R E C E N Z J E
587
M y k e n a m i a T y r y n sem m u sia ły istn ieć (s. 93). O czy w iście najlepiej je st, je śli d la ja k ie g o ś teren u czy o k resu r o zp o rzą d za m y k ilk u ro d za ja m i źró d eł. W y cią g a n ie d a le k o id ą cy ch w n io sk ó w ze śla d ó w je d y n ie a r c h e o lo g ic z n y c h je st ró w n ie n ieb ezp ieczn e ja k w y p r o w a d z a n ie ich z n ik ły ch w zm ia n ek w ź ró d ła ch p isa n y ch . A u to r z y słu szn ie p iętn u ją ta k ie p ra k ty k i (s. 35 ) tw ierd zą c, że p ragn ien ie p o su n ię c ia zb yt d a le k o w ied zy o p rzeszło ści p ro w a d zi c z ę sto d o g w a łc e n ia źród eł. D o ty c z y to je d n a k w sz y stk ic h źró d eł, n ie ty lk o a rc h e o lo g ic z n y c h . P rzeciętn y stu d en t m o ż e w y n ie ść z lek tury tej k sią żk i p r zek o n a n ie, że źró d ła a r c h e o lo g ic z n e n iew iele dają, a a r c h e o lo g o w ie in terp retu ją je je d n o str o n n ie . A sz k o d a , b o je d n ą z w ielk ich za let tej p racy je st p rzecież za p o z n a n ie czy teln ik a z n a jn o w szy m i o d k ry cia m i i in terp retacjam i a r c h e o lo g ic z n y m i. N ie b a g a te ln ą ro lę o d g ry w a w w a lo ra ch tej k sią żk i b a rd zo sta ra n n y d o b ó r ilustracji. N ie s te ty o b e c n e tru d n o ści „ p a p ie r o w e ” zm u siły d o u m ie szcze n ia zn a czn ej ich części n a w k ła d ce n a k o ń c u . W p ra w d zie d zięk i tem u w y p a d ły lep iej, ale w p ra k ty ce n ie b ęd ą się w u m y śle w ię k sz o śc i o d b io r c ó w łą c z y ły z tek stem . S zk o d a m o ż e , że w tek st n ie w łą c z o n o c h o ć b y o d sy ła c z y d o ilustracji n a w k ła d ce.
O g ra n iczy ła m się d o k ilk u p r z y k ła d ó w , a b y w sk a z a ć d la c z e g o m o im zd a n iem i ta k sią żk a n ie jest o w y m p rz y sto so w a n y m d o m o ż liw o śc i n a sz y c h stu d e n tó w I ro k u p o d ręczn ik iem . P rzy k ła d y m o ż n a b y m n o ż y ć . I z n ó w m u sim y n a tak i p o d ręczn ik p o c z e k a ć — p o d ręczn ik S e r g e j e w a je st sc h e m a ty czn y , p rzestarzały i m a w iele b łę d ó w , H a m m o n d a je st zb y t sz c z e g ó ło w y (d la n a szy c h stu d e n tó w ), n u d n y i w za k resie z a g a d n ie ń k u ltu ra ln y ch zb y t zw ięzły . P ię k n ie n a p isa n a i in teresu jąca k sią żk a L e v eq u e’a je st zb y t o g ó ln a i p o d o b n ie ja k k sią ż k a B r a v ô w w y m a g a lek tur d o d a tk o w y c h .
O m a w ia n a tu p ra ca b ęd zie je d n a k k sią ż k ą p o ż y te c z n ą d la b a rd zo in te lig e n tn y c h i za in te r e so w a n y ch stu d e n tó w , m o ż e b y ć d la n ich b o d ź c e m d o d a lszy c h lek tu r y i d o m y ślen ia , d la in teresu jących się a n ty k iem c z y te ln ik ó w b ęd zie k sz ta łc ą c ą lekturą.
