., s. 2 2 9 .

9 . M u z e u m O k r ę g o w e w T o ru n iu p o sia d a fra g m en t k w a tery ze S trz e g o m ia pt. W n ie b o w z ię c ie — U k rz y żo w a n ie . W g J. K ruszeln ick a, J. F lik , Z b i o r y g o ty c k ie j r z e ź b y i m a la r s tw a M u ze u m O k rę g o w e g o

w T o ru n iu . K a ta lo g , T o ru ń 1 9 6 8 , s. 1 0 1 - 1 0 4 .

1 0 . E p ita fiu m A . S tein b erg a jest w ła sn o śc ią M u z eu m N a r o d o w e g o w W a r sz a w ie . W g T . D o b r z e n ie c k i, o p . c it., s. 2 3 7 .

1. W z ó r o r n a m e n tu o z n a c z o n y ja k o n r I: a — fo to g ra fia fra g m e n tu im ita c ji s z a ty b r o k a to w e j z o b r a zu „ Z a śn ię c ie M a r ii” z r e ta b u lu m w S tr z e g o m iu ; b — rek o n stru k c ja ry s u n k o w a w zo r u . W sz y s tk ie fo t. W. G rze sik , w s z y s tk ie rys. J. O ls z e w s k a -Ś w ie tlik

1. O r n a m e n t p a tte r n m a r k e d as n o . I: a — p h o to g r a p h o f a fra g m e n t o f a n im ita tio n b ro ca d e v e s tm e n t in th e p a in tin g ’’T h e D o r m itio n o f th e V irgin M a r y ” fr o m a r e ta b le in S trzeg o m ; b — d r a w n r e c o n s tr u c tio n o f th e p a tte r n . A ll p h o to s : W. G rze sik , a ll d ra w in g s: J. O ls z e w s k a -Ś w i e tl ik

cych z nastawy ołtarzowej w Strzegomiu oraz E pitafium

Andrzeja Steinberga z kościoła parafialnego w Św idni­

cy. W celu określenia rodzaju m ateriałów , z imitacji b ro k a tó w p o b ran o próbki. Spoiwa zidentyfikow ano m etodam i m ikrochem icznym i11 i chrom atograficzny­ m i12. Pigmenty, wypełniacze i folie — m etodam i m i­ k ro ch em iczn y m i11 i in stru m en taln y m i14. Z części p ró ­ bek w ykonano przekroje poprzeczne w celu ustalenia straty g rafii15.

W ażnym etapem była analiza w izualna, k tó ra w p o ­ łączeniu z w ynikam i badań m ateriałów pozw oliła usta­ lić sposób w ykonania imitacji brokatów . P onadto spo­ rząd zo n o dokum entację fotograficzna i ry su n k o w ą16.

Technika brokatów wytłaczanych w w arsztacie m alarskim M istrza lat 1486/1487

Technika imitacji b ro k ató w w ytłaczanych stosow a­ na w warsztacie M istrza lat 1 4 8 6 /1487 zbliżona jest do opisywanej w X V -w iecznym m anuskrypcie z kla­ sztoru Tegernsee Liber illu m in ista riu s17. Technikę tę w yróżnia używ anie do odciskania p łatk ó w b ro k a to ­ wych folii cy now ej18.

D o m etalow ej bądź drew nianej m atrycy z w yżłobio­ nym w zorem o rn am en tu oraz nitek im itujących tk an i­ nę w klepyw ano cynę i nakładano plastyczna masę, w której odciskano cienkie płatki b rokatu. Po wyjęciu

1 1 . O p is m e to d m ik ro c h e m icz n y c h : E. M ir o w sk a , M . P o k siń sk a, B. R o u b a , I. W iśn ie w sk a , I d e n ty fik a c ja p o d o b r a z i i s p o iw m a la rsk ich

w z a b y tk o w y c h d zia ła c h s z tu k i, U M K , T o ru ń 1 9 9 2 , s. 1 7 7 - 2 0 5 .

