Slawistyka i wiedza o Europie wschodniej w Japonii

Ito, Takayuki

Slawistyka i wiedza o Europie

wschodniej w Japonii

Przegląd Historyczny 76/2, 321-343

1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Slawistyka i wiedza o Europie wschodniej w Japonii*

K ultura i życie narodów słowiańskich są w dzisiejszej Japonii przedmiotem w zrastającego zainteresow ania. Młody bibliograf Ju n M a t s u d a z In sty tu tu (dziś Ośrodka Badawczego) Slaw istyki w Sapporo, sporządził w latach 1975— 1976 „Wykaz badaczy w dziedzinie wiedzy o Związku Radzieckim i Europie w schodniej” 1 do­ chodząc do 791 nazwisk. Z tej liczby 30,8% przypadło ,na ekonomistów, 30,1% na literaturoznaw ców i językoznawców, 14,3% na historyków i w sumie tyle samo na praw ników i politologów oraz 7,2% n a socjologów.

Jeżeli chodzi o liczbę slawistów Japonia zajm uje drugie m iejsce po Stanach Zjednoczonych. Opracowana przez tegoż au to ra „Bibliografia badań w dziedzinie wiedzy o Związku Radzieckim i k rajach wschodnio- i środkowoeuropejskich w J a ­ ponii w 1976 r.” a zaw iera 809 tytułów. Spośród nich 26,Θ°/ο przypadło n a litera­ turoznawstwo i językoznawstwo, 21,4°/o na politologię i prawo, 19,7% na ekono­ mię, 15,3% na socjologię i 11,6% na historię. Zaliczano tu co praw da nie tylko samodzielne opracow ania naukowe, lecz także spraw ozdania z imprez naukowych, recenzje, pomoce naukowe, słowniki, przekłady, artykuły popularno-naukow e, re­ portaże itd. Mimo to jest to duża liczba.

* Niniejszy przyczynek stanow i rozszerzoną w ersję w ykładu, wygłoszonego 15 m arca 1979 r. w Instytucie Slaw istyki i B ałkanistyki Akademii N auk ZSRR w Moskwie. W nieco skróconej form ie został on opublikowany w „Sowietskoje sław janow iedienije” 1980 r., n r 2, s. 93—105, a w w ersji przerobionej, precyzującej niektóre inform acje, w w ydaw anym przez U niw ersytet Hokkaido w Sapporo „Survau K enkyu” („Badania Slaw istyczne”) n r 25, 1980, s. 127—147. Ta druga w ersja stanow i podstawę niniejszego opracowania.

Specjalnością autora jest historia stosunków międzynarodowych, a w szczegól­ ności najnow sza historia Polski. Mimo usiłow ań autora, by przedstaw ić możliwie pełny obraz, nie udało m u się uniknąć przew agi w prezentow aniu w łasnej dome­ ny działania. Z całą pewnością poświęcił on tem u czy innem u instytutow i, publi­ kacji czy uczonemu zbyt mało uwagi, za co przeprasza zarówno Czytelników, jak i odnośne Osoby w Japonii, prosząc o wyrozumiałość.

1 Ju n M a t s u d a , Soren too kenkyusha meibo, wyd. rozszerzone, Sapporo 1977. г T e n ż e , Soren too ken ky u b u n ken m o kuroku 1976, „Suravu kenkyu” („Ba­ dania Slaw istyczne”), n r 22 (1978), s. 271—300. Bibliografia ukazuje się od r. 1978 jako osobna broszura, W ydanie za r. 1980, które wyszło w kw ietniu 1982 r., w y­ kazuje 2038 tytułów . Przeprowadzono w nim inną, bardziej szczegółową klasyfi­ kację niż we wcześniejszych wydaniach. Dla porów nania przytoczmy następujące liczby: spraw y ogólne i bibliografie 1,9%, filozofia, religia i księgi pam iątkow e 4,5%, historia 14,5%, geografia i spraw ozdania z podróży 2,2%, biografie 3°/o, lite­ ratu ra 10%, języki 4,4%, psychologia i pedagogika 1,6%, sztuka 3,2%, polityka i sprawy wojskowe 11,1%, stosunki m iędzynarodowe 16,3%, praw o 2,5%, ekono­ mia i statystyka 9,2%, gospodarka zakładow a i praca 3,9%, przem ysł 5,4%, finan­ se i kredyty 0,7%, społeczeństwo i socjologia 4,5%, reszta 1% Jest rzeczą uderza­ jącą, że zainteresow anie aktualnym i w ydarzeniam i politycznymi i wojskowymi wzrosło, podczas gdy zainteresow anie lite ra tu rą i językam i w yraźnie zmalało.

322 T A K A Y U K I ITO

P O J Ę C I E S L A W I S T Y K I W J A P O N I I

Slaw istyka czy nauka o Słowianach (suravu gaku) stanow i dla Japończyka pojęcie względnie nowe. Weszło ono do języka dopiero po II wojnie. Do dziś nie uzyskało ono obyw atelstw a w języku potocznym, chociaż już od 1957 r. ukazuje się czasopismo naukowe pt. „Suravu kenkyu” („Badania Slawistyczne”). Ostatnio jednak slaw istyka coraz w yraźniej kształtuje się jako gałąź nauki zajm ująca się problem am i regionu świata, przeważnie zamieszkanego przez narody słowiańskie.

