Stare Miasto w Chojnie : problem zagospodarowania obszaru zabytkowego

Stanisław Latour

Stare Miasto w Chojnie : problem

zagospodarowania obszaru

zabytkowego

Ochrona Zabytków 31/2 (121), 116-125

STANISŁAW LATOUR

STARE MIASTO W CHOJNIE

PROBLEM ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU ZABYTKOWEGO

W ś ró d liczn y ch m ia st w p o łu d n io w ej części w o jew ó d z tw a szczecińskiego C h o jn a zajm u je m iejsce szczególne. Ju ż w śred n io w ie cz u o d g ry w a ła is to tn ą rolę w system ie p o lity cz n o -w o jsk o w y m N o w ej M a rc h ii, będąc w ażnym p u n k te m strateg ic zn y m i tw ie rd z ą zw ró c o n ą przeciw k o K się stw u Z a c h o d n io -P o m o rsk ie m u . Z n isz cz o n a p raw ie p o sz cz ętn ie w o sta tn ic h d n ia c h drugiej w ojny św iatow ej u jm u je n a d a l d o sto je ń stw e m i u ro k ie m ru in g o ty c k ich k o śc io łó w , r a tu s z a i m iejsk ich fo rty fik a c ji. S ta n o w ią one is to tn e elem en ty k o m p o z y cy jn e w śró d p u sty c h d o nie­ d a w n a o b sz a ró w S tareg o M ia sta .

P o w ojnie C h o jn a p o z o s ta ła n o m in a ln ą stolicą p o w ia tu , je d n a k w p ra k ty c e fu n k cji tej nie pełniła, p o n ie w a ż ze w zględu n a zniszczenie m ia s ta sied zib ą w ład z sta ło się n ie z b y t o dległe D ę b n o . F a k t ten przez o kres bez m a ła 30 la t c h ro n ił C h o jn ę o d lo su in n y c h m ia st p o w iato w y c h , n a k tó ry c h te re n w k ro c zy ło now e b u d o w n ic tw o i k tó ry c h o b lic z a są sm u tn y m p rz y k ła d e m chao ty czn ej z a b u d o w y , nie liczącej się z h isto ry c zn y m ro z p la n o w a n ie m i u k ła d em p rz e strz e n n y m . Z m ia n y w system ie a d m in istra cy jn y m k r a ju w yrw ały m ia sto z le ta rg u . Je d n a k ż e w p ro w a d z o n a n a o b sz a r za b y tk o w y C h o jn y n o w a z a b u d o w a b u d zi d u ż e z a strze że n ia. W z n o sz en ie w ty m rejonie ty p o w y ch w ie lk o p ły to w y c h b u d y n k ó w m ieszkalnych i p aw ilo n ó w h a n d lo w y c h p ro w a d z i d o ca łk o w ite g o z a p rzep a szc ze n ia w a rto śc i k o m p o z y cy jn y c h h isto ry czn ej a rc h ite k tu ry . W tej sy tu a cji d u ż ą p o m o c w przy jęciu p raw id ło w ej k o n ­ cepcji p rz e strz e n n e g o z a g o s p o d a ro w a n ia S tareg o M ia s ta w C h o jn ie m o że sta n o w ić stu d iu m w y k o n a n e w Z a k ła ­ dzie R o z w o ju A rc h ite k tu ry i K o n serw ac ji Z a b y tk ó w P o lite c h n ik i S zczecińskiej.

H IS T O R Y C Z N Y R O Z W Ó J M IA S T A

P ierw sze w zm ian k i o istn ien iu m ia sta p o c h o d z ą z p o ­ c z ą tk u X I I I w ., ale p o w sta ło o n o za p ew n e w cześniej — w sk a z u ją n a to ślad y g ro d u i ow aln ico w eg o placu ta r g o ­ w ego, czy teln e jeszcze w dzisiejszym p lanie m ia s ta 1. P ra w a m ie jsk ie, o p a rte n a k o d ek sie m a g d e b u rsk im , p o tw ie rd z o n e z o s ta ły w 1928 r.2 Pełne u k sz ta łto w a n ie m ia s ta śred n io w ie cz n eg o w ra z z pierścieniem m u ró w o b ro n n y c h n a s tą p iło w X IV w. P om yślny je g o rozw ój trw a ł do w o jn y trzy d z ie sto le tn ie j, k tó r a sp o w o d o w a ła p o w aż n e zn iszczenie su b sta n c ji b u d o w la n e j3. N o w a z a b u ­ d o w a, re a liz o w a n a p o o k resie w ojen w drugiej poło w ie X V II w., w z n o sz o n a była g łów nie w d rew n ia n ej k o n s tr u k ­ cji szkieletow ej. P ro ces ro z b u d o w y p rze rw ała w o jn a n a p o le o ń sk a . P o niej m ia sto nie w ró ciło ju ż d o daw nej św ietności.

W p ołow ie X IX w. sp la n to w a n o w ały i fosy o ra z p rz e b ito no w e p rze jścia przez m u ry o b ro n n e . Z a b u d o w a m ie jsk a u leg ła p rze k szta łc en iu i z n a cz n em u zagęszczeniu. Przed

1 P o r. S. В o b i ń s к i, U rbanistyka polskich m iast przedlokacyjnych, P W N , W arszaw a 1975, s. 78— 83.

2 F. R i e d e I, C odex D ip lo m a tic s Brandenburgiensis, t. X IX , Berlin 1860, s. 178.

7. Chojna, przypuszczalne usytuowanie grodu i osady targowej

( a j oraz schem at planu Starego M iasta z oznaczeniem dom niem a­ nego zarysu osadnictwa wczesnośredniowiecznego (b)

1. Chojna, probable siting o f the fo rtifie d centre (gród) and m arket settlem ent (a ) and scheme o f the O ld Town Flan with m a rked con­ tours o f early-mediaeval settlem ent (b)

1939 r. C h o jn a liczyła 6700 m ieszk ań có w , z czego ок. 70% za m ie szk iw a ło n a te re n ie S tareg o M ia s ta 4. W czasie d z ia ła ń w o jen n y ch w 1945 r. m ia sto uległo praw ie c a łk o ­ w item u z b u rz e n iu . Z ac h o w ały się nieliczne budy n k i m ieszk aln e o ra z m u ry najw ażniejszych o b ie k tó w z a b y t­ kow ych.

