"Pojęcie równości w greckich koncepcjach politycznych. Od Homera do końca V w. p.n.e.", Włodzimierz Lengauer, Warszawa 1988 : [recenzja]

R E C E N Z J E

W łodzimierz L e n g a u er, Pojęcie rów ności w greckich koncep­ cjach politycznych. Od Homera do końca V w . p.n.e., W ydawnictwo Uniwersytetu W arszawskiego, Warszawa 1‘988, s. 162.

W polskich badaniach nad historią starożytną przeważają zainteresowania dziejam i rzymskimi. Tak było w okresie międzywojennym , ale i dzisiaj, mimo znacznie zwiększonej liczby badaczy i ośrodków naukowych, na plan pierw szy w ysuwa się Rzym, zwłaszcza cesarstwo. Obfitość źródeł epigraficznych, numizma­ tycznych, papirusowych stw arza niew ątpliw ie korzystną sytuację dla zajm ują­ cych się historią Rzymu, pod tym względem dzieje Grecji przedstawiają się gorzej. Włodzimierz L e n g a u e r poświęcił się badaniom nad tą zaniedbaną dzie­ dziną, która w ostatnich dziesięcioleciach .przeżywa w nauce światowej poważny renesans.

Dowodem jego zainteresow ań, które uprzednio już zaznaczyły się serią publi­ kacji, jest również recenzowana książka. Podzielił ją autor na cztery rozdziały, w ypełniając je przedstawieniem roli sił działających w starożytnej polis — ary­ stokracji, tyranii, demokracji — poprzedzając je „W stępem” charakteryzującym głów ne założenia rozprawy, zam ykając „Zakończeniem” będącym dalszym roz­ w inięciem tez autora w oparciu o Platona i A rystotelesa, co oćzyw iście wbrew tytu łow i poszerza chronologiczny zakres pracy i na w iek IV. Zadanie, jakie sobie postaw ił autor, a które w św ietle dokonanej przez siebie analizy uważa za słuszne, to przeprowadzenie dowodu, że w m yśli politycznej i działalności pole­ micznej tego okresu mamy do czynienia z pojęciem równości proporcjonalnej, w y ­ rażonej najtrafniej zwrotem sibi cuique, a nie egalitarystyczną, demokratyczną. Zajmuje w ięc autor konsekw entnie postawę, którą można by scharakteryzować ja­ ko szukanie przeciww agi do przesadnego w badaniach nowoczesnych akcentowa­ nia roli demokracji, zjaw isk i tendencji dem okratycznych w Grecji, przede w szystkim w Atenach, a w ydobycie komponenty arystokratycznej. Przeprowadza­ jąc szczegółową krytykę szeroko wykorzystanej tradycji źródłowej dotyczącej tego okresu, poezji epickiej, lirycznej, tragików, historyków, pisarzy politycznych, w reszcie filozofów oraz m ateriału epigraficznego, analizuje autor w sposób od­ krywczy terminy często niew łaściw ie interpretowane, bo bez konfrontacji z kon­ tekstem , dochodzi w ten sposób do odmiennej wykładni. Na podstaw ie tak prze­ prowadzonej interpretacji tekstów omawia autor krytycznie sytuację i oceny, które dały mu podstawę do zastosowania w łasnej w ykładni procesów w ewnętrznych rozgrywających się w Grecji. Analiza term inów takich jak isonomia i pochodne, eunamia, dynasteia, demokracja i inne pozwala mu łącznie z nagromadzonym m a­ teriałem źródłowym, dojść do konkretnych wniosków. Przy konstruowaniu w w ie­ lu punktach nowych poglądów pomocna mu jest przy tym szeroko uwzględniona i cytowana z w ielkią akrybią literatura przedmiotu. Autor odrzuca wielokrotnie w nauce przyjm owany pogląd, że epos homerycki dostarcza śladów postaw de­ mokratycznych, czy może ściślej opozycji do arystokracji, opowiada się źa rozu­ m ieniem tyranii jako zagadnienia rozgrywającego się w ew nątrz arystokracji bez udziału w arstw niższych, nie doszukuje się w działalności Solona i K leiśtenesa tendencji dem okratycznych, egalitarystycznych. Pojaw ienie się demokracji w A te­ nach wiąże dopiero z okresem wojny pelopcneskiej, skoro, jego zdaniem, nawet demokarcja Peryklesa nie oznaczała pełnej rea'1'iizacji praw politycznych ludu.