W związku z tym nasuw ają się dwa pytania: 1. czy region ten należy okre­ ślać w kategoriach etnograficznych, czy też geograficznych; 2. czy slaw istyka jest samodzielną dyscypliną naukową?

W odniesieniu do pierwszego pytania badacze japońscy skłaniają się do de­ finicji geograficznej, gdyż przyjęcie etnograficznej nie pozwalałoby na uwzględnie­ nie niesłow iańskich republik Związku Radzieckiego lub niesłowiańskich ziem Eu­ ropy środkowo-wschodniej.

Z tego powodu niektórzy slawiści japońscy w prow adzają dokładniejsze okre­ ślenie soren too gaku, która m niej więcej oznacza studium Związku Radzieckiego i Europy wschodnio-środkowej i odpowiada niemieckiemu Osteuropakunde. Pod obydwoma tym i pojęciami rozumie się na ogół siedem krajów od Polski n a pół­ nocy po Albanię na południu; niekiedy podciąga się pod to miano Finlandię, NRD, Austrię i Grecję.

Co do samodzielności slaw istyki jako dyscypliny naukow ej, znawcy japońscy skłaniają się do jej negowania, uw ażają jednak za pożyteczną w spółpracę zainte­ resow anych przedstaw icieli n auk hum anistycznych i społecznych. Badania in te r­ dyscyplinarne nad określoną częścią św iata (area studies jak je nazyw ają Anglicy) określone są po japońsku tym samym co do znaczenia term inem chiiki kenkyu.

H I S T O R I A S L A W I S T Y K I J A P O Ń S K I E J

Slaw istyka japońska, jakkolw iek jeszcze młoda, m a już jednak swoją historię, k tó rą podzielić można n a cztery główne okresy:

1. od połowy lat 1870-tych do początku la t trzydziestych; 2. początek la t trzydziestych do 1945;

3. od 1945 r. do początku lat sześćdziesiątych; 4. od początku lat sześćdziesiątych do dzisiaj.

I E T A P : W P O S Z U K IW A N I U N O W Y C H D Z I E D Z I N W IE D Z Y

Po tzw. odnowie M eiji (1868) now y rew olucyjny rząd przeprow adził w Japonii zasadnicze reform y polityczne i społeczne i doprowadził do zakończenia trw a ją ­ cej dwa i pół w ieku izolacji k raju od św iata zewnętrznego.

8 Jako pożyteczne rozszerzenie w ym ieńm y następujące publikacje w języku angielskim : P. B e r t o , P. L a n g e r i R. S w e a r i n g e n : Japanese Training and

Research in the Russian Field, Los Angeles 1956; H. M o m o s e, A survey of Eastern Europe from the view point of Japanese social scientists. A n interim report,

„Suravu kenkyu” n r 10 (1966), s. 27—37; H. M o m о s e , Soviet Studies in Japan, „A nnual Review of the Japan Institute of International A ffairs” t. V, 1969—1970, s. 159—168; K. K i g a, S tu d y of the Soviet Union and Eastern Europie in Japan, „C anadian Slavonic Pfipers” t. XI, n r 2 (lato 1969), s. 156—166; S. M i n a m i z u k a ,

Japanese Interest in Ěast-Central Europe in historical perspective, „Tooshi kenkyu”

n r 1 (1978), s. 4—17. Jeżeli chodzi o prawo, politologię, ekonomię, literaturoznaw st­ wo por. publikacje powoływane dalej w przypisach.

Inteligencja japońska, która od dawna już dążyła do rozszerzenia wiedzy 0 świecie zew nętrznym i boleśnie odczuwała głębokie zacofanie swego k raju , za­ jęła się teraz studiam i nad k rajam i zachodnimi, w tym także Rosją. Wielu mło­ dych uczonych i studentów wysyłano za granicę. Staw iali oni sobie przeważnie cele praktyczne i chcieli uczyć się od Europejczyków.

Studenci japońscy przybyw ający do Rosji, dochodzili do przekonania, że kraj ten nie należy do krajów rozwiniętych i że niewiele można się w nim nauczyć *. W dwóch dziedzinach jednak Rosja pozostawała interesująca dla inteligencji ja ­ pońskiej: w beletrystyce i naukach społecznych. Już w połowie lat siedemdzie­ siątych X IX w. założono w Tokio In sty tu t Języków Obcych, gdzie uczono rów ­ nież rosyjskiego. Jednym z jego absolwentów był Simei Futabatei (1864—1909), pisarz i tłum acz Turgieniewa, który od r. 1898 w tymże Instytucie uczył języka rosyjskiego. Jednym z jego uczniów był Sadatosi Y a s u g i (1876—1966) który na początku XX w ieku kontynuow ał studia na U niw ersytecie P etersburskim pod kierunkiem Jan a Niecisława Baudouin de Courtenay. Wyszedł on zatem z tej samej szkoły, co wielki slawista niemiecki M ax V a s m e r (1886—1962).