Jeszcze je d n a sp raw a, k tó r ą z o b o w ią z k u recenzen ta z d łu g o le tn ią p ra k ty k ą red ak cyjn ą m u szę p o r u sz a ć z p ew n y m z a ż e n o w a n ie m . T a n iew ą tp liw ie p ięk n a i a m b itn a k sią żk a g rzeszy n iestety n ied b a ły m jęz y k ie m . C z ę śc io w o m o ż e to b y ć w y n ik iem c z ę ste g o k o r z y sta n ia z lek tu r w ję z y k a c h o b c y c h (ta k i ju ż lo s sta r o ż y tn ik ó w ) — stąd za p ew n e zn a la zł się n a s. 8 „ sło d k i k lim a t” za m ia t ła g o d n y (ic lim a t dou x?), c h o ć w p o p rzed n im z d a n iu je st p o p ra w n ie ła g o d n y . A u to r z y sta le u ży w a ją „ sta r sz y ” w se n sie d aw n iejszy , n p. „ sta rsze c z a s y ” (s. 11), J e d e n ze sta rszy ch w ie lk ic h h isto r y k ó w E d u ard M e y e r ” (s. 4 0 ), „ sta rsze im io n a ” tam że , „stru k tu ra sp o łe c z n a starsza o d sy n o jk izm u ” (s. 21 8 ). S p o ty k a m y „ o b r a z y b ite w n e eg za ltu ją ce p o tę g ą w ła d c y ” (s. 4 6 ), „ a n a lo g ie w a ży ły c ię ż k o n a tym o b r a z ie ” (s. 183). S ta le w y stę p u ją „ sp ec ja liści o d ” (o d h isto rii s. 193, o d m itó w s. 103), „ ek sp er ci o d r y tu a łó w ” (s. 3 1 3 ). N a s. 248 m a m y „ k lie n ta m y ch a ra k ter” , zd a rza się n a w et „ z a b e z p ie c z a ć ” za m ia st za p e w n ia ć (s. 184) „ z a b e z p ie c z e n ie d o stę p u d o o b sz a r ó w ” , „in terp retacja n a p o ty k a o p o r y ” (s. 2 4 2 ), „ o b e c n i za k ła d a li n o w e sz a ty ” (s. 31 3 ), „ ż y c ie k u ltu r o w e ” z a m ia st k u ltu ra ln e (s. 3 5 6 ). C z ę sto w y stęp u je p r z e sta w io n y szyk (w z d a n ia c h za czy n a ją cy ch się o d „ k tó r y ” ), zd arzają się zd a n ia źle zb u d o w a n e . N ie s te ty b a rd zo c z ę s to u ży w a ją a u to r z y o k reślen ia „ w io d ą c y ” — „ w io d ą c e m ia sta ” , „ w io d ą c e o śr o d k i” itp . O g ra n icza m się d o p r z y k ła d ó w d o ty c z c ą c y c h u ch y b ień ję z y k o w y c h i gra m a ty c zn y ch . P o m ija m k w estie sty listy czn e, c h o ć razi m nie n p. sta łe u ży w a n ie „ s iln y ” , „ siln ie ” z a m ia st m o c n o , b a rd zo , w w y so k im sto p n iu , ale n a to n ie m a regu ł, k a żd y m o ż e m ieć tu n ie c o in n e w y czu cie. N a to m ia s t o d a u to r ó w d u ż o p isz ą c y c h p o p o lsk u i m a ją cy c h p ra k ty k ę red ak cyjn ą ja k E w a W i p s z y c k a m o ż n a o c z e k iw a ć n ie c o w ięcej d b a ło śc i o p o p r a w n o ść ję z y k a sz c z e g ó ln ie w k sią żc e za m ierzo n ej j a k o p o d ręczn ik . M o ż n a b y p o d a ć d łu ż sz ą listę w ą tp liw o śc i, a ta k ż e d łu ż sz ą listę p artii b a rd zo u d a n y ch . N ie w yd aje m i się to je d n a k p o tr zeb n e. T a k sią żk a je st w su m ie in teresu jąca i a m b itn a i je s t k sią ż k ą d o czy ta n ia .
I z a B ie żu ń sk a -M a ło w ist
W ilfrid R . P r e s t , The R is e o f the B a rristers. A S o c ia l H is to r y o f th e E nglish B a r 1590— 1 640, C la ren d o n P ress, O x fo r d 1986, s. X V I , 4 42.