W o sta tn im o k resie n a terenie S tareg o M ia sta w p ro w a ­ d z o n a z o s ta ła n o w a z a b u d o w a m ie sz k an io w a i usługow a.

3 P or. Z dziejów Z ie m i Chojeńskiej, p ra ca zbiorow a p o d red. T. B i a ł e c k i e g o , wyd. IZ P, 1969.

4 Ibidem , s. 125.

C h o jn a , lic zą ca 5656 m ieszkańców , stanow i o środek ad m in istra c y jn y gm iny o pow ierzchni o k o ło 24 500 ha. P o w ierzc h n ia m ia sta w ynosi 5671 ha. S k ła d a ją się n a nią: te re n y o za in w esto w an iu m iejskim (o łącznej pow ierzchni 166 h a), o b ejm u ją ce S tare M ia sto (26,18 h a), p rze d m ieś­ c ia p o ło ż o n e w zdłuż d ró g w y lo to w y ch w k ie ru n k u z a ­ c h o d n im i p o łu d n io w y m , d aw n e niezależne osiedle w iejs­ kie p o ło ż o n e n a w schód o d linii kolejow ej w k ie ru n k u T rz c iń sk a , te re n y u p raw ro ln y ch i o g rodniczych (2681 ha), łąk i i p astw isk a (722 h a), lasy o raz te re n y przem ysłow o- -sk ład o w e, u rz ą d z e n ia k o m u n a ln e itp. O k o ło 1350 m ie­ szk ań có w zn a jd u je się w o b ręb ie S tareg o M ia sta . P o z o ­ s ta ła lu d n o ść m ieszk a na przedm ieściach, w k tó ry ch p rzew aża z a b u d o w a o c h a ra k te rz e je d n o - i d w u ro d zin n y m . D o p o d sta w o w y c h fun k cji C h o jn y o b ecnie n ależ ą: d z ia ­ ła ln o ść u słu g o w o -a d m in istra c y jn a n a rzecz m ia sta i gm iny, o b słu g a ro ln ic tw a i leśn ictw a, p ro d u k c ja przem ysłow a i h o d o w la n a , p ro d u k c ja ro ln a i o g ro d n icz a.

F u n k cje u słu g o w o -ad m in istrac y jn e o b e jm u ją działaln o ść h a n d lo w ą , rzem ieślniczą, g astro n o m ic z n ą , o św iatow ą, k u ltu ra ln ą i sp o rto w ą , o c h ro n ę z d ro w ia o raz d ziałalność a d m in istra c y jn ą n a rzecz m ia sta oraz o śro d k ó w wiejskich p o ło ż o n y c h w g ran icach gm iny. P rzew ażająca w iększość ty c h fun k cji p e łn io n a je s t p o z a obrębem S tareg o M ia sta . G łó w n ą w a rto ść k o m p o z y cy jn ą C h o jn y stanow i o b sz a r sta ro m iejsk i, o to c zo n y pierścieniem sto su n k o w o d o b rze z a ch o w a n y ch średniow iecznych fo rty fik a cji. W artości te są czytelne z a ró w n o w p an o ra m ie m ia sta , ogląd an ej z d ró g d o ja zd o w y ch , ja k i w je g o w n ętrz u , w któ ry m z k an w y historycznej siatk i ulic w y ra sta ją d o m in u jąc e sw oją sk alą i p rzyciągające o k o detalem m u ry głów nych za b y tk o w y c h o b ie k tó w . Z d o m in a n ta m i średniow iecznej

STAN OBECNY a rc h ite k tu ry k o n tra s tu je d ro b n a z a b u d o w a m iejska, p o c h o d z ą c a z k o ń c a X V III i pierw szej p o ło w y X IX w., z a c h o w a n a w zdłuż n ie k tó ry c h ciągów ulicznych. C ałość z a m y k a ją o p ty czn ie m u ry o b ro n n e , u jm u jące S tare M ia sto w je d e n zespół.

2. Chojna, kościół f a m y N M P (fot. autor, 1977 r.)

2. Chojna, S t. M a ry's Church

3. Chojna, zespół poklasztorny, kościół SY’. Trójcy oraz zabudowa p rzy ul. Klasztornej (fo t. autor, 1977r.) 3. Chojna, fo rm er monastery church dedicated to the H o ly Trinity and the built up areas in Klasztorna Street

4. Chojna, m ury ratusza o d strony ul. B a łtyckiej (fot. autor, 1976 r.) 4. Chojna, the wall o f Town H a ll seen fr o m B ałtycka S treet

H isto ry cz n y u k îa d sieci ulicznej o u ro z m a ic o n y m p rz e ­ b ie g u , o d zw ie rcie d lający m k o le jn e e ta p y k s z ta łto w a n ia się o rg a n iz m u m iejsk ieg o , stw a rz a d o d a tk o w e m ożliw ości k o m p o z y cy jn e , k tó re p o w in n y z o stać w y k o rz y sta n e p rzy w sp ó łczesn y m k sz ta łto w a n iu w n ę trz m iejskich i w p ro w a ­ d z a n iu now ej z a b u d o w y n a o b sz a r za b y tk o w y .

Z a b u d o w a n a p o z o s ta ły c h te re n a c h m iejskich, w zd łu ż d ró g d o ja z d o w y c h , w y stę p u ją c a w fo rm ie z g ru p o w an e g o b u d o w n ic tw a je d n o ro d z in n e g o sp rze d o statn iej w ojny, nie sta n o w i ze sp o łó w o w y ró ż n ia ją c y c h się w a lo ra c h . W o b ręb ie S ta re g o M ia s ta z a ch o w a ły się n astę p u ją c e o b ie k ty z a b y tk o w e :

— k o śc ió ł fa rn y N M P , p o c h o d z ą c y z X V w ., z d o s ta ­ w io n ą n e o g o ty c k ą w ieżą z X IX w. (o w ysokości 88 m ), sp a lo n y w czasie d z ia ła ń w o jen n y c h , za c h o w a ł je d y n ie m u ry o b w o d o w e i w ieżę;

— k o śc ió ł i k la s z to r p o a u g u s tia ń sk i, p o c h o d z ą c y z X IV w ., częściow o zniszczo n y i po w o jn ie o d b u d o w a n y ; — ra tu s z z p o ło w y X V w ., częściow o p rze b u d o w a n y w X V II i X IX w ., zn iszc zo n y p o d cz as w ojny, z a c h o w a ł m u ry o b w o d o w e z trze ch s tro n d o w ysokości pierw szego p ię tr a ;

— m u ry o b ro n n e z X IV w ., z a c h o w a n e n a ca ły m o b w o ­ dzie w ra z z d w ie m a b ra m a m i i licznym i cz a to w n ia m i, je d n a z b ra m z a a d a p to w a n a z o s ta ła o b ecn ie n a siedzibę P T T K ;

— b u d y n e k d aw n y c h k o sz a r z X V III w ., a d a p to w a n y n a fu n k c je m ieszk aln e.