Po powrocie do k raju Yasugi stał się założycielem rusycystyki i — ja k ma się pełne praw o go nazwać — ojcem slaw istyki w Japonii. Był on przede w szyst­ kim językoznawcą i w ydał w 1935 r. pierwszy naukow y słownik rosyjsko-japoński, do dziś powszechnie używ any5. Z jego szkoły wyszło wielu znakom itych rusycy­ stów: Masao Y o n e k a w a (1891—1965), Hakuyo N a k a m u r a (1890—1974), ffisai- chiro H a r a (1890—1971), Yoshitaro Y o k a m u r a (1897—1975) i inni. Przyczynili się oni w alnie do tego, by zaznajomić czytelników japońskich z wielkim i pisarzam i 1 poetam i rosyjskim i, jak Puszkin, Lerm ontow, Gogol, Lew Tołstoj, Dostojewski i Czechow; w latach trzydziestych naszego w ieku ich główne dzieła m iały już przekłady japońskie. Poza Związkiem Radzieckim nie m a chyba kraju, gdzie lite­ ratura rosyjska XIX w. byłaby tak popularna jak w Japonii.

W Tokio, na znanym U niwersytecie W aseda otw arto w 1920 r. katedrę lite­ ratu ry rosyjskiej, na którą powołano Hisaichiro H ara. W rok później utworzono Instytut Języków Obcych w Osaka, także z k ated rą języka rosyjskiego. W 1925 r. utworzono w pobliżu dawnej stolicy N ara pryw atny In sty tu t Języków Obcych Tenri, również z k ated rą języka rosyjskiego. Z utworzonej na początku la t dw u­ dziestych szkoły Towarzystwa Japońsko-Rosyjskiego pow stał w 1932 r. w M an­ dżurii znany In sty tu t w Harbinie, gdzie w ciągu 13 lat wykształcono niem ałą liczbę doskonałych znawców litera tu ry i języka.

Pod panow aniem japońskim H arbin ze swoją stutysięczną kolonią rosyjską był idealnym miejscem kształcenia rusycystów ·.

Jeszcze przed końcem X IX w ieku rosyjska krytyka społeczna i śmiałe w ystą­ pienia narodników znalazły oddźwięk w opozycyjnie nastaw ionych kołach J a ­

4 W spraw ie losu studentów wysyłanych do Rosji por. K. N a i t o , B akum atsu

roshiya ryugakuki (Historia studentów wysyłanych do Rosji pod koniec okresu

Tokugawa), Tokio 1968.

5 W spraw ie historii słowników rosyjskich w Japonii por. Yoshikazu N a k a ­ m u r a , N ihon ni okeru roshiya до jisho по rekishi. Edo jidai kara 1945 nen made (Historia słowników rosyjskich w Japonii. Od okresu Tokugawa do 1945), „Mado” („Okno”), zeszyt specjalny: Roshiya go no jisho (Słowniki rosyjskie), luty 1980 i in­ ne arty k u ły w tymże zeszycie.

• W spraw ie historii In sty tu tu w H arbinie por. Shoka no nagare (Prąd rzeki Sungari. H istoria In sty tu tu w Harbinie) wyd. przez Stowarzyszenie Dawnych S tu ­ dentów, Tokio 1976 oraz Kazuro S h i r a n e , Harubin gakuin. Sono rekishi to hito (Instytut w H arbinie. Jego historia i ludzie), „So” („Twórczość”), t. VjII, n r 8 (sierpień 1977), s. 142—152.

324 T A K A Y U K I ITC»

ponii. Po rew olucji październikowej zainteresow anie japońskich kól inteligenckich w ydarzeniam i w Rosji jeszcze się wzmogło 7.

W latach dwudziestych i na początku trzydziestych naszego stulecia ukazała się olbrzymia ilość tłum aczeń dzieł przywódców rew olucji rosyjskiej oraz radziec­ kich dzieł z zakresu nauk społecznych. Przew ażnie wchodziły w grę tłum aczenia nie w prost z rosyjskiego, a za pośrednictwem niemieckiego lub angielskiego. In­ teligencji japońscy odnosili się do w ydarzeń w Rosji raczej jak uczniowie do pod­ ręczników niż jak badacze do przedm iotu badań. Nie można jeszcze w tedy m ó­ wić o ukształtow aniu się slaw istyki japońskiej w sensie społeczno-naukowym. Jednak pierwszy krok został uczyniony^

I I E T A P : W S Ł U Ż B IE IN T E R E S Ó W S P O Ł E C Z E Ń S T W A

Od połowy lat dwudziestych XX w ieku w polityce japońskiej coraz silniej daw ały się zauważyć tendencje szowinistyczne, m ilitarystyczne i faszystowskie. W tych w arunkach rozpoczynające się w łaśnie prace naukow e na tem at Rosji napotykały na w zrastające przeszkody ze strony władz. W ielu badaczy zajm u­ jących się problem am i rosyjskim i i reprezentujących mniej lub bardziej opozy­ cyjne poglądy zostało usuniętych z zakładów naukowych i było prześladowanych. Doszło do tego, że samo zainteresow anie językiem rosyjskim mogło ściągnąć po­ dejrzenie w oczach władzy. W 1937 r. zamknięto pod naciskiem rządu katedrę lite ra tu ry rosyjskiej na Uniwersytecie W aseda w Tokio.