B a d a n ia z zak resu h isto rii sp o łeczn ej co r a z częściej k on cen tr u ją się n ie n a sp o łec zeń stw ie g lo b a ln y m lu b p o d sta w o w y c h je g o p o d z ia ła c h n a k la sy , w a rstw y a lb o sta n y , lecz n a m ik r o a n a lizie
ró żn y ch n iew ielk ich grup i sp ec y ficzn y ch r o d za jó w w ięzi sp o łec zn y ch . R o ś n ie za in tereso w a n ie h isto rią elit, gru p n a cisk u i r o zm a ity c h gru p n iefo rm a ln y ch , rozw ijają się b a d a n ia n ad su b k u ltu ram i, ro d zin ą , gru p am i z a w o d o w y m i. Z ty ch o sta tn ic h sz c z e g ó ln ie in teresu jące są stu d ia nad k sz ta łto w a n ie m się z a w o d ó w a rch itek ta , lek arza i p raw n ik a o r a z ich sp o łe c z n ą rolą w e w czesnej e p o c e n o w o ż y tn e j.
W X V I — X V II w . w w ielu krajach E u ro p y liczb a p ra w n ik ó w p o w a ż n ie w zro sła , a ich rola w ży ciu sp o łe c z n y m i p o lity c z n y m , n ie k ie d y ta k ż e k u ltu raln ym , sta ła się z n a c z ą c a 1. D o ty c z y ło to sz c z e g ó ln ie m o n a r ch ii a b so lu tn y c h z ich ro z b u d o w a n y m fa c h o w y m a p a ra tem a d m in istracyjn ym za tru d n ia ją cy m p r a w n ik ó w , a le o b ję ło i kraje o in n y m typie u stroju . C h a ra k tery sty czn y był w zro st liczb y p ra w n ik ó w w sk ła d zie rad m iejsk ich (lu b a n a lo g ic z n y c h k o le g ia ln y c h o r g a n ó w w ła d zy ) w w ie lu m ia sta ch eu rop ejsk ich w X V II w . Z ja w isk o zn a n e b y ło p o w sz e c h n ie , a le nie w szęd zie je d n a k o w e b y ły je g o przyczyn y.
W ilfrid R . P r e s t, w y k ła d o w c a u n iw ersy tetu w A d e la id z ie (A u str a lia ), z w ią z a n y z u n iw ersy tetem o x fo r d z k im , a u to r w cześn iej ju ż p u b lik o w a n y c h p rac o h istorii z a w o d u p ra w n ik a 2, zajął się dziejam i an gielsk iej a d w o k a tu r y w la ta ch 1590— 1640 czy li w ok resie, k ied y b yła to n a jp o tężn iejsza grupa z a w o d o w a w A n g lii. Z a m ie s z c z o n a w e w stęp ie ta b e la 1.1 p rzed sta w ia g w a łto w n y w zro st liczby a d w o k a tó w w czterech izb a ch lo n d y ń sk ic h (G r a y ’s Inn. In n er T e m p le, L in c o ln ’s Inn, M id d le T e m p le) w la ta ch 1570— 1639, z tym że p o c z y n a ją c o d 1590 r. lic z e b n o ść tej gru p y sta ła się p o k a ź n a (p o w y żej 4 0 0 p rzyjęć n o w y c h c z ło n k ó w w k a żd y m d zie się c io le c iu ). A u to r w ią ż e to z rozw ojem g o sp o d a r k i an gielsk iej, jej u to w a r o w ie n ie m , zm ia n a m i w stru k turze w ła sn o śc i ziem sk iej, k tóre p o w o d o w a ły w zro st z a p o tr z e b o w a n ia n a u słu g i p ra w n ik ó w . Z w ię k sz a n ie się liczb y a d w o k a tó w nie z a w sze jed n a k b y ło sk o r e lo w a n e ze w zro ste m z a p o tr z e b o w a n ia n a n ich , stą d p ew n e z a k łó c e n ia i o b ja w y k ryzysu w tym z a w o d z ie . A u to r w je d n y m z r o z d z ia łó w sta w ia pytan ie: czy z b y t w ielu a d w o k a tó w ? i w skazuje n a p o w sta w a n ie co r a z to n o w y c h sta n o w isk i ź r ó d e ł d o c h o d ó w d la nich. T a k ą sz a n są d la p ra w n ik ó w b yła ek sp a n sja k o lo n ia ln a A n g lii stw arzająca i n o w e p ro b lem y p ra w n e , i n o w e m o ż liw o śc i za tru d n ie n ia w k o m p a n ia c h h a n d lo w y c h w kraju i w k o lo n ia c h . Z tym w szy stk im w ią z a ła się p o zy cja m a ter ia ln a a d w o k a tó w : 1/6 d o c h o d z iła d o zn a c z n y c h m a ją tk ó w , ale byli w śró d n ich i żyjący n a p o g r a n ic z u n ęd zy.