388

Podkreśla autor w konkluzji, że trudno jest mówić o paralelizmie dwóch ciągów ustrojowych, arystokratycznego i demokratycznego, bo do połowy V w. domino­ w ała arystokracja i jej siposób m yślenia.

Uznając tę podstawową tezę autora za słuszną chciałbym ustosunkować się do w yw odów autora dotyczących V w. p n .e. Uważając za trafne jego wypo­ w iedzi dotyczące roli pozycji arystokracji i instytucji arystokratycznych w A te­ nach do V w. oraz uwagi na tem at charakteru reform Solona i Kleisltenesa, nie staw iałbym jednak tak ostro kw estii znaczenia pew nych instytucji o charakterze demokratycznym, a na których istnienie autor się zgadza, ale uiważa, że n ie miały one znaczenia i nie przesądzały o charakterze ustroju ateńskiego. Ten sąd na­ leżałoby, jak sądzę, zm odyfikować, a raczej złagodzić. W czasie dyskusji po moim referacie „Themistokles und die Dem okratisierung A thens” wygłoszonym w cza­ sie m iędzynarodowej konferencji w Jenie, 14—>17 czerwca 1983, dyskutanci w y­ razili ta k ie pogląd, że takie instytucje jak podział na dem y czy zatrudnienie tetów jako w ioślarzy były w ażnym i etapam i, wprawdzie jeszcze nie dem okratycznymi, ale -przygotowującymi proces dem okratyzacji ustroju Aten, co nastąpiło w k ilk a­ dziesiąt lat później. N ie miał on przecież charakteru rewolucyjnego, w ykształcił się w toku dłuższego czasu, by ostatecznie dojść do głosu w dobie Perykilesa, przekształcając elitaryzm arystokratyczny w egalitaryzm demokratyczny.

Waga pracy, rzadkiego zjawiska w polskich badaniach nad historią Grecji, uzasadnia jej om ów ienie i przeanalizowanie. Pozwala ona bowiem zapoznać się czytelnikow i z procesem przemian, jakich widownią jest w ostatnich dziesięcio­ leciach historia Grecji na bodaj najw ażniejszym odcinku, jakim są jej w e ­ wnętrzne przeobrażenia. Iah wartość przecież wykracza poza sferę antyku i ma ogólnoludzkie znaczenie. Z tych względów książka Włodzimierza Lengauera za­ sługuje na w ysoką ocenę.

Józef W olski

Birgit Bjerre J e n s e n , U dnaevn elseretten i en evaelden s m agtpoli- tisk e sy stem 1660—1730, Admmistrationhistoriiske studier nr 12, Rig- sankivet, G. E. C. Forlag 1907, s. 376.

Jest to kolejny tom studiów nad dziejam i adm inistracji duńskiej wydawanych przez kopenhaski R igsarkivet ‘. Autorka zajm uje się procesem podejm owania decyzji przy nominacjach na urzędy w okresie w czesnego absolutyzmu w Danii. "Wbrew tytu łow i badania ograniczone zostały do panowania Fryderyka IV, a kon­

kretnie do lat 1706— 1730. Ograniczenie takie podyktowane zostało przez podstawę źródłową, którą stanow ią akta nom inacyjne zachowane w archiwach kancelarii i skarbu.

Już od pierwszych m iesięcy po w stąpieniu na tron w 1699 r. Fryderyk IV konsekw entnie dążył do w yelim inow ania w pływ u administracji na decyzje poli­ tyczne, w tym i decyzje dotyczące obsady urzędów. Wprowadził nową proce­ durę, zgodnie z którą w szystkie decyzje podejm ował osobiście w sw oim gabinecie, jedypie w obecności osobistego sekretarza, którego rola ograniczała się do spisy­ w ania w oli monarchy. Procedura ta wym agała sporządzania pisem nych referatów , które następnie dostarczane były królow i. W łaśnie ow e referaty dotyczące nom

i-1 W serii tej ukazały się m. in. G. II s e e , Vejen til em bede. En undersogelse til kgl. re tsb etjen t-o g m a gistratsem bede 1735—1765 (1978); L. D o m b e r o w s k i , L enbesidderen som am tm and. S tu dier i adm in istration a f fyn skie g re vsk a b e r og baronier 1671— 1849 (1903).