Jednakże bez względu na to, czy k raj sąsiedni podobał się kołom rządzącym, czy nie — studiowanie jego problemów staw ało się nieodzowne. Jest ch arak tery ­ styczne, że nauczanie rosyjskiego i wiedzy o Rosji zostało wcześniej wprowadzone w wyższych szkołach handlowych i akadem iach dyplomatycznych i wojskowych, aniżeli na wielkich uniw ersytetach, które w Japonii nazywano cesarskim i. Wyż­ szej Szkole Handlowej w Tokio (dziś U niw ersytet Hitotsubashi) m iała przypaść w udziale przodująca rola w badaniu gospodarki radzieckiej. K innosuke O t s u к a (1892—1977), profesor tej uczelni, po raz pierwszy podjął w ykłady na tem at gos­ podarki radzieckiej. Zaledwie jednak rozpoczął działalność naukow ą, został posą­ dzony o .»przestępstwo ideologiczne” i zmuszony do opuszczenia uczelni.

(Badania problemów Związku Radzieckiego i Europy wschodniej przypadło w tym czasie nie wyższym szkołom, a instytucjom badawczym państw ow ym lub pół- państwowym . £Ja pierwsze m iejsce w ysunęły się problem y ideologiczne i wymogi wojskowe.

W latach trzydziestych przy bezpośrednim i pośrednim poparciu finansowym m inisterstw Spraw Zagranicznych, O brony i Finansów, założono wiele instytucji badawczych dla badań n ad Związkiem Radzieckim. Należą tu: In sty tu t Azji Wschodniej, Rada Planow ania, W ydział Badawczy W schodniomandżurskiego To­ w arzystw a Kolejowego i W ydział Badawczy M inisterstw a Spraw Zagranicznych. W instytutach tych liczni specjaliści zbierali systematycznie inform acje o Związku Radzieckim. Wolno im było jednak publikować tylko niektóre w yniki badań. Ich w artość Ъу1а ograniczona, lecz byli to jedyni specjaliści którzy mieli wolny dostęp do m ateriałów źródłowych. Oni też po raz pierwszy zabierali się do pracy nauko­

7 M asamichi A s u к a i i M asanori K i k u c h i, Roshiya kakum ei to nihon eno

eikyo. Taidan (Rewolucja rosyjska i jej następstw a w Japonii. Dialog), „Kikan

shakai shiso” („K w artalnik n au k i i k ry ty k i społecznej”) t. I, n r 2 (sierpień 1971), s. 181—207 oraz Masanori K i k u c h i, Roshiya kakum ei to m h o n jin (Rewolucja rosyjska i Japończycy), Tokio 1972.

wej, której przedm iot nie opierał się na postulatach danych a priori, lecz na fa k ­ tach. Inaczej staliby się nieprzydatni dla swoich zleceniodawców. Należy dodać, że nie wszyscy współpracownicy owych instytucji dadzą się zakwalifikować jako szowiniści czy faszyści. Wielu z nich nastaw ionych było opozycyjnie. Znaczna część powojennych slawistów o orientacji krytycznej, często m arksistow skiej, w y­ szła z szeregów dawnych pracowników tych organizacji*.

W łaśnie w tym okresie ukazały się pierwsze japońskie badania krajów Europy wschodnio-środkowej. Zainteresow ali się nim i specjaliści historii stosunków m ię­ dzynarodowych, którzy sami niegdyś pracow ali w dyplomacji. .Uważali oni takie badania za pożyteczne, ponieważ kurs polityki zagranicznej tych krajów europej­ skich dotyczył bezpośrednio intersów państw ow ych J a p o n ii9. Również reform y rol­ ne lat międzywojennych, podejmowane w w ielu krajac h Europy wschodniej w y­ woływały zainteresow anie niektórych pracowników M inisterstw a Rolnictwa, ponie­ waż i w Japonii spraw a reform y rolnej znajdow ała się na porządku dziennym 10. Podobnie lite ra tu ra piękna tych krajów zaczęła przyciągać uwagę czytelników japońskich. W tym czasie przetłumaczono n a japoński niektóre powieści polskie: Reymonta, Żeromskiego i Sienkiewicza, i tym razem nie w prost z polskiego, tylko z języków trzecich. Do czasów II wojny światowej nie było jeszcze w Japonii uczonego, który by opanował jakiś język wschodnioeuropejski poza rosyjskim .

Liczba wydanych słowników i podręczników rosyjskich może świadczyć o od­ dźwięku rusycystyki w śród studentów japońskich. Dostępne dla nas m ateriały za­ w ierają 104 tytuły z lat 1929—1944, co stanow i 3,Ь*Ча wszystkich słowników i pod­ ręczników obcojęzycznych, które wyszły w tym czasie (na angielski przypada 49,4°/o, na niem iecki 19,9#/o, na chiński 9,2°/o i na francuski 7,2°/o).