1 2 . S p o iw a z id e n ty fik o w a n o za p o m o c ą ch r o m a to g r a fii g a zo w ej G L C — m gr G. J aw orsk i, Z T iT M , G C -M S — dr I. Z a d ro żn a , P o ­ litec h n ik a W arszaw sk a.

1 3 . O p is m e to d id en ty fik a cji m ik ro c h e m icz n y c h : P. R u d n iew sk i,

P ig m e n ty i ich id e n ty fik a c ja , ASP W arszaw a, skrypt 1 3 , W arszaw a

1 9 9 4 .

1 4 . D o b a d a ń z a sto so w a n o sp ek tra ln ą a n alizę em isyjn ą — p ro f, dr hab. A. G ro d zick i, U M K T o ru ń , en erg o d y sp ersy jn ą m ik ro a n a li- zą r e n tg e n o w sk ą z z a sto so w a n ie m m ik ro so n d y e le k tr o n o w e j (S E M - E D S) — m gr M . W r ó b e l, „ G e o n a fta ”, W arszaw a.

1 5 . Próbk i z a to p io n o w ż y w icy „D u racryl O ” firm y S p o f a - D e n t a l--P r a h a i w y sz lifo w a n o p a p ierem ściern y m o różn ej granulacji. Prze­

kroje o b s e r w o w a n o p o d m ik ro sk o p em N ik o n O p tip h o t 2 przy p o w ię k s z e n iu 4 0 i 1 0 0 x .

16. P ełn a d o k u m en ta cja w pracy do k to rsk iej J. O ls z e w s k ie j-S w ie t- lik , W a rs zta t m a la rsk i m is tr za o łta r z a z e S trze g o m ia ( 1 4 8 6 - 1 4 8 7 ) , U M K , T o ru ń 1 9 9 9 , m p is.

17. P o lsk ie tłu m a c ze n ie w y b ra n y ch fr a g m e n tó w traktatu w g Z . Ka- szk ow ska, o p . cit., s. 1 0 - 1 1 ; oryginał znajduje się w b ib lio tece w M o ­ n a ch iu m . O b sz er n e fra g m en ty traktatu p u blik u je m .in . B erger, Q u ­

elle n u n d te c h n ik d e r F r e s k o - O e l - u n d T e m p e r a -M a le r e i d e s M i t t e ­ la lte rs v o n d e r B y za n tin isc h e n Z e it b is E in sch liesslich d e r „ E rfin d u n g d e r Ö lm a le r e i” du rch d ie B rü d er v a n E y c k , M ü n c h e n 1 9 1 2 .

1 8 . B. H e c h t, o p . c it., s. 3 2 ; R. E ., Straub, T a fel u n d T ü c h le in m a le re i

d es M itte la lte r s , (w :) R ec la m s H a n d b u c h d e r K ü n ste le risc h e n T e c h ­ n ik e n , t. I, F a rb m itte l, B u ch m a lerei, T a f e l - u n d L e in w a n d m a le r e i P h ilip R ec la m ju n ., Stuttgart 1 9 8 4 , s. 1 7 9 .

2 . W zó r o r n a m e n tu o z n a c z o n y ja k o n r II: a — fo to g ra fia fra g m e n tu im ita c ji s z a ty b r o k a to w e j z o b ra zu „ B ic z o w a n ie ” z r e ta b u lu m w k o ście le

P a n n y M a rii na P ia sk u w e W ro c ła w iu ; b — rek o n stru k c ja r y s u n k o w a w z o r u ; с — p o z ło ta p o ło ż o n a p o z a p ła tk a m i b ro k a tu ś w ia d c z y o ich p o z ła c a n iu p o p r z y k le je n iu n a o b r a z