P o z a w y m ie n io n y m i z a b y tk a m i, z a w arto śc io w e n ależy u z n a ć b u d y n k i m ie sz k aln e p o c h o d z ą c e z k o ń c a X V III i X I X w ., u sy tu o w a n e w zd łu ż u lic : B ro w arn ej, K la s z to r­ nej, M a la rsk ie j, P iek a rsk iej i Szew skiej, o ra z m u ry k ap licy cm e n ta rn e j, z n a jd u ją c e j się p o z a o b ręb e m S tareg o M ia sta .

M O Ż L IW O Ś C I R O Z W O JO W E

P o d sta w o w e fu n k c je C h o jn y o ra z p ro g ra m jej ro zw o ju d o 1980 r. n a k re ślo n e z o s ta ły w og ó ln y m p la n ie z a g o s p o ­ d a ro w a n ia p rz e strz e n n e g o , sp o rz ą d z o n y m i z a tw ie rd z o ­ n ym w 1963 r . 5 W e d łu g w sk az ań tego p la n u m ia sto m ia ło

5 P la n ten zo stał o p raco w an y w W ojew ódzkiej P racow ni U rb a n i­ stycznej w Szczecinie.

stać się o śro d k ie m ad m in istra c y jn o -g o sp o d a rc z y m p o ­ w iatu , p ełn iąc y m w ielo ra k ie funkcje, w śró d k tó ry ch ja k o n ajw ażniejsze należy w ym ienić:

— z a rz ą d z a n ie i a d m in istro w a n ie ;

— p ro d u k c ję p rze m y sło w ą, głów nie n a p o trz e b y m ia sta i re g io n u ;

— ob słu g ę ro ln ic tw a i leśn ictw a;

— u słu g i n a rzecz lu d n o ści m ia sta i p o w ia tu w z a k resie : sz k o ln ic tw a , służby zd ro w ia , k u ltu ry , sp o rtu , o b ro tu to w a ro w e g o , h a n d lu i g astro n o m ii.

W z ro st z a lu d n ie n ia , to w arz y szą cy z a ło ż o n em u rozw ojow i m ia sta , m a o sią g n ąć w 1980 r. liczbę 12 000 m ieszkańców (w ty m 4700 z a w o d o w o czynnych).

P ro g ra m te n w znacznej części m a być rea lizo w a n y n a o b sz a rz e sta ro m ie jsk im , k reo w an y m n a ce n tru m uslu- g o w o -a d m in istracy jn e. Szczegółow y plan realizacyjny z a g o s p o d a ro w a n ia p rze strzen n e g o , za tw ie rd z o n y w 1967 r .6, p rze w id u je lo k alizację n a o d g ru zo w an y m teren ie z a b y tk o w y m całego p ro g ra m u u słu g a d m in istra cy jn y c h , k u ltu ra ln y c h , g astro n o m icz n y ch , h o te lu i o k o ło 60% u słu g h an d lo w y c h — głów nie w fo rm ie w olno stojącej z a b u d o w y paw ilonow ej.

U ję ty w p la n ie p ro g ra m b u d o w n ic tw a m ieszkaniow ego ro z w ią z a n y z o s ta ł w fo rm ie za b u d o w y w ielorodzinnej 0 w y so k o ści o d 2 d o 5 k o n d y g n ac ji, rozm ieszczonej na w o ln y m o d za b u d o w y te re n ie w sp o só b n iezależny od d aw n e g o ro z p la n o w a n ia . W za k resie k o n cep cji fu n k c jo ­ n a ln o -p rz e strz e n n e j p la n zachow uje h isto ry czn y u kład sieci ulicznej i d o m in u ją c ą ro lę istniejących o b ie k tó w z a b y tk o w y ch . Z a s a d a ta nie z o stała je d n a k k o n se k w e n tn ie p rz e p ro w a d z o n a . R o z su n ię te linie regulacyjne ulic: M ły ń sk iej, B ałtyckiej, Ł użyckiej, M ie szk a I i K laszto rn ej, sięgające 25— 30 m , o ra z niezależny o d ich p rzebiegu u k ła d z a b u d o w y —■ za cie ra ją h isto ry c zn y k sz ta łt m ia sta . W y ra ź n e d y so n a n se k o m p o z y cy jn e w p ro w a d z a z a p r o ­ p o n o w a n a z a b u d o w a p a w ilo n o w a p rzy ulicach K la s z to r­ nej i Jagiełły, w o ln o sto jący b u d y n ek k in a w rejo n ie ulic M ie sz k a I i B ro w arn ej, a ta k ż e p ię cio k o n d y g n a cy jn e b u d y n k i p u n k to w e ro zsia n e w zdłuż ulic K laszto rn ej, M a la rsk ie j i D w orcow ej.

J a k o szczególnie niew łaściw ą należy uznać pro p o zy cję z lo k a liz o w a n ia n a ś ro d k u średniow iecznego ry n k u sied- m io k o n d y g n a c y jn e g o b u d y n k u a d m in istra cy jn e g o , k tó ry dzieli n a dw ie o d rę b n e części d aw ne za łożenie ow alnicow e o ra z k o re s p o n d u ją c e ze so b ą o p ty czn ie b u d y n k i ra tu sz a 1 k o śc io ła farn eg o .