In n y m c zy n n ik iem sty m u lu ją cy m w y o d ręb n ien ie się p r a w n ik ó w ja k o g ru p y za w o d o w e j opartej n a o d p o w ie d n im w y k sz ta łcen iu , b y ła w e d le a u to r a reform acja i za ła m a n ie się p ozycji kleru ja k o jed yn ej u p rzed n io gru p y sp ołeczn ej w yróżn iającej się p o sia d a n ą w ied zą . C zy n n ik i te z ca łą p e w n o ś c ią za d e c y d o w a ły o w zro ście z n a c z e n ia an gielsk iej a d w o k a tu r y w p ó łw ie c z u p o p rzed za ją cy m z w o ła n ie D łu g ie g o P a rla m en tu , czy li w y b u c h w o jn y d o m o w ej zw anej a n g ie lsk ą rew olu cją burżua- zyjn ą. B y ło to zja w isk o z n a m ie n n e d la p rzem ia n , ja k ie za szły w te d y w c a ły m sp o łe c z e ń stw ie A n g lii. A le c z y je st to w y sta rcza ją ce w y ja śn ien ie je g o przyczyn? I czy w y ja śn ia to ró w n ie ż w zro st zn a czen ia p ra w n ik ó w w ty m że cza sie w in n y ch k rajach eu ro p ejsk ich , gd zie p ro cesy g o sp o d a r c z e i sp o łec zn e n ie k o n ie c z n ie p rzy p o m in a ły sytu ację a n gielsk ą? W sz a k p ra w n icy stali się gru p ą z n a czą cą i w w ielu m ia sta c h n iem ie ck ic h , i w e W ło sz e c h , w e F ran cji, w H isz p a n ii, a w ięc w krajach, w k tó r y ch p o z io m g o sp o d a r k i i struktury sp o łe c z n e b y ły b a rd zo ró żn e3. T a k ż e w P o lsc e w X V II i X V III w. z a p o tr z e b o w a n ie n a u słu g i p r a w n ik ó w b y ło d u że, c h o ć w y w o ła n e in n y m i n iż w A n g lii p rzy czy n a
1 P or. W . J. B o u w s m a , L a w y e r s a n d E a r ly M o d e rn C u ltu re, „ T h e A m erica n H isto rica l R e v ie w ” t. L X X V III, 1973, nr 2, s. 303— 327; L a w y e r s in E a rly M o d e rn E u ro p e a n d A m e ric a , w yd . W . P r e s t , N e w Y o r k 1981. Z o b . też p rzyp . 3.
2 W . R . P r e s t , The Inns o f C o u r t under E liza b e th I a n d th e e a r ly S tu a rts 1590— 1640,L o n d o n 1972; t e n ż e , The E nglish B ar, 1550— 1700,[w:] L a w y e r s in E a rly M o d e rn E u ro p e, o p . c it., s. 65— 85.
3 Z o b . L. M a r t i n e s , L a w y e r s a n d S ta te c r a ft in R e n a issa n ce F loren ce, P rin c eto n 1968; L. R . B e r l a n s t e i n , L a w y e r s in P re— R e v o lu tio n a ry F ran ce, [w:] L a w y e r s in E a rly M o d e rn E u rope, o p . cit., s. 164— 180; R . L. K a g a n , L a w y e r s a n d L itig a tio n in C a stile, 1500—1750,ta m że , s. 181— 204; t e n ż e , L a w s u its a n d L itig a n ts in C a s tile , 1500—1750,C h a p el H ill, N . C . 1981; J. S. A m e l a n g , B a rriste rs a n d J u d g es in E a r ly M o d e rn B arcelon a: T he R is e o f a L e g a l E lite , „ T h e A m erica n H isto r ic a l R e v ie w ” t. L X X X I X , 1984, nr 5, s. 1264— 1284.