2. O r n a m e n t p a t t e m m a r k e d as n o. II: a — p h o to g r a p h o f a fra g m e n t o f a n im ita tio n b ro ca d e v e s tm e n t in th e p a in tin g “T h e F la g e lla tio n ” fr o m a r e ta b le in th e ch u rch o f th e Virgin M a ry o n P iasek in W ro c ła w ; b — d r a w n rec o n stru c tio n o f th e p a tte r n ; с — g ilt b e y o n d th e b ro c a d e leafs te stifie s to th e ir g ild in g a fte r a tta c h m e n t to th e p a in tin g

p łatk ó w z m atrycy przy użyciu odpow iedniego spoiw a naklejano je na obraz lub rzeźbę. Płatki b rokatow e zło­ cono p rzed lub po ich przytw ierdzeniu do p o d ło ż a 19. We wszystkich badanych obrazach pochodzących z w arsztatu M istrza lat 1486/1487 brokaty w ytłaczane w ykonano w praw ie identyczny sposób. N iew ielkie różnice dotyczą rodzaju użytych m ateriałów.

Płatki b ro k ato w e w ykonano przy użyciu m atryc, w których w ycięto w zory o rn am en tó w i nitki tkaniny p ółokrągłym dłutem . M atryca m ogła być w ykonana z drew na lub m etalu, nie istnieją żadne przesłanki w yk­ luczające ich użycie20. N a płatkach brokatow ych nie stw ierdzono stałej liczby nacięć im itujących nitki tk a ­ niny na 1 cm. Średnio na 1 cm przypada od 5 do 10 na­ cięć biegnących zazwyczaj w zdłuż dłuższego boku

pła-1 9 . S z c z e g ó ło w e o p is y te c h n ik i im itacji b r o k a tó w w y tła c z a n y c h zo b . m .in .: B. H e c h t, o p . c it., s. 3 8 - 4 6 ; R. E. Straub, o p . c it., s. 1 7 6 - 1 7 9 ; Z . R a szk o w sk a , o p . c it., s. 8 - 9 .

2 0 . B. H e c h t u d o w o d n iła , że tw a rd e gru b e d r e w n o d r z ew o w o c o ­ w y c h (n p. gru sza lu b w iśn ia ) m o ż n a p o d d a ć precyzyjn ej o b r ó b c e

ka. N iekiedy nitki w ycięto lekko skośnie. N a p o d sta ­ wie zachow anych imitacji istniała m ożliw ość oznacze­ nia p aram etró w czterech m atryc.

W zory o rn am en tó w o p arto na m otyw ach ro ślin ­ nych przypom inających form ą ow oce granatu, kw iaty i liście ostu, falisto wygięte łodygi, zwoje oraz stylizo­ w ane kwiaty. W zory21 o rn am en tó w oznaczono n u m e­ ram i I-IV i przedstaw iono na rysunkach obok zdjęć (patrz ił. 1-4). Z akończenia niektórych tkanin o z d o ­ biono frędzlam i w ykonanym i także techniką w ytłacza­ nych płatków.

W E pitafium Andrzeja Steinberga im itacja tkaniny brokatow ej w ystępuje na niewielkiej pow ierzchni, co uniem ożliw ia określenie w zoru ornam entu.

i w y k o n a ć ż ło b ie n ia im itu jące nitk i, n a w e t d o 18 r y tó w na 1 cm . B. H e c h t, o p . c it., s. 3 6 - 4 4 .

2 1 . W z o ry o r n a m e n tó w są p o d o b n e d o tk a n in rep ro d u k o w a n y c h . M . G u to w sk a -R y c h le w sk a , o p . c it., ił. 2 8 4 , s. 2 2 6 , ił. 2 8 5 , s. 2 2 8 .