W y m ie n io n e w yżej m a n k a m e n ty zaciążyły n a całej p rzy ­ ję te j k o n cep cji o d b u d o w y , k tó ra w ko n sek w en cji p rze­ k re śla p o d sta w o w e w alo ry kom p o zy cy jn e m ia sta h isto ­ ryczn eg o , nie w n o sząc w to m iejsce w yraźnie z a u w a ż a l­ nych now ych w arto śc i. P ow yższą op in ię, o p a r tą n a a n a li­ zie p la n u , p o tw ie rd z a o b se rw ac ja p odjętych n a jego p o d sta w ie realizacji.

W p ro w a d z o n e w 1975 r. zm ian y w p o d ziale a d m in is tra ­ cyjnym k ra ju z m u sz a ją d o now ego sp o jrz e n ia n a z a g a d ­ nien ie ro li C h o jn y w reg io n ie i p o n o w n eg o o k reśle n ia p o d sta w o w y c h jej fu n k cji. S tąd rew izja i a k tu a liz a c ja p la n u o g ó ln e g o , a w raz z nim o b o w iązu jąceg o d o ty c h ­ czas szczegółow ego p la n u z a g o sp o d a ro w a n ia S tareg o M ia s ta w ydaje się n ie o d z o w n a i pilna.

6 P lan sp orządzony został w W ojew ódzkiej Pracow ni U rbanistycz­ nej w Szczecinie; a u to r p lan u : arch. R yszard D aniło z zespołem .

5. Chojna, fra g m en ty murów obronnych

w sąsiedztwie bram y (fot. autor, 1977 r.J

5. Chojna, frag m en ts o f the town walls near the gate

6. Chojna, nowa zabudowa zrealizo­ wana и’ latach 1970— 1976 w rejonie ul. Klasztornej (fo t. autor, 1977 r.) 6. Chojna, the area newly built-up in 1970— 1976 near Klasztorna Street

7. Chojna, nowa zabudowa wzniesiona w latach 1970— 1975 przy ul. Ł użyc kiej (Jot. autor, 1976 r.)

7. Chojna, the area newly built-up in 1970— 1975 in Ł u życka Street

P R O P O Z Y C JE D O T Y C Z Ą C E A K T U A L IZ A C JI P R O G R A M U I P L A N U

A n a liz a obecnej sy tu a cji C h o jn y i ro li, ja k a p o w in n a jej p rzy p a ść w p ro g ra m ie z a g o s p o d a ro w a n ia p rze strzen n e g o , w sk azu je n a p o trz e b ę ro z sz e rz e n ia z a d a ń m ia s ta z rac ji p e łn ie n ia fu n k c ji o ś ro d k a gm in n eg o . P o n a d to w zro st z a in te re s o w a n ia tu ry sty c z n e g o P ojezierzem C h o jeń sk o - -M y ślib o rsk im p o w o d u je k o n ie cz n o ść w łaściw ego p rz y ­ g o to w a n ia o b słu g i w ty m zakresie. C h o jn a sta n o w i też n ie ja k o „ b r a m ę w ja z d o w ą ” n a p o łu d n io w e , o zn aczn y ch w a lo ra c h k u ltu ro w y c h i rek rea cy jn y c h o b sz ary w o je­ w ó d ztw a , je s t w ięc szczególnie p re d e sty n o w a n a d o p rz y ­ ję c ia o b o w ią z k ó w i w tej dziedzinie.

K o n fr o n ta c ja p o w yższych sp o strzeżeń z p ro g ra m e m ro z ­ w o ju m ia s ta p o z w a la n a w ysunięcie n a stęp u jący c h w n io sk ó w :

— P ro g ra m ro z w o ju C h o jn y , o p ra c o w a n y w aspekcie p e łn ie n ia fu n k c ji o ś r o d k a p o w iato w e g o , w sw ych p o d s ta ­ w ow ych z a ry sa c h p o w in ie n być u trzy m an y , m im o z m ian y a d m in istra c y jn e g o sta tu s u m ia sta .

—• P o w in n o n a s tą p ić ograniczenie — w sto su n k u do p la n u — p ro g ra m u b u d o w n ic tw a ad m in istra cy jn e g o . — W y ra ź n e ro zszerzenie za d ań p o w in n o dotyczyć obsługi ru c h u tu ry sty c z n e g o ; d o szczególnie isto tn y ch należy zaliczyć: u tw o rze n ie o ś ro d k a in fo rm ac ji i obsługi tu ry ­ stycznej, zo rg a n iz o w a n ie bazy sp rzętu tury sty czn eg o , b u d o w ę m o te lu , sc h ro n isk a tu ry sty c zn e g o , stacji obsługi p o ja zd ó w m ech an iczn y ch o ra z stacji paliw .

W szystkie te p o stu la ty n ależ ało b y uw zględnić w now ej w ersji p la n u , ob ejm u jącej okres d o ro k u 2000. P lan ten stałb y się p o d sta w ą d o pełnej i w łaściw ie przy g o to w an ej rew alo ry zacji z a b y tk o w eg o o śro d k a i zw iązanej z nim strefy w pływ ów .

O d rę b n y m z a g ad n ien ie m je s t sp ra w a ro zm ieszczenia p ro ­ g ra m u n a o b sz arze m ia sta o raz dyspozycji fu n k c jo n a ln o ­ -p rz estrz en n y ch dotyczących now ej zab u d o w y . O ile ogó ln e u s ta le n ia o d n o sz ąc e się d o k ie ru n k ó w rozw oju o ra z lo k alizacji p ro g ra m u m o ż n a uw ażać za p raw idłow e, o tyle z a w a rte w p lan ie z a g o sp o d a ro w a n ia p rzestrzen n eg o decyzje d o ty c zą ce za b u d o w y za b y tk o w eg o o b sz aru n a s u ­ w ają w iele w ątp liw o ści i zastrzeżeń.