R E C E N Z J E
589
mi: to nie u to w a ro w ien ie g o sp o d a r k i a n i o ż y w ie n ie o b r o tu n ie r u c h o m o śc ia m i lecz zm ia n y stru k tu ry w ła sn o ści ziem skiej i p o d z ia ły w ła sn o śc io w e , d ające p o ż y w k ę sz la ch eck iem u p ien ia ctw u , p o w o d o w a ły n a ra sta n ie p r o c e só w są d o w y c h , nie p o w o d u ją c je d n a k w c a le — przynajm niej d o p o ło w y X V III w . — w z r o stu p restiżu p ra w n ik ó w , tra k to w a n y ch p rzez sz la ch tę p o lsk ą z le k c ew a ż en ie m z uw agi n a ich p leb ejsk ie c z ę sto p o c h o d z e n ie , m im o że z ich u słu g trzeb a b y ło k o r z y s ta ć 1. W . R . P rest zresztą p o d k reśla sp ec y fik ę sytuacji A n g lii i za strz eg a się przed p rzen o szen iem r ezu lta tó w je g o b a d a ń n a sto su n k i k tó r e g o k o lw ie k kraju k o n ty n en ta ln ej E u rop y.
A u to r z d e c y d o w a ł się n a b a d a n ie m e to d ą rep rezen tacyjn ą, p rzep ro w a d za ją c sz c z e g ó ło w ą a n a lizę w ybranej p ró b k i i n a jej p o d sta w ie w n io sk u ją c o ca ło ści. S p o śr ó d 2 2 9 3 a d w o k a tó w (b a rr iste rs) w yb rał p r ó b k ę 5% , cz y li 115 o só b , starając się o r ó w n o m iern ą i p ro p o rcjo n a ln ą rep rezentację c z ło n k ó w w szy stk ich czterech izb a d w o k a c k ic h i w szy stk ich p ięciu b ad an ych d ziesię cio le ci. B u d zić to m o ż e je d n a k zastrzeżenia: p r ó b k a w yd aje się zb y t m a ła i w jej w ielk o śc i b ezw zg lęd n ej, c o je st d ecy d u ją c e d la d o k ła d n o śc i o sią g n ię ty c h w y n ik ó w , i w sto su n k u d o badanej c a ło śc i, c o m o ż e p o d w a ż a ć jej rep rez en ta ty w n o ść. M o ż n a n a w e t m ieć w ą tp liw o śc i, czy ta k m ała p r ó b k a nad aje się d o b a d a n ia m e to d a m i sta ty sty czn y m i, czy p o z w a la n a o b lic z a n ie p r o cen tó w , zw ła sz c z a że c o d o części p rzed sta w icieli tej gru p y a u to r n ie d y sp o n u je p ełn y m i in fo r m a cja m i, sta le w ięc w ta b e la ch p o ja w ia ją się rubryki: n ieo k reśle n i, niezn an i.
D r u g ą gru p ę p ra w n ik ó w , starszych a d w o k a tó w (b en ch ers), liczą cą 385 o só b , a u to r zb a d a ł w ca ło ści. T o ró w n ież m o ż e w y w o ła ć zastrzeżenia: czy w y n ik i b a d a ń ty ch d w ó c h grup są p o r ó w n y w a ln e , czy m ają tę sa m ą w artość?