3 . W zór o r n a m e n tu o z n a c z o n y ja k o n r III: a — fo to g ra fia fra g m e n tu im ita c ji s z a ty b r o k a to w e j z o b ra zu „ U k r z y ż o w a n ie ” z re ta b u lu m w

S trzeg o m iu ; b — re k o n stru k c ja r y s u n k o w a w zo r u

3. O r n a m e n t p a t t e m m a r k e d as n o. III: a — p h o to g ra p h o f a fra g m e n t o f a n im ita tio n b ro ca d e v e s tm e n t in th e p a in tin g „ T h e C ru cifix io n ” fro m a re ta b le in S trzeg o m ; b — d r a w n re c o n stru c tio n o f th e p a tte r n

Po w klepyw aniu w m atrycę cyny (il. 5e) płatki o d ­ ciśnięto w białej plastycznej masie (il. 5a, 4). W ypeł­ niaczem białej masy jest k red a 22, spoiw em — olej, ży­ wica naturalna i spoiw o białkow e24. W arstwa cyny, spełniająca funkcję o ch ro n n ą i w zm acniającą, pozw a­ lała na łatwiejsze wyjęcie cienkich p łatków z matrycy, przycinanie ich do wym aganej wielkości oraz w ykony­ w anie p łatków o dużych rozm iarach24. W badanych obrazach największy fragm ent płatka ma w ielkość 31,6 cm wysokości na 21 cm szerokości. Płatek ukazuje fragm ent w zoru o rnam entu oznaczonego jako nr I25 (ił. Ib). Świadczy to o tym , że do w ykonania całości w zoru o rnam entu tkaniny brokatow ej służyły dwie m atryce lub jedna o większych w ym iarach. Analizując wszystkie m aksym alne wielkości fragm entów płatków brokatow ych na pow stałych w zorach stw ierdzono, że ich w ym iary są zbliżone. W związku z powyższym m ożna określić przypuszczalną wielkość m atryc służą­

cych do w ykonania p łatków brokatow ych na około 34 X 24 cm. Płatki docinano do odpow iedniej w ielko­ ści i przyklejano do podłoża obrazu na w yznaczone miejsca im itujące tkaninę.

Dla w ypełnienia całego pola w ykorzystyw ano na­ w et najmniejsze fragm enty płatków. D latego na sza­ tach brokatow ych znajduje się co najm niej kilka ka­ w ałków płatk ó w o różnych wielkościach.

N a zapraw ę w miejscach przeznaczonych na w yko­ nanie imitacji b ro k ató w nałożono grubą w arstw ę p o d ­ kładow ą w kolorze ugrow ym . Ze w zględu na fakt niew ykrycia innej w arstw y klejącej26, jest wielce p raw ­ d o p o d o b n e, że spełniała ona także funkcję spajającą płatki brokatow e z podło żem 2 7 (il. 5a, 3).

W retabulum strzegomskim spoiwem tej warstwy jest olej orzechow y z dodatkiem gumy pestkow ej, w nasta­ wie ołtarzow ej z kościoła Panny M arii na Piasku i E pi­

tafium Andrzeja Steinberga — olej lniany p raw d o p o

-2 -2 . K redę naturalną z id e n ty fik o w a n o m e to d a m i m ik ro c h e m icz n y - m i, m ik r o sk o p o w y m i, spek traln ą a n alizą em isyjną i en e rg o d y sp er - syn ą analizą r en tg en o w sk ą p o łą c z o n ą z m ik ro so n d ą e le k tr o n o w ą . 2 3 . W n a sta w ie o łta rzo w ej ze S trzeg o m ia m e to d ą G C -M S z id e n ty ­ fik o w a n o : olej o r z e c h o w y , ż ó łtk o jaja, ż y w icę s o sn o w ą ; w retab u ­ lum z k o ś c io ła p .w . P an n y M arii na Piasku w e W r o c ła w iu i E p ita ­

fiu m A n d rze ja S tein berga m e to d a m i m ik ro c h e m icz n y m i i c h r o m a to ­

g ra ficzn y m i (G C ) z id e n ty fik o w a n o : olej ln ia n y , ż y w icę natu raln ą i sp o iw o b ia łk o w e.

2 4 . B. H e c h t, o p . cit., s. 4 4 , R. E. Straub, o p . c it., s. 1 7 8 . 2 5 . P łatek b r o k a to w y znajduje się na o b ra zie pt. Z w ia s to w a n ie z retabu lu m w S trzeg o m iu na w zo rzy stej tk a n in ie w tle.