8. Chojna, obowiązujący plan szczegółow y zagospodarowania terenu Starego M iasta

8. Chojna, binding detailed plan fo r revalorization o f the O ld Town

CHOJNA

. k § ;G £ N P A SKAU« 1 1000 ‘ Щ w * ~j B u w a é t t г д в г т к о л ■ X* * ^Рфкишсё у ХУЛ. ! 3*grecZ£ME / ** щ л к »watossx if

CHOJNA

76

W y ra ź n ą k o n tro w ersję w y w o łu ją w szczególności: — z a p ro p o n o w a n y sc h e m a t u k ła d u k o m u n ik a cy jn eg o , o p a rty n a zasad zie u trz y m a n ia k o m u n ik a c ji p rzelotow ej przez teren S tareg o M ia s ta o ra z p o d p o rz ą d k o w a n ie jej za b y tk o w y ch ulic; zw ią za n a z ty m p rz e b u d o w a i p o sz e­ rzenie głów nych ciągów ulicznych o ra z ro z b u d o w a w ęzłów zn iek sz tałca w d rasty c zn y sp o só b skalę i c h a ra k te r za b y tk o w e g o ze sp o łu ;

— k o n c e p c ja p rzy p a d k o w e g o ro zm ieszczenia now ej z a ­ b u d o w y z tru d e m n a g in a n a je s t d o u k ła d u istniejącej sia tk i ulicznej; z a b u d o w a ta , o p e ru ją c a w przew adze

9. Chojna, proponowany schem at skorygowanego ogólnego planu miasta, uwzględniający postulaty zawarte w artykule ( oprać, autor) 9, Chojna, proposed scheme o f the revised general plan o f the town, taking into account the postulates comprised in the paper

10. Chojna, plan Starego M iasta — stan zainwestowania w zabudowę (plan sporządzony >r 1976 r. >t’ Z akładzie Rozwoju A rchitektury i Konserwacji Z a b ytkó w Politechniki Szczecińskiej)

10. Chojna, O ld Town plan — condition o f development investm ents (plan prepared at the Department fo r the Development o f Architecture and Conservation o f H istorical M onum ents, Szczecin College o f Science and Technology)

m i t e С лбЪ Ж DHC л; i ST N. } A O A f'T 'tf. o m y . ; Ob w o d n ic a / c.yst ряш STREFA iZ0LACYJ,\A TERENY z a 8DD0WA m m t i A PRZEMYSŁ «EKREACiA ? AVPÖC2YNEK 0SRÖÖK OS&GCWZ 1,2 St. OŚROOK. 'ШШАН ST H!AS?aO П.Ш С У Ш Я * . • 1.0SR NAPR. SAMOCH. Ż.SCHR. TURYSTYCZNE 3. С SR. KULTURY i OSR.ZUROAIA ! S. BA2A MASZYN R0LN. f e . S P N ; S T A C jA O B S C U G ł

I I . Chojna, koncepcja zagospodarowania przestrzennego terenu Starego M ia sta z przeznaczeniem na fu n k c je mieszkalno-usługowe (praca dyplo­ mowa wykonana na Wydziale Budownictwa i A rchitektury Politechniki S zczecińskiej w 1976 r., prom otor: doc. dr S. Latour, autor pracy: A ndrzej S korupski) : A — plan zagospodarowania przestrzennego (plansza podstaw ow a), В — plan zagospodarowania obszaru dawnego placu targowego, ograniczonego ulicami Jagiełły i Chrobrego, С — proponowana zabudowa na obszarze dawnego układu owalnicowego, widok ciągów zabudowy wzdłuż ulic Jagiełły i Chrobrego, D — przykładow e rozwiązanie budynków m ieszkalnych i mieszkałno-usługowych, dostosowanych do realizacji system em uprzemysłowionym

11. Chojna, concept o f regional development o f the O ld Town area intended fo r housing and services (thesis prepared at the D epartm ent o f

Building and A rchitecture, Szczecin College o f Science and Technology, 1976, under the direction o f S. Latour, A ssistant Professor conferring the M . Arch, degree on the author — A ndrzej Skorupski ) : A — plan fo r regional developm ent (basic large-scale draw ing), В — plan fo r the develop­ m ent o f the area o f fo rm e r m a rket square, confined by Jagiełły Street a n d Chrobrego S treet, С — proposed developm ent o f the area o f the fo rm e r oval-shaped lay-out, view o f buildings along Jagiełły and Chrobrego S treets, D — designs o f dwelling houses, and dwelling houses comprising prem ises o f service enterprises, adjusted to industrial system o f construction

b u d y n k a m i o w ysokości 5 k o n d y g n acji ty p u p u n k to w eg o b ą d ź d w u k latk o w e g o , nie prezen tu je ja k ic h k o lw ie k w alo ­ rów kom p o zy cy jn y ch o cechach histo ry czn y ch bądź w spółczesnych;

- p ro p o z y c ja u sy tu o w a n ia n a ry n k u staro m iejsk im b u d y n k u a d m in istra cy jn e g o o w ysokości 7 ko n d y g n acji, zn iek sz tałca jąc eg o h isto ry c zn ą fo rm ę p la cu i bezp o śred n ie o to c ze n ie za ch o w a n y ch za b y tk o w y ch o b ie k tó w : ra tu sz a i k o śc io ła ;

— z a k w alifik o w a n ie do likw idacji znacznej części z a c h o ­ w anej o sie m n a sto - i dziew iętnastow iecznej za b u d o w y o raz z a stą p ien ie pow stałych ub y tk ó w p ię cio k o n d y g n a­ cyjną z a b u d o w ą p u n k to w ą.

C h a ra k te r zgłoszonych wyżej zastrzeżeń do p la n u za g o s­ p o d a ro w a n ia p rze strzen n e g o C h o jn y w skazuje n a ko ­ nieczność p o d ję cia w trybie pilnym rew izji d o ty c h cz aso ­ wej koncepcji i w strz y m a n ia decyzji realizacyjnych. W przeciw nym bow iem razie istnieje o b aw a, że oblicze za b u d o w a n e g o n a now o zab y tk o w eg o m ia sta u p o d o b n i się

w swym arc h ite k to n ic z n y m w yrazie d o in n y c h k r y ty k o ­ w anych p ow szechnie ro zw ią zań , k tó ry c h p rzy k ła d em m o g ą być Pyrzyce, G ry fin o , N o w o g a rd czy G o len ió w .