M ierzone w ten sposób zainteresow anie spraw am i rosyjskim i osiągnęło p unkt szczytowy w roku 1933, kiedy to wyszło 19 słowników i podręczników (5,8"/»). Nie­ stety nie są znane wysokości nakładów, które prawdopodobnie w ykazałyby niż­ szy udział wydań rosyjskich u .

I I I E T A P : K I E R U N E K N A I D E O L O G IĘ

Po II w ojnie światowej nastąpiła w Japonii dem okratyzacja nauczania. Wielu uczonych prześladow anych pod reżimem w ojskowym powróciło do swych in sty ­ tucji. Świeże idee, k tóre pojaw iły się w życiu naukowym, przeniknęły również do slaw istyki. Ich w yrazicielam i byli przeważnie uczeni o zapatryw aniach m a rk ­ sistowskich; zainteresow anie Związkiem Radzieckim i europejskim i k rajam i de­

* Tak więc np. z Instytutu W schodnioazjatyckiego pochodzą: Kazuo N o m u r a (ur. 1913), U niw ersytet H ititsubashi w Tokio, główny znawca gospodarki radzie­ ckiej oraz Motosuke U d a k a (ur. 1911), U niw ersytet Tokijski, ekonom ista i tłu ­ macz Lenina, Wydział Badawczy Południowomandżurskiego Tow arzystw a Kolejo­ wego, Bokuro E g u c h i (ur. 1911), Wydział Badawczy M inisterstw a Spraw Za­ granicznych i Shigeto T o r i y a m a (ur. 1921), U niw ersytet Hokkaido w Sapporo, historyk i daw ny dyrektor In sty tu tu Slaw istyki tamże, Shinobu M a r u m o (ur. 1911), U niw ersytet Azjatycki w Tokio, specjalista od rolnictw a i Tsugimaro I m a n а к a (ur. 1893), U niw ersytet Kyushu w Fukuoka, znawca praw a państw o­ wego.

9 Zob. np. Junpei S h i n o b u , Too no yum e (M arzenia Europy wschodnio-po- łudniowej), Tokio 1919.

IC Zob. np. K atsum asa T a n a b e , Sengo oshu ni okeru tochiseido kaikau shi

топ (Studia z historii reform y rolnej w powojennej Europie), Tokio 1935.

326 T A K A Y U K I IT O

m okracji ludowej pokrywało się z zainteresow aniem socjalizmem. Wielu slawi- stów japońskich studiowało doświadczenia owych krajów w poszukiw aniu dróg rew olucyjnych przem ian własnego kraju.

Już na długo przed w ojną nauka m arksistow ska zapuściła głęboko korzenie w kręgach akademickich. W latach dwudziestych i trzydziestych ukazało się 31- -tomowe w ydanie zbiorowe M arksa i Engelsa oraz najw ażniejsze dzieła Lenina w tłum aczeniu na japoński.

Po w ojnie ukazały się udoskonalone wydania dzieł twórców m arksizm u-leni- nizmu, w śród nich pełne tłum aczenia dzieł M arksa-Engelsa (na podstaw ie w ydania NRD) oraz dzieł Lenina (na podstaw ie w ydania radzieckiego). Obszernie przedsta­ wiono publiczności japońskiej również dzieła nieortodoksyjnych m arksistów , jak Róży Luxem burg czy L'. Trockiego.

Główne zainteresowanie slawistów japońskich w latach czterdziestych i pięć­ dziesiątych dotyczyło nauk społecznych, szczególnie zaś ekonomii. W czasopismach naukow ych ukazało się wówczas wiele prac na tem at gospodarki socjalistycznej. Na ten czas przypada też początek badań nad systemem praw nym i politycznym socjalizmu, a także dem okracji ludow ej.

Wyzwoleni teraz z ciasnych ram interesów państwowych, uczeni japońscy za­ częli poszukiwać nowych obszarów wiedzy i zaznajam iać w łasne społeczeństwo z mało dotychczas znanym i aspektam i życia Związku Radzieckiego i Europy środ­ kowo-wschodniej. Z m ałymi w yjątkam i badania ówczesne m iały zasadniczy brak: trak to w ały swój przedmiot nie tyle na podstawie ścisłej analizy faktów, co raczej ze stanow iska teoretycznych założeń socjalizmu.

Należy uwzględnić, że były to czasy tzw. zimnej wojny, kiedy wykształceni m arksiści w Japonii za niedopuszczalne dla siebie uważali zajm owanie stanow iska neutralnego. Jednostronność w ykazyw ali również slawiści antym arksistow scy, cho­ ciaż i 'im nie można odmówić zasług: starali się oni przedstaw ić czytelnikom japońskim te aspekty życia k rajów socjalistycznych, którym i zbyt mało zajm owali się uczeni marksistowscy.

Do naukowego badania kom unizmu bezsprzecznie wielki w kład w niósł Masa- m ichi I m о к i (ur. 1913) z U niw ersytetu Kioto, a później Prezydent A kademii Wojskowej, jakkolw iek wówczas został on uznany za „rewizjonistę” przez wielu lewicowo nastaw ionych naukowców.