2 6 . M e to d a m i m ik ro c h e m icz y m i oraz ch ro m a to g r a fią g a z o w ą (G C ) n ie z id e n ty fik o w a n o kleju g lu ty n o w e g o .

2 7 . W M a n u sk ry p cie z kla szto ru T e g e r n see zn a jd u jem y ta k że z d a n ie

„w e ź z ło tą fa rb ę (g o lt v a rb ) p o s m a ru j n ią s ta n io l i p r z y k le j” . W skład g o lt v a rb w c h o d z iła : o ch ra , m in ia , g ry n szp a n z m ie sz a n e z o le je m

ln ia n y m i r o z c ie ń c z o n e p o k o ste m . Skład tej farby jest z b liż o n y d o z id e n ty fik o w a n e g o w ob ra za ch M istrza la t 1 4 8 6 - 1 4 8 7 i m o ż e su ­ g e ro w a ć jej z a sto so w a n ie d o p rzy k lejen ia p ła tk ó w b r o k a to w y c h . Por. E. B erger, o p . c it., s. 1 9 5 ; Z . R a sz k o w sk a , o p . c it., s. 1 1 . 2 ? . P ig m en ty z id e n ty fik o w a n o m eto d a m i: m ik r o c h e m ic z y m i, sp e k ­ tralną an a lizą em isyjną oraz en erg o d y sp ersy jn ą a n a lizą r e n tg e n o w ­ ską z z a sto so w a n ie m m ik ro so n d y e le k tr o n o w e j.

4. W z ó r o r n a m e n tu o z n a c z o n y ja k o tir IV: a — fo to g ra fia fra g m e n tu im ita c ji s z a ty b r o k a to w e j z o b ra zu „ B ic z o w a n ie ” z r e ta b u lu m w k o ście le P a n n y M a rii na Piasku w e W ro c ła w iu ; b — rek o n stru k c ja r y s u n k o w a w zo r u

4. O r n a m e n t p a tte r n m a r k e d as n o. IV: a — p h o to g ra p h o f a fra g m e n t o f a n im ita tio n b ro c a d e v e s tm e n t in th e p a in tin g “T h e F la g e lla tio n ” fro m a re ta b le in th e church o f th e Virgin M a ry o n P iasek in W ro c la w ; b — d r a w n r e c o n s tr u c tio n o f th e p a tte r n

dobnie z dodatkiem żywicy. W ypełniaczam i we wszyst­ kich przypadkach są: ugier naturalny, m inia, biel o ło ­ w ian a28 (il. 5 f, 5g).

W retabulum strzegom skim i z kościoła Panny M a ­ rii na Piasku w ytłaczane płatki b rokatow e zostały p o ­ złocone na w ytraw ę olejną złotem podw ójnym (lico­ wym) — zdublow anym srebrem 29 (ił. 5d).

W Epitafium Andrzeja Steinberga użyto płatków zło­ ta dukatow ego. Pozłotę w ykonano raczej po nakleje­ niu p łatków brokatow ych na obraz. Świadczy o tym obecność pozłoty w miejscach złączeń płatków (ił. 2c). N astępnie farbam i o spoiwie olejnym nam alow ano w zory o rn am en tó w w kolorze czerw onym (czerwień organiczna — kraplak), ciem nobłękitnym (azuryt n a­ turalny — ił. 5c), zielonym (m alachit naturalny).

2 9 . P o tw ier d z iły to b ad an ia spektralnej an a lizy em isyjnej i e n e rg o -d yspersyjnej an a lizy ren tg en o w sk iej sp rzężo n ej z m ik ro so n -d ą e le k ­ tr o n o w ą .