Z n a cz n a część w n io sk ó w a u to r a w yd aje się jed n a k nie b u d zić w ą tp liw o śc i. N a w e t g d y b y w zięcie p o d u w a g ę w iększej p ró b k i sp o ś r ó d gru p y a d w o k a tó w (np . 10% lub 20% a lb o c a ło śc i tej gru p y) sk o r y g o w a ło n ieco o b lic z o n e o d se tk i, n ie z m ie n iło b y to o g ó ln e g o o b ra zu sp o łe c z n e g o p o c h o d z e n ia ty ch ludzi: 40% a d w o k a tó w i 36% starszych a d w o k a tó w p o c h o d z iło z n iższ y ch w a rstw sz la ch ty angielsk iej, o d p o w ie d n io 20% i 15% z w y ższy ch w a rstw te g o sta n u , za ś 33% i 34% z ró żn y ch grup p leb ejsk ich (kler, k u p cy , c h ło p i), w tym 20% i 17% to sy n o w ie p r a w n ik ó w i u rzęd n ik ów ; resztę sta n o w iły o so b y o n ie u sta lo n y m p o c h o d z e n iu (tab . 4 .1 ). N ie u lega te ż w ą tp liw o śc i, że o g r o m n a w ię k sz o ść p r a w n ik ó w o b u grup w y w o d z iła się ze w si (ta b . 4 .2 ). N ie m a ju ż jed n a k tej p e w n o śc i co d o w y b o ru z a w o d u p ra w n ik a p rzez n ajstarszych lub m ło d sz y c h syn ów : w ed le o b lic z e ń a u to r a w grupie a d w o k a tó w p rzew a ż a li n ajstarsi sy n o w ie (lub je d y n a c y ), w gru p ie sta rszy ch a d w o k a tó w p o d o b n ą p rzew agę m ieli sy n o w ie m ło d si (ta b . 4 .3 ). P rop orcje te ła tw o m o g ły ulec zm ia n ie przy przyjęciu innej p o d sta w y o b lic z e ń . Z m ia n a p o d sta w y o b lic z e ń m o g ła też sk o r y g o w a ć tabelę 4 .4 p rezen tu jącą p o c h o d z e n ie a d w o k a tó w z ró żn y ch re g io n ó w A n g lii, g d y ż w y stęp u ją ce ta m ró żn ice o d se te k n ie są z d e c y d o w a n ie d u że. Z k o lei struktura w y z n a n io w a bad an ej gru p y z a w o d o w e j, p rzed sta w io n a w tabeli 7 .1 , n ie je st p rzek o n u ją c a z p o w o d u zb yt w y s o k ie g o o d se tk a p ozycji n iezn a n y ch (praw ie 70% ); z d e c y d o w a n a p rzew a g a p u ry ta n ó w w śró d a d w o k a tó w o znanej o rien ta cji w y zn a n io w ej je st je d n a k b a rd zo w y m o w n a (26% c a ło śc i b ad an ej gru p y, 81% gru p y o znanej p rzy n a leżn o ści w y zn a n io w ej).
M im o iż isto tn y m w y ró żn ik iem gru p y z a w o d o w e j p ra w n ik ó w b y ło w y k sz ta łcen ie, ty lk o n iew iele p o n a d p o ło w ę bad an ej p ró b k i le g ity m o w a ło się stu d ia m i u n iw ersy teck im i (ta b . 4 .7 ) (55% a d w o k a tó w , 59% starszych a d w o k a tó w ), przy czy m w y ra źn ą p rzew a g ę m ieli a b so lw e n c i O x fo rd u n ad C am b ridge. B a rd zo w a żn y m elem en te m a w a n su p ra w n ik a b y ło n a to m ia st m a łżeń stw o . K a n d y d a te k n a ż o n y p o sz u k iw a li a d w o k a c i w e w łasnej sferze, ż en ią c się c z ę s to z córk am i p ra w n ik ó w , a także w ro d zin a ch g e n try i k u p ieck ich . W p ierw szy m w y p a d k u p o z y c ja sp o łec zn a r o d zin y ż o n y , w trzecim p o sa g , w dru gim w y p a d k u i je d n o i d ru gie, sprzyjały dalszej karierze. Z w ią z k i p ra w n ik ó w z ziem ia ń stw em są d ob rze w id oczn e: n ie ty lk o w ię k sz o ść z n ich w y w o d z iła się ze w si, ale także m ieszk a ła n a w si p rzyjeżd żając d o L o n d y n u lu b in n y ch m ia st ty lk o n a sesje
są-4 Z o b . I. L e w i n , P a le stra w d a w n ej P o lsc e , „ P a m iętn ik H isto r y c z n o -P r a w n y ” t. X III, 1936, zesz. 1, gd zie o m ó w io n a d a w n iejsza literatu ra, zw ła szcza p ra ce J. R a f a c z a i P . D ą b k o w s k i e g o . O sta tn io o p alestrze w P o lsc e p isa ła T . Z i e l i ń s k a , S zla c h e c c y w ła ściciele n ieru ch om ości w m ia sta ch X V III w ., W a rsza w a 1987, s. 126— 134.