Wciąż jeszcze brakow ało w tedy niezbędnych pomocy naukowych. M am tu na myśli tragiczny stan bibliotek japońskich. Z powodu długotrw ałej izolacji i po­ w ojennych trudności gospodarczych biblioteki japońskie nie mogły zaopatryw ać się w w ystarczającą ilość publikacji zagranicznych. Brakowało najbardziej podstaw o­ wej literatu ry . Dopiero w 1952 r. otw orzyła się dla bibliotek i badaczy możliwość nabyw ania publikacji wschodnioeuropejskich. Nie od razu gromadzenie ich zostało podjęte. Badacze m usieli nadal posługiwać się publikacjam i, k tóre docierały do nich przypadkowo.

Na specjalną uwagę zasługuje w tym okresie ukazanie się „Historii Europy wschodnio-środkow ej”, wydanej przez Yositada U m e d a 12. Jest to dzieło zbiorowe historyków , literaturoznaw ców , filologów i archeologów, którzy po długoletnich pobytach· w Polsce, na W ęgrzech i w Bułgarii powrócili z bogatą wiedzą do J a ­ ponii. Niezależnie od braków, n a k tóre cierpi to dzieło z powodu niedostatecznych kw alifikacji autorów — historyków;, zasługa jego polega n a tym, że je st to pierw sza tak a książka w Japonii, napisana na podstaw ie źródeł i lite ra tu ry w ję ­ zykach Europy środkowo-wschodniej'.

I V E T A P : N A D R O D Z E D O N A U K I

Z początkiem lat sześćdziesiątych slaw istyka japońska wkroczyła na nową dro­ gę. W publikacjach nastąpił skok naprzód i to nie tylko ilościowy, lecz jakościowy. Sprzyjało tem u odprężenie w stosunkach m iędzynarodowych i przejście od zimnej wojny do pokojowego współistnienia.

Z drugiej strony przedstawiciele m arksistow skiej inteligencji w Japonii pod wrażeniem w ydarzeń roku 1956 oraz konfliktu radziecko-chińskiego zaczęli b a r­ dziej dowierzać w łasnym spostrzeżeniom i przemyśleniom i przez to wyzwalać się spod w pływ u przestarzałych dogmatów i ideologii. Równocześnie stosunki gos­ podarcze popraw iły się na tyle, że biblioteki i wyższe szkoły zaczęły zaopatryw ać się w m ateriały w mało znanych w Japonii językach. Na tenże czas przypada nowa fala zainteresow ania Rosją oraz Europą środkowo-wschodnią, co najw yraź­ niej przejaw iło się we wzroście liczby studentów uczących się rosyjskiego. W la ­ tach 1949—1953 liczba słuchaczy w Instytucie Japońsko-Radzieckim , bardzo uczę­ szczanej szkole języka rosyjskiego w Tokio, w ahała się od 110 do 236. W 1959 r. powiększyła się ona do 516, w rok później do 801, a w 1963 r. doszła do 1180. Zjawisko to — trzeci boom rosyjskiego, ja k go dziś nazyw ają nauczyciele tego języka — ma prawdopodobnie związek z tzw. „Szokiem sputnikow ym ” ls. Na tym gruncie w yrosła nowa generacja slawistów.

Jeszcze w długi czas po II w ojnie światowej miłośnicy lite ra tu ry rosyjskiej musieli zadowalać się przedrukam i starych przekładów. Od końca lat pięćdziesią­ tych pojaw iła się fala nowych przekładów nie tylko wielkich pisarzy X IX wieku, lecz również autorów współczesnych. U kazywały się one w olbrzymich nakładach i często w różnych w ariantach. Ukazała się też po japońsku 13-tomowa antologia współczesnych pisarzy Europy środkowo-wschodniej, oparta na podstawie języka oryginału. Przytoczm y jeden tylko przykład: Shoichi K im ura „Igori enseitan” („Słowo o w ypraw ie Igora”) u . Jest to przekład słynnego staroruskiego eposu z do­ kładnymi objaśnieniam i. Nie chodzi tu o samo tylko doskonałe tłum aczenie, lecz przede wszystkim o opracowanie krytyczne tekstu, które umożliwiła w ielka w ie­ dza autora w dziedzinie indo-germ anistyki porównawczej. Księgę pam iątkow ą na jego 60 urodziny „Rosja, Zachód i Japonia”, na k tórą złożyły się prace 41 znaw ­ ców lite ra tu ry i ję z y k a 15, można uważać za kam ień milowy slaw istyki japoń­ skiej w węższym znaczeniu.

Silne zainteresow anie ideologiczne powodowało, że w japońskich studiach nad Europą wschodnią długo dominowała ekonomia. Jeszcze w latach sześćdziesiątych przewyższała ona pod względem liczby uczonych i publikacji wszystkie inne dzie­ dziny wiedzy. Pośród ekonomistów dziś jeszcze m arksiści stanow ią większość. Wnieśli oni w praw dzie w ielki w kład w dziedzinę ekonomii politycznej, jednakże zaniedbywali badania budowane n a faktach, hołdując raczej teoretycznej dyskusji.