Podsum owanie

Przeprow adzone badania określiły technologię i tech­ nikę im itacji b ro k ató w w ytłaczanych stosow aną przez śląski w arsztat m alarski M istrza lat 1486/1487. Tech­ nika ta, co u d o w o d n io n o wyżej, jest zbliżona do recept opisyw anych w m anuskrypcie z klasztoru Tegenseer

Liber illum inistarius30. Dotyczy to zwłaszcza użycia

takich m ateriałów , jak folia cynow a czy złoto p o d w ó j­ ne licowe (por. il. 5 a-g ). Wszystkie badane imitacje w trzech dziełach warsztatu w ykonano w podobny spo­ sób. N iew ielkie różnice pojaw iają się w rodzaju takich m ateriałów , jak folia złota w E pitafium Andrzeja Stein­

berga czy olej orzechow y w retabulum ze Strzegom ia.

W zory na im itacjach szat brokatow ych o p arto na zbliżonych do siebie m otyw ach roślinnych inspirow a­ nych m odnym i w okresie średniow iecza w zorzystym i

5 . W y n ik i b a d a ń m a te r ia łó w , z k tó r y c h w y k o n a n o b r o k a ty w y tła c z a n e : a — m ik r o fo to g r a fia p rze k ro ju p r ó b k i im ita c ji b r o k a tó w z s z a ty setn ik a , o b r a z „ U k r z y ż o w a n ie ” z r e ta b u lu m w S trzeg o m iu , 1 4 8 6 - 1 4 8 7 : 1 — b ia ła z a p r a w a k r e d o w o -k le jo w a , grubość' 9 7 0 p m ; 2 — b ia ła w a r s tw a iz o la c ji (b ie l o ło w ia n a ), g r u b o ś ć 7 p m ; 3 — u g ro w a w a r s tw a p o d k ła d o w a , p r z y p o m o c y k tó r e j p r z y k le jo n o b r o k a t: u gier n a tu ra ln y , m in ia , b ie l o ło w ia n a , s p o iw o : o le j z d o d a tk ie m g u m y p e s tk o w e j, g r u b o ś ć 1 4 0 p m ; 4 — w a r s tw a b ia łe j m a sy , w k tó r e j w y t ło c z o n o p ła t k i b r o k a to w e , kred a na tu ra ln a , s p o iw o : olej, ż y w ic a n a tu ra ln a , s p o iw o b ia łk o w e , g r u b o ś ć 9 8 p m ; 5 — w a r s tw a c y n y ; 6 — p o z ło ta , z ł o t o p o d w ó jn e lic o w e , g r u b o ść 8 4 m m ; 7 — w a r s tw a m a la rsk a b łę k itn a : a z u r y t n a tu ra ln y z n ie w ie lk im d o d a tk ie m b ie li o ło w ia n e j, g r u b o ś ć 9 1 m m ; 8 — w e r n ik s w tó r n y , g r u b o ść 14 p m ; b — z d ję c ie sk a n in g o w e w ś w ie tle o d b ity m (BEI) fra g m e n tu p r ze k ro ju p r ó b k i „ a ” b e z w a r s tw y n r 4. N u m e r a m i 1 - 7 o z n a c z o n o w a r s tw y ta k ja k na m ik ro fo to g ra fii; с — r o z k ła d p o w ie r z c h n io w y m ie d z i; d — r o z k ła d p o w ie r z c h n io w y srebra (k o lo r b ia ły ) i z ł o t a (k o lo r c ze r w o n y ) ; e — r o z k ła d p o w ie r z c h n io w y c y n y (k o lo r b ia ły ) i z ło ta (k o lo r c ze r w o n y ); f — r o z k ła d p o w ie r z c h n io w y o ło w iu ; g — r o z k ła d p o w ie r z c h n io w y ż e la z a