d ó w ; p o n a d to sp o rą część d o c h o d ó w czerpali p ra w n icy n ie Z h o n o r a r ió w a d w o k a c k ic h lecz z p o sia d ło śc i ziem sk ich , c h ętn ie też o b e jm o w a li r o zm a ite urzęd y. In teresu jąca je st d u ża a k ty w n o ść a d w o k a tó w w d zied zin ie k u ltu ry, w ie lu z n ich o d d a w a ło się p isa rstw u . T a ich d z ia ła ln o ść w yraźn ie za czę ła sła b n ą ć o k . 1660 г., c o a u to r tłu m a czy stab ilizacją tej grupy za w o d o w e j p o rew olu cji, w w y n ik u c z e g o a d w o k a c i n ie m u sieli ju ż p ió rem p o d b u d o w y w a ć sw e g o p restiżu sp o łe c z n e g o . A d w o k a tu r a o tw iera ła d r o g ę k ariery sp o łec zn ej. C h o c ia ż a u to r zn a d o k ła d n ie b io g ra fie ty lk o n ie k tó r y c h jej p rzed sta w icieli, w n io se k taki w yd aje się n iew ą tp liw y . P ra w n icy byli w ięc grupą sp o łe c z n ą o d g ry w a ją cą isto tn ą ro lę w p ro c e sa c h p rzem ia n sp o łe c z n y c h w A n g lii p rzed w o jn ą d o m o w ą , ich m o b iln o ść sp o łec zn a b yła z n a czn a . W ią z a ło się to z a p e w n e z ich u d zia łem w w y d a rze n ia ch p o lity c z n y c h . Z c z ą stk o w y c h ty lk o in form acji, ja k im i d y sp o n u je a u to r , w y n ik a je d n o z n a c z n ie, iż w la ta ch rew olucji p o n a d d w u k r o tn ie w ięcej p r a w n ik ó w o p o w ia d a ło się za p arla m en tem niż z a rojalistam i.
K sią ż k a n ie zo sta ła z a o p a tr z o n a w w y k a z ź ró d eł ani literatu ry, c o je s t b a rd zo p o w a ż n y m m a n k a m en tem . P o n ie w a ż in d ek s nie o b ją ł p rzy p isó w , a w p rzy p isa ch nie z a w sz e z o sta ły u m ie sz c z o n e p ełn e o p isy b ib lio g r a ficzn e, o d sz u k a n ie o d p o w ied n ie j in fo rm a cji lub z o r ie n to w a n ie się, n a ja k ic h m a teria ła ch o p a rł się a u to r , je st p raw ie n iem o żliw e.
A n d r ze j W y ro b isz
Jam es C h a s t a i n , The lib era tio n o f so v ereig n p e o p le s. The French fo r e ig n p o lic y o f 1848, O h io U n iv e r sity P ress, A th e n s 1988, s. 291.