Zm iana nastąpiła mniej więcej w połowie lat sześćdziesiątych. Ożywioną dys­ kusję wyw ołała reform a system u kierow ania gospodarką w w ielu k rajach socja­ listycznych. Dziś orientacja światopoglądowa, polityczna i naukow a członków ω Tsutom u S a i t o, Nissogakuin (Instytut Japońsko-Radziecki), [w:] Kaiso nisso

shinzen no ayum i (Drogi przyjaźni japońsko-radzieckiej. Wspomnienia), Tokio 1974,

s. 120—128.

14 Igori enseitan, „Suravu kenkyu”, n r 1 (1957), s. 1—7, n r 2 (1958), n r 3 (1959), s. 85—92, n r 15 (1971), s. 93—101, n r 21 (1976), s. 51—54, n r 23 (1979), s. 87—94, nr 24 (1979), s. 11—20.

15 Roshiya, seio, nihon, Tokio 1976. N iestety autor nie dysponuje żadnym dobrym przeglądem na tem at slawistycznie nastawionego literaturoznaw stw a i ję ­ zykoznawstwa. Tymczasowo por. arty k u ł z wypowiedziami czołowych rusycystów

B ungakukenkyu no ba de (W laboratorium badań literackich), „Mado” n r 24 (ma­

328 T A K A Y U K I I T O

Związku Naukowego Gospodarki Socjalistycznej jest tak zróżnicowana, że w prost trudno mówić o jednolitym „nastaw ieniu”. Łączy ich tylko wspólna m arksistow ­ ska przeszłość i pew na term inologia zaczerpnięta z marksistowskiego ap aratu po­ jęciowego. Spośród w ielu znakom itych uczonych wymieńmy tylko jedno nazw i­ sko — M inoru O k a (1924—1973), profesora na Uniwersytecie Hitotsubashi. Jego gruntow na analiza mechanizmu radzieckiej polityki inwestycyjnej (1956), ja k rów ­ nież studium teorii w artości w radzieckim systemie planow ania (1963) przewyż­ szały znacznie św iatowy poziom badań i pomogły do przygotowania badań socja­ lizmu w Japonii i podniesienia ich poziomu. Dlatego przedwczesna śm ierć tego autora pogrążyła wszystkich w ż a lu 1#.

Niem arksistow ska szkoła ekonomistów mniej się troszczy o teoretyczne pod­ staw y socjalizmu, natom iast stara się o godne uwagi w yniki w analizie w zrostu gospodarczego krajów socjalistycznych przew ażnie przy pomocy metod am erykań­ skich. Ekonomiści tego kierunku utw orzyli w 1972 r. Związek N aukowy dla Spraw Związku Radzieckiego i Europy wschodnio-środkowej 17. Przez długi czas brako­ wało u nas płodnej w ym iany poglądów pomiędzy obu szkołami. O statnio coraz częściej staje się możliwy dialog, zwłaszcza że ekonomiści orientacji m arksistow ­ skiej skłaniają się w znacznej liczbie w kierunku metod m atem atycznych i pró­ bują je stosować w analizie gospodarki socjalistycznej. W ydaje się, że do prze­ zwyciężenia pozostaje tylko bariera psychologiczna.

W naukach historycznych osiągnięto godny odnotowania postęp. W 1956 r. m ała grupa młodych historyków założyła w Tokio Towarzystwo Naukowe H istorii Rosji

(Roshiyashi kenkyukai). Jakkolw iek Towarzystwo nie otrzym uje pomocy finanso­

wej ze strony kół oficjalnych lub handlowych i opiera się tylko n a dobrowol­ nych składkach członkowskich, w ydaje ono czasopismo o wysokiej randze nauko­ wej, którego dotychczas ukazało się 35 zeszytów. W 1968 r. grupa ta w ydała pod redakcją Bokuro E g u c h i zbiorowy tom „Badań n ad rew olucją rosyjską” 18. To pomnikowe 900-stronicowe dzieło zaw ierające 21 osobnych pozycji stanow i punkt zw rotny w japońskich badaniach historii Rosji. N iektóre z tych rozpraw , przysw a­ jających zarówno radziecki jak i zachodni stan badań, znajdują się na poziomie nowoczesnej nauki.

18 M inoru O k a , Sobieto kogyo seisan no bunseki (Analiza radzieckiej pro­ dukcji przemysłowej), Tokio 1956; t e n ż e , K eika ku keizai ron josetsu (W prowa­ dzenie do nauki o gospodarce planowej), Tokio 1963. Uzyskanie poglądu na rozwój i problem y badań socjalizmu uczonych nastaw ionych m arksistowsko um ożliwiają następujące publikacje: M inoru N a g a s u n a , Sengo no waga kuni ni okeru

Soren shakaishugi keizai (gaku) kenkyushi. Sono seika to tom en suru shokadai.