5. R esu lts o f a n e x a m in a tio n o f th e fa b ric s u se d fo r m a k in g e m b o ss e d b ro ca d es: a — M ic ro p h o to g ra p h o f a c r o s s -s e c tio n o f a s a m p le o f b ro ca d e im ita tio n s fr o m th e c o s tu m e o f th e c en tu rio n , “T h e C r u c ifix io n ” fro m a re ta b le in S trze g o m , 1 4 8 6 /1 4 8 7 : 1 — w h ite c h a lk -g lu e p r im in g g ro u n d , 9 7 0 p m th ick ; 2 — w h ite in su la tio n la y e r — le a d w h ite , 7 p m th ick ; 3 — o ch re p r im e r s tra tu m , u se d f o r g lu in g o n th e b ro c a d e : n a tu ra l ochre, m in iu m , le a d w h ite , b in d in g : o il w ith a d d e d s to n e g u m , 1 4 0 p m th ick ; 4 — la y e r o f w h ite m a ss u se d fo r e m b o ss in g b ro c a d e leafs, n a tu ra l chalk, b in d in g : oil, n a tu ra l resin, egg w h ite b in d in g , 9 8 p m th ick ; 5 — tin la yer; 6 — g ilt — d o u b le fa c e g o ld , 8 4 p m th ick ; 7 — b lu e p a in t la yer: n a tu ra l a zu rite , w ith a s m a ll a d d itio n o f le a d w h ite , 91 p m th ic k ; 8 — s e c o n d a r y varn ish , 1 4 urn th ick ; b — sca n n in g p h o to g r a p h in re fle c te d lig h t (BEI) o f a fra g m e n t o f a c ro s s- se c tio n o f s a m p le “a ” w ith o u t la y e r n o . 4. N o s. 1 - 7 m a rk s tra ta as in m ic r o p h o to g r a p h A ; с — su rfa ce d is tr ib u tio n o f c o p p e r ; d — su rfa ce d is tr ib u tio n o f s ilv e r (w h ite c o lo u r) a n d g o ld (red c o lo u r); e — su rfa ce d is tr ib u tio n o f tin (w h ite co lo u r) a n d g o ld (red c o lo u r); f — su rfa ce d is tr ib u tio n o f le a d ; g — su rfa ce d is tr ib u tio n o f iron

tkaninam i. A nalogiczne m otyw y odnajdziem y na wielu innych dziełach pochodzących z XV w.31

Podobieństw a zauw ażalne są we w zorach roślinnych im itacji tk an in brokatow ych m .in. do ołtarza św. W olf­ ganga32 M ichaela Pachera (1 4 3 5 -1 4 9 8 ) dla klasztoru i odpustow ego kościoła nad Abresse w diecezji salz­ burskiej pow stałego w latach 1 4 7 1 -1 4 8 1 oraz ołtarza Fredricha H erlin a (1 4 2 5 -1 5 0 0 ) z kościoła św. Jakuba w R otenburgu (146 6)33.

W nastaw ach ołtarzow ych z kościołów : p.w. św. św. P io tra i Pawła w Strzegom iu i Panny M arii na Piasku w e W rocław iu używ ano p łatk ó w brokatow ych w y tło ­ czonych w tych sam ych m atrycach. O znaczenie p a ra ­ m e tró w czterech m atryc służących do w ytłaczania b ro ­ k ató w pozw ala na ich identyfikację w innych p rzypu­ szczalnych obiektach w arsztatu.

Podobieństw a dotyczące techniki oraz w zorów im i­ tacji b ro k ató w do dzieł pochodzących z N iem iec34 w skazują na w pływ y tej sztuki na śląski w arsztat M i­ strza lat 1486/1487.

W yniki badań stanow ią dow ó d na to , że w arsztaty śląskie znały i stosow ały technikę b ro k ató w w ytłacza­ nych, oraz że była ona p o p u larn a tak sam o jak na zachodzie Europy.

Precyzyjne ustalenie tradycji w arsztatow ych, zw ła­ szcza m alarstw a polskiego ze w zględu na niew ielką liczbę przebadanych im itacji35, nie m oże być na razie dokładnie określone.

A utorka ma nadzieję, że niniejszy artykuł będzie w przyszłości przydatny zarów no jako źródło jak i m a­ teriał porów naw czy do kom pleksow ych badań imitacji tkanin w ykonanych techniką bro k ató w w ytłaczanych w sztuce polskiej i europejskiej.