H isto r ia d y p lo m a ty c z n a 1848 ro k u u c h o d z i za d o b rze zb a d a n ą . A r c h iw a m o c a r stw i p o m n iej szych p a ń stw o d d a w n a sto ją o tw o r e m , a n a w et i rosyjsk ie b y w a ły e k sp lo a to w a n e przez rad zieck ich i za g ra n iczn y ch b a d a czy . N ie brak w y d a w n ic tw d o k u m e n tó w rzą d o w y ch , lic z n e są d ru k o w a n e p a m ię tn ik i i zb io ry k oresp o n d en cji, z a r ó w n o r e w o lu c jo n istó w , ja k też ich p rzeciw n ik ó w . M a m y 0 W io śn ie L u d ó w d ziesią tk i m o n o g r a fii, setk i c e n n y ch , r ó żn o języ czn y ch p rzy czy n k ó w . C ó ż w ięc p rzy n o si n o w e g o k sią żk a p r o fe so r a sta n o w e g o u n iw ersy tetu w A th e n s, O h io n a tem a t p o lity k i zagran iczn ej II R ep u b lik i w o w y m „ sz a lo n y m r o k u ”? L egitym u je się o n a o b fitą b azą ź r ó d ło w ą . B ib lio g ra fia w y licza a rch iw a lia d y p lo m a ty c z n e fran cu sk ie, belgijsk ie, n iem ie ck ie (B erlin Z a c h o d n i, M erseb u rg, F ran kfu rt, K arlsru h e, S tu ttg a rt, M o n a c h iu m ), w ło sk ie (T u ry n ) i a n g ielsk ie. W śród m niej zn a n y ch b a d a c z o m sp u ścizn p ryw atn ych : p ap iery J. H e tz e la , sz efa g a b in e tu w e fran cu sk im M S Z (B ib lio th è q u e N a tio n a le ) o ra z p a p iery C a v a ig n a c a (le M a n s). D łu g a lista o p r a c o w a ń w języ k u fra n cu sk im , a n g ielsk im i n iem ie ck im n ie p o m ija c h y b a n ic z e g o isto tn e g o . S ą tu i p u b lik acje w ję z y k a c h „ k o n g r e so w y c h ” h isto r y k ó w z in n y ch k rajów , w tym p o lsk ic h . C o w ięcej, b ib lio g r a fia ta za w iera je d n ą p o zy cję w ję z y k u ro sy jsk im ( A w e r b a c h a ) , d w ie w w ęg iersk im ( A r p a d a i H a j - n a l a ) o ra z trzy p olsk ie: „ L e g io n M ic k ie w ic z a ” B a t o w s k i e g o , „ A d a m C z a rto ry sk i” H a n d e l s - m a n a , „ S p ra w a p o lsk a w 1848 r.” F e l d m a n a . C o w ięcej, w śró d w y k o r z y s ta n y c h rę k o p isó w w y lic z a a u to r p ap iery B y str z o n o w sk ie g o w B ib lio tece P olsk iej w P aryżu i w z b io ra ch C za rto ry s k ich w K r a k o w ie (k ilk a d ziesią t sygn atu r!). U F e ld m a n a isto tn ie a u to r w y k o r z y sta ł je d e n fran cu sk i 1 je d e n a n g ielsk i przypis; H a n d e lsm a n a tr z y to m o w e d z ie ło n a z y w a „ m istr z o w sk im ” (s. 2 3 8 ), ale z je g o w y k ła d em zu p ełn ie się n ie liczy, a n i też n ie p o w o łu je się w p rzy p isa c h n a w y k a za n e w b ib lio
grafii p o lsk ie arch iw alia. S k ą d in ą d sp ra w y p o lsk ie zajm ują w k siążce tej d u ż o m iejsca.
Z a c ie k a w ie n i p o d ejm u jem y lek tu rę i zaraz n a s. 1 u d erza n a s o c e n a L a m a rtin e’a, stern ik a d y p lo m a cji II R ep u b liki: „ lite ra ck ie i p o lity c z n e w cielen ie rew o lty , p o e ta , m ó w c a i d e m a g o g ” . P r a w ic o w a i le w ic o w a h isto rio g ra fia , fra n cu sk a i o b c a , z g o d n e są c o d o te g o , że L a m a rtin e nazajutrz p o rew olu cji lu tow ej sta n ą ł n a czele ty ch k ó ł b u rżu azyjnych, k tó r e o p o w ie d z ia ły się za rep u b lik ą, a ż e b y z n eu tra lizo w a ć d ą żen ia r a d y k a łó w i u ra to w a ć p o rzą d ek sp o łec zn y . Ja k o c e l g łó w n y p o sta w ił w ię c so b ie L am artin e z a p o b ie ż e n ie w o jn ie , k tó r a b y r o zp a liła w e F ran cji n a m ię tn o śc i rew olu cyjn e,