P R O P O N O W A N E Z A B IE G I R E W A L O R Y Z A C Y JN E

W d zia ła n ia c h rew alo ry z acy jn y ch , o p a rty c h n a p ro g ra m ie g o sp o d a rc ze g o i p rze strzen n e g o ro zw o ju m ia sta , należy uw zględnić n astę p u ją c e p o stu la ty o g ó ln e :

— teren S tareg o M ia s ta ja k o ze sp ó ł w a rto śc io w y p o d w zględem h isto ry c zn y m i k o m p o z y cy jn y m w y m ag a u sz a ­ n o w an ia istn iejąceg o ro z p la n o w a n ia i za ch o w a n y ch o b ie k tó w za b y tk o w y c h ;

— istn iejąca z a b u d o w a m ie jsk a z X V H l i X IX w., szczególnie w rejo n ie zespołu k la sz to rn e g o i m u ró w o b ro n n y c h , w in n a zo stać z a c h o w a n a i u zu p e łn io n a z a b u ­ d o w ą p lo m b o w ą ; sp ecjalnego p o d k re śle n ia w y m ag a u k ła d daw n eg o p la cu ta rg o w e g o , w o b rę b ie k tó re g o u sy tu o w a n y zo sta ł ra tu sz i k o śció ł fa rn y ;

— te re n p o m ię d zy k o śc io łe m a ry n k ie m p o w in ie n być p rz e z n a c z o n y p o d za b u d o w ę o w ysokości d o 2 k o n d y g n a ­ cji, z p o zo staw ie n iem w izu aln eg o k o n ta k tu p o m ię d zy ko ścio łem a ra tu sz e m ,

— z o b sz a ru S tareg o M ia s ta n ależ ało b y u su n ą ć ru ch tra n z y to w y , z a ch o w u ją c w yłącznie r u c h lo k a ln y o o g ra ­ n ic zo n y m zasięgu, bez zm ia n y c h a ra k te ru istn iejący ch u lic ;

— w o k ó ł m u ró w o b ro n n y c h , po ich zew nętrznej i w e­ w n ętrzn ej stro n ie , p o w in ie n p rze b ieg a ć ciąg sp acero w y z to w a rz y sz ą c ą m u zielen ią;

— now e u k ła d y z a b u d o w y p o w in n y c h a ra k te ry z o w a ć się ro z d ro b n ie n ie m ciągów i u w y p u k len iem p o d ziałó w p io n o w y c h , n a w ią zu jąc y ch d o d aw n e g o p o d z ia łu w ła­ sn o śc io w eg o ;

— S ta re m u M ia s tu n ależy n a d a ć c h a ra k te r dzielnicy m ie sz k an io w ej, w zb o g a co n e j w p ro w a d ze n iem w je g o o b rę b nieu ciążliw y ch u słu g p o d sta w o w y c h , usług z z a k re ­ su k u ltu ry , tu ry sty k i itp .

N o w a z a b u d o w a re a liz o w a n a z g o d n ie z o b o w iąz u ją cy m o b ec n ie p la n e m z a g o sp o d a ro w a n ia p rze strzen n e g o C h o jn y s ta n o w i jeszcze je d n o p o tw ie rd z en ie p rz e k o n a n ia , że in w esto w an ie n a te re n ie zn iszczo n y ch sta ry c h m ia st 0 z a c h o w a n e j h isto ry czn ej siatce ulic nie m oże o d b y w ać się p o p rz e z sto so w a n ie ty p o w y c h w o ln o sto jąc y ch b lo k ó w m ie sz k a ln y c h i p a w ilo n ó w usługow ych. S zczególnie d ra sty c z n y p o d ty m w zględem je s t w C h o jn ie u k ła d 1 fo rm a p a w ilo n ó w u sy tu o w a n y c h w b e z p o śre d n im sąsiedztw ie k o śc io ła fa rn e g o o ra z p o zo rn ie u p o r z ą d k o ­ w a n a , a w rzeczyw istości c h a o ty c z n a z a b u d o w a b lo k o w a w rejo n ie ulicy Ł użyckiej. N ale ży p rz e to p o stu lo w a ć , ab y w y m ie n io n e o b ie k ty p o u pływ ie o k resu a m o rty z a c ji z a s tą ­ p io n e zo stały in n ą z a b u d o w ą , d o sto s o w a n ą d o k o n ce p cji p rz e strz e n n e j, h o n o ru ją c e j h isto ry c zn e ro z p la n o w a n ie i z a b y tk o w e d o m in a n ty S tareg o M ia sta .

S zczególną uw ag ę n ależy zw rócić n a sp o só b ro z w ią z a n ia z a c h o w a n e g o w p la n ie za ry su p rzed lo k ac y jn ej o sa d y ta rg o w e j, z u sy tu o w a n y m w jej o b rę b ie ra tu sz e m i k o śc io ­ łe m fa rn y m . N o w a z a b u d o w a p o w in n a uczy teln ić za ry s z a c h o w a n e g o w p la n ie o w alu , stw o rzy ć o d p o w ie d n ią sk a lę i o p ty c zn e z a m k n ię cie p lacó w , n a k tó ry c h u sy tu o w a ­ ne są o b y d w a za b y tk o w e o b ie k ty , u m iejętn ie je ze so b ą w ią ż ą c i ro z d z ie la ją c za raze m . P ro je k to w a n e in d y w id u ­ aln ie b u d y n k i p o w in n y c h a ra k te ry z o w a ć się zm ien n y m g a b a ry te m , w ysokim ce ram ic zn y m d ac h em o ra z p io n o ­ w ym ro z c z ło n k o w a n ie m elew acji, p o d k re ślo n y m z ró ż n i­ co w a n iem k o lo ry sty c z n y m . N ie w y k lu cz a to sto s o w a n ia p o w ta rz a ln y c h u k ła d ó w m ie sz k ań i sekcji, a ta k ż e o b o ­ w iąz u ją cy c h m o d u łó w i ty p o w y ch elem e n tó w n a zasad zie typizacji o tw a rte j. P o u cza ją ce są w ty m w zględzie p rzy ­ k ła d y z a b u d o w y n a S ta ry m M ieście w Szczecinie, zw łasz­ cz a że z a sto so w a n a ta m te c h n o lo g ia b e to n ó w w ylew anych je s t dziś z n ó w a k tu a ln a d zięk i użyciu sz alu n k ó w p rz e ­

staw n y ch .