3 1 . Por. m . in . M . R o th , H . W e sth o ff, B eo b a c h tu n g e n z u M a lere i

u n d F assung d e r „ B la u b eu rer H o c h a lta rs" , (w :) F lügel A ltä r e d es S p ä te n M itte la lte r s , D ie tr ic h R eim er V erla g , B erlin 1 9 9 2 , s. 1 7 9 ­

1 8 1 , fig. 1 3 - 1 9 oraz Farbtafel XIII.

3 2 . M . K oller, N . W ib iral, D e r P a c h e r -A lta r in St. W o lfg a n g U n te r­

su ch u n g , K o n serv ieru n g u n d R esta u rieru n g 1 9 6 9 - 1 9 7 6 , W ie n -K ö ln -

-G r a z 1 9 8 1 , s. 2 0 7 , fig. 2 1 - 2 4 , s. 2 0 9 , fig. 2 5 - 2 7 .

3 3 . K. W . B a ch m a n n , E. O e lle rm a n n a n d J. T a u b ert, T h e C o n se r­

v a tio n a n d T e ch n iq u e o f th e H e rlin A lta r p ie c e 1 4 6 6 , „ Stu d ies in

C o n s e r v a tio n ” 1 9 7 0 , nr 1 5 , fig. 2 9 - 3 8 , s. 3 5 5 - 3 6 0 .

3 4 . B. H e c h t, o p . cit. s. 3 3 ; R. E. Straub, o p . c it., s. 1 7 6 - 1 7 8 .

3 5 . W IZ K U M K w T o ru n iu p r z e p r o w a d z o n o bad ania i r ek o n ­ strukcję o r n a m e n tó w b r o k a to w y c h d w ó c h sk rzyd eł tryptyku p o c h o ­ d z ą c eg o z R a d u n i d a to w a n e g o na o sta tn ią ć w ier ć X V w ., b ęd ą cy ch w ła sn o śc ią M u z e u m P o m o rz a Z a c h o d n ie g o w S z c zecin ie. Por. E. B ła ż ew ic z , K o n serw a cja i re k o n stru k c ja o r n a m e n tó w b r o k a to ­

w y c h , p o d kier. d o c . J. W o ls k ie g o , ba d a n ia i te c h n o lo g ia p o d kier.

prof. dr. Z . B ro ch w icza , T o ru ń 1 9 7 0 , m p is znajdujący się w B ib lio ­ tece Z a k ła d o w e j Z K M iR zP U M K w T o ru n iu . O b e c n ie prace d o ty ­ czą ce im itacji b r o k a tó w w m a la rstw ie m a ło p o lsk im są r ea lizo w a n e na W K iR D S ASP w K rakow ie p o d k ieru n k iem prof. J. N y k la . Por. Z . K a szk o w sk a , o p . cit., p rzypis 6, s. 10.

Imitations of Brocade Fabrics in the Silesian Workshop of the Master from 1486/1487

The aniele concerns the technology of imitating embossed brocades applied in the painting workshop of the Master from 1486/1487.

Paintings executed in this workshop retained numerous examples of imitations of brocade textiles fashionable during the Middle Ages.

Material serving the execution of imitations is defined with the assistance of micro-chemical and instrumental in­ vestigations such as: spectral emission analysis, energy dis­ persion X-ray analysis with the application of an electronic micro-probe and gas chromatography.

The conducted analyses, supported by the authors’ knowledge about old technologies and techniques, made it possible to define the way of executing imitations of em­ bossed brocades in the workshop of the Master from 1486/1487, similar to the one described in the treatise Liber Illuministarius, kept in a Munich library.

The outcome of the research provides valuable informa­ tion about technologies and techniques employed in paint­ ings by the Master from 1486/1487. Furthermore, they constitute source and comparative material useful for the establishment of the tradition of using imitation textiles by means of the embossed brocade technique in Polish and European painting.