B u d y n k i sy tu o w a n e w zdłuż g łó w n y ch ciągów k o m u n ik a ­ cy jn y ch n a le ż a ło b y w yposażyć w u słu g i w b u d o w a n e w p a rte ra c h . O b ie k ty usługow e w o ln o stojące — głów nie h a n d lo w e z o b słu g ą ru c h u tu ry sty c zn e g o — p o w in n o się lo k o w a ć p rze d e w szystkim w sąsiedztw ie ra tu s z a i z a c h o ­ w an e g o p la cu ry n k o w e g o (p o m ię d zy placem i kościołem ). O b ie k ty usłu g o w e w y m ag a ją ce w iększego te re n u , p o d ­ ja z d ó w , p a rk in g ó w itp . p o w in n y zn aleźć lo k alizację p o za o b sz a re m z a b y tk o w e g o ze sp o łu , n a te re n a c h w sk a z a n y c h

7 A u to r p ra cy : A ndrzej S ko ru p sk i, p ro m o to r: doc. d r S. L a to u r; p ra ca w y k onana zo stała w ro k u akad. 1976— 1977.

w sk o ry g o w an y m p lan ie og ó ln y m za g o sp o d a ro w a n ia p rze strzen n e g o o ra z w n ow ym c e n tru m m iejskim , p r o p o ­ n o w an y m w rejo n ie ulicy K ościuszki.

O m ó w io n a wyżej p ro b le m a ty k a k o n se rw a to rsk a d o ty ­ cząca te re n u S tareg o M ia s ta w C h o jn ie w skazuje n a k o n ie cz n o ść p rze p ro w a d z e n ia rew izji obow iązu jąceg o ob ecn ie p la n u ogóln eg o i szczegółow ego p la n u z a g o sp o ­ d a ro w a n ia p rze strzen n e g o dzielnicy zabytkow ej. R ew izja ta k a p o w in n a zak o ń cz y ć się o p ra c o w a n ie m n ow ego p ro ­ je k tu , k tó re g o rea liza cja u c h ro n iła b y m ia sto od sta n ia się jeszcze je d n y m n egatyw nym przy k ład em o d b u d o w y za­ b y tkow ej dzielnicy n a P o m o rz u Z ac h o d n im .

P o d staw ę now ej w ersji p la n u z a g o sp o d a ro w a n ia prze­ strze n n eg o C h o jn y m o że stan o w ić z a p r o p o n o w a n a w n i­ niejszym a rty k u le k o n c e p c ja a k tu aliza cji tego p la n u oraz p ro je k t z a g o sp o d a ro w a n ia te re n u S tareg o M ia sta p rz e d ­ sta w io n y w p rac y d yplom ow ej w y k o n an ej w 1976 r. n a W y d ziale B u d o w n ictw a i A rc h ite k tu ry P o litech n ik i Szcze­ ciń sk ie j7. K o n c e p c ja p ro je k tu o p a r ta z o s ta ła n a m o d u le sekcji m ieszkalnej, zestaw ionej z elem entów w ielk o w y ­ m ia ro w y c h z n a jd u ją c y c h się w K atalogu S yste m u S zc ze ­ cińskiego. S p o só b ze sta w ien ia sekcji um ożliw i uzyskanie u ro z m a ic o n y c h ciągów z a b u d o w y , d o sto so w a n y ch do istn iejący c h k rzyw izn ulic, w zb o g aco n y ch f a k tu r ą i k o lo ­ ry tem elew acji, p o d k re śla ją c w erty k a ln o ść za b u d o w y h isto ry c zn e j. N a całym o b szarze S tareg o M ia sta z a c h o w a ­ n a z o s ta ła sia tk a u liczn a, aczkolw iek ze w zględu n a w y m ag a n e w a ru n k i n asło n ec zn ie n ia nie w szędzie to w a ­ rzyszy jej z a b u d o w a obrzeżn a. L o k a ln ą k o m u n ik a cję k o ło w ą o g ra n ic z o n o d o głów nych ulic, przy zało ż en iu ru c h u je d n o k ie ru n k o w e g o . P o zo sta łe ulice o trzy m ały c h a r a k te r ciągów pieszo jezd n y ch b ą d ź pieszych, przy za c h o w a n iu p ie rw o tn e g o p rz e k ro ju i n aw ierzchni. W p a rte ro w y c h b u d y n k a c h u sy tu o w an y ch w zdłuż głów ­ n y ch ulic u m ie sz czo n o usługi h a n d lo w e i rzem ieślnicze. N a w olnej p rze strz e n i p om iędzy placem ry n k o w y m a kościołem fa rn y m zlo k a liz o w a n o o b ie k ty usługow e w fo rm ie zw artej. P ro p o n o w a n y h o ry z o n ta ln y c h a ra k te r ich a rc h ite k tu ry k o re sp o n d u je z w e rty k a ln ą b ry łą k o ś­ cio ła i o ta c z a ją c ą z a b u d o w ą , a p o zo staw io n y prześw it w k ie ru n k u ry n k u p o z w a la n a o p ty c zn e p o w iąz an ie z a c h o w a n y c h w c e n tru m m ia sta głów nych o b ie k tó w za b y tk o w y c h —■ k o śc io ła i ra tu sz a . P ro je k t p o stu lu je p o n a d to za ch o w a n ie niew ielkiej enklaw y nie zniszczonej d o ty c h cz as całkow icie z a b u d o w y h isto ry czn ej o ra z likw i­ d ację p o upływ ie o k re su a m o rty zac ji n ie k tó ry ch o b ie k tó w w zn iesio n y ch po w ojnie, k tó re nie h a rm o n iz u ją z z a b y t­ k o w y m u k ła d e m p rze strzen n y m b ą d ź w ręcz d e g ra d u ją je g o w alo ry h isto ry c zn e i k om pozycyjne.

P rz ed sta w io n e wyżej p ro p o zy c je sta n o w ią p rzy k ła d o d ­ m ie n n eg o sp o jrz e n ia n a za g ad n ien ie rew alo ry zacji S tareg o M ia s ta w C h o jn ie o ra z n a spraw ę w p ro w a d za n ej n a je g o o b sz a r now ej z a b u d o w y . S tan z a a w a n so w a n ia p rac p o zw a la m ieć n adzieję, że szanse z m ian y d o ty c h cz aso w e­ go sp o so b u realizacji z a b u d o w y są jeszcze realne. B ogata p rzeszłość C h o jn y , jej z a b y tk i i h isto ry c zn y u k ła d k o m ­ pozycyjny, a ta k ż e tr o s k a o za g w a ra n to w a n ie j a k n a j­ lepszych w a ru n k ó w życia jej o b ec n y m i przyszłym m ie sz k ań co m p o w in n y sta n o w ić czynnik m o bilizujący d o sz ybkiego d z ia ła n ia n a rzecz realizacji zgłoszonych p o stu la tó w i koncepcji.

doc. dr Stanislaw Latour In stytu t A rchitektury i Planowania Przestrzennego

Politechnika Szczecińska

THE OLD TO W N IN C H O JN A : THE PR O BLEM OF REVALORIZATION OF A HISTOR ICA L G RO U PIN G

T he earliest re co rd s referring to the tow n o f C hojna d ate from the 13th century. T h e tow n developed on the site o f an earlier settlem ent, as in dicated by rem n an ts o f a gró d (circular fortified centre) an d an early-m ediaeval m ark e t square. T he civic rights, based o n the M agdeburg law , were co n firm ed in 1298. T h e tow n — together w ith its defences — w as com pletely shaped in the 14th century. Its successful developm ent co n tin u ed until the T hirty-Y ear W ar w hich b ro u g h t a considerable d estruction in its the wake. T he to w n ’s rep eated developm ent in the 17th a n d 18th centuries was ch aracterized by h alf-tim bered construction o f the buildings raised th ere a t time. T he process o f th at reco n stru ctio n was in terru p ted by the N ap o leo n ic w ar after which C hojna has never recovered its fo rm er splendour. In 1945 the tow n suffered again alm ost com plete destru ctio n . A m ong the ruins th ere have survived few dwelling hou ses a n d the walls o f the m ost im p o rta n t historical m onum ents: St. M a ry ’s C h u rc h dating from the 15th cen tu ry , b u rn t dow n a n d left in ruin, the A ugustinian C hurch an d M onastery, 14th century, already reco n stru cted , the Tow n Hall — d a tin g from m id-15th cen tu ry , p artly reb u ilt in the 17th, b u rn t in 1945, an d in ten d ed for reco n stru ctio n as a seat o f the m unicipal library. W hat has also been preserved is a com plete ring o f 14th c en tu ry tow n walls, w ith gates a n d w atch-tow ers, an d the building o f fo rm er caserns n o w a d ap ted fo r dwelling purposes.

C h o jn a, with th e p o p u latio n o f 5,656 m akes a t present the ad m i­ nistrative centre o f the com m une. Its principal functions are the adm inistrative activities, those in the field o f services, ind u strial p ro d u ctio n , ag ricu ltu ral p ro d u c tio n , m ark e t gardening, breeding a n d also in th a t o f services for agriculture a n d forestry.

In spite o f its to tal destru ctio n the O ld Tow n d istrict continues to be th a t o f suprem e com positional value. This is m anifest in the p a n o ­ ra m a o f the tow n as well as in its in te rio r w here the m ain historical m onum ents — d om inating by th eir size a n d attractiv e in th eir arch itecto n ic detail — spring up from the historical g ro u n d -w o rk o f streets.

T he program m e for revalorization, p rep ared in close c o rrelatio n w ith th at for the econom ic an d regional developm ent o f the tow n o f C hojna a n d its environm ent, should sta rt from the follow ing criteria:

— the O ld T ow n m akes an a rea valuable fro m the historical an d com positional p o in t o f view, calling for due co nsideration o f the existing lay-out a n d the historical m onum ents preserved;

— the building dating from the 18th a n d 19th centuries — especially

in the n e ig h b o u rh o o d o f the m o n astery g rouping an d the tow n walls — should be preserved an d com plem ented with individual buildings filling the gaps th erein , stress should be laid, in p articu lar, o n the lay-out o f the old m ark et sq u are w ithin th e b oundaries o f w hich the tow n hall a n d the p arish ch u rch a re situ ated ;

— the a rea betw een the said c h u rch a n d th e m ark e t square should be intended for buildings n o t higher th an tw o storeys so as to provide for a visual co n tact betw een those tw o historical m o n u m en ts; — tran sit traffic should be elim inated fro m the O ld T ow n d istrict a n d only the local one — o f lim ited ran g e — m ade adm issible w ithout any change in the c h ara cte r o f th e streets;

— a p ro m en ad e a n d green belt should be laid o u t a ro u n d b o th the o u te r a n d in n er side o f the tow n w alls;

•— the new building should be n o ted fo r com m ination o f the streets an d pathw ays a n d em phasis laid on vertical divisions referring to the o ld p ro p e rty division;

— the O ld T ow n should be given the c h ara cte r o f a residential district p ro v id ed w ith som e no n -o n ero u s, basic a n d m unicipal services; i.e. the retail shops, craftsm en ’s w orkshops, catering establishm ents a n d cu ltu ral life an d to u rist facilities.

T he re co n stru ctio n o f the tow n, c o n d u cted in 1968— 1976 did no t fulfil, for the m ost p a rt, the postulates above w hat is co n firm ed by the illustrations in serte d in the text. H en ce the u rgent need fo r a revision o f both the presently binding general p lan a n d the detail one for revalorization o f the historical d istrict discussed. T he relevant proposals are com prised in the enclosed co n cep t o f its revalorization a n d developm ent, as ex p o u n d ed by A ndrzej S k orupski in his M. A rch, degree-thesis, p rep ared u n d e r the a u th o r’s directio n a t the D epartm ent o f Building a n d A rch itectu re, Szczecin College o f Science an d Technology. T he c oncept m eets all the p o stu lated m en ­ tio n ed above.

T h e con d itio n o f the reco n stru c tio n w ork carried o u t so fa r gives the grounds to assum e th at the prospects o f changes in the m ode o f developm ent o f the O ld T ow n district are still feasible. T he w ealthy historical trad itio n o f the tow n o f C hojna, its historical m onum ents a n d lay-out and, first a n d forem ost, the co n cern to ensure the best possible con d itio n s o f life to the to w n ’s in h ab itan ts today a n d the generations to com e — the conditions based on a sym biosis o f the p ast an d the fu tu re — sho u ld all m ake a n incentive to a q uick a ctio n fo r the sake o f im p lem entation o f the postu lates a n d the concept herew ith discussed.