(Historia badań gospodarki socjalistycznej Związku Radzieckiego w powojennej Japonii. W yniki i współczesne zadania), „Mado”, n r 3 (grudzień 1972), s. 8—14; T sunetaki S a t o , Nihon ni okeru shakaishugikenkyu no 30 nen. Sono kaiko to

jakkan no tenbo (30 lat studiów socjalistycznych w Japonii. Retrospekcja i p e r­

spektyw y przyszłości), „Keizaihyoron” („Przegląd gospodarczy”), zeszyt specjalny (czerwiec 1976), s. 231—253; t e n ż e , Soren too (Związek Radziecki i Europa wschod- nio-południowa) [w:] H atten tojokoku k e n k y u 70 nendi ni okeru seika to kadai (Badania krajów rozw ijających się. W yniki i zadania w Japonii la t 1970-tych), Wyd. przez In sty tu t Gospodarek Rozwijających się, Tokio 1978, s. 263—279. Dla czytelników angielskiego obszaru językowego przytoczmy następujące opracow a­ nie: Schihiro T a k e n a m i i Sadayosho O h t s u, Japanese Studies in Soviet and

East European Economies. A Brief Survey, „Japanese Slavic and East European

S tudies” t. II (1981), s. 69—81. A utorom tym wspólne jest krytyczne przyjm ow a­ nie stanu i w yników m arksistow sko nastaw ionych badań socjalizmu.

17 Na tem at tei szkoły por. К i g a, op. cit. W tym artykule zaw arta jest pole­ m ika przeciw szkole m arksistow skiej. Kiga (ur. 1908) jest profesorem na p ryw at­ nym uniw ersytecie Keyo w Tokio i przewodniczącym Stowarzyszenia Naukowego do Spraw Związku ' fladzieckiego i Europy W schodnio-Srodkowej od czasu jego założenia.

Jeden z wybitniejszych członków tej grupy, H aruki W a d a (ur. 1938) z U ni­ wersytetu Tokijskiego w ydał w 1973 r. w ielką biografię: „Mikołaj Russel, n aro d ­ nik, który działał ponad granicam i” 19. Pełne zmian życie mało dotychczas znanego rewolucjonisty rosyjskiego, który wyszedłszy z ruchu narodników, przeniósł się następnie do Rum unii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych, a w końcu zm arł tr a ­ gicznie w Chinach, opisane zostało w sposób błyskotliw y na tle historycznym. Jest to dzieło udane pod względem literackim , oparte na sum iennym wykorzystaniu wszystkich dostępnych źródeł w językach rosyjskim , japońskim, rum uńskim , b u ł­ garskim, niem ieckim i angielskim. Stanow i również dobry przykład połączenia zaangażowania politycznego z rezultatam i naukowym i.

i W 1969 r. ukazało się „W prowadzenie do historii polityki zagranicznej Europy północno-wschodniej” 20 autorstw a Hiroshi M o m o s e; w brew swemu skrom nem u tytułowi jest to w ażna m onografia naukowa. A utor w ykorzystał archiw a Finlandii, Niemiec i Japonii, ogłosił m ateriały w językach fińskim, angielskim, rosyjskim , niemieckim i francuskim , badając rozwój stosunków międzynarodowych tego re ­ gionu św iata w okresie międzywojennym i w początkowej fazie II w ojny św ia­ towej. P raca ta stanow i ważny w kład w przezwyciężeniu długoletniego zacofania nauki japońskiej w badaniach krajów Europy środkowo-wschodniej. W roku 1977 ukazało się nowe, zupełnie przerobione w ydanie wymienionego wyżej dzieła zbio­ rowego pod tym samym tytułem „Historia Europy w schodnio-środkowej” 21 pod redakcją Toshitaka J a d a . Niżej podpisany zamieścił tam również swoje o p ra ­ cowanie **.

V/ naukach praw nych również zaznaczyły się sukcesy badawcze. Wobec tej dziedziny slaw istyki wysuwano w przeszłości trzy zarzuty: 1. tendencyjność nauki importowanej ze Związku Radzieckiego; 2. monopolizowanie jej przez m ałą liczbę specjalistów, co pociąga za sobą wyizolowanie środowiska z ogólnej wiedzy p raw ­ niczej; 3. jednostronne nastaw ienie w kierunku m arksizm u. Praw nicy ulegali zatem podobnym tendencjom co ekonomiści. Dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych do­ szły do głosu now e zróżnicowane podejścia. Pow stały dwa kierunki: funkcjonalno- -porównawczy i historyczno-strukturalny. Pierw szy kierunek w ydaw ał się bardzo obiecujący, ale dotychczas ograniczał się do staw iania pytań, przyniósł też mało pozytywnych rezultatów . Drugi natom iast dał masę publikacji i rozwinął się jako normalna szkoła. Za twórcę jej uznać należy Isam u F u j i t a (ur. 1925) z U niw er- systetu Tokijskiego. Jego „Studia n ad historią radzieckich teorii praw nych 1917— 1938. Rewolucja rosyjska i m arksistow ska metodologia badań praw nych” 28 są próbą usam odzielnienia się spod wpływu m arksizm u radzieckiego oraz przyw ró­ cenia m arksizm u jako metody badania naukowego praw a socjalistycznego. W y­ daje się, że młodzi praw nicy bardziej interesują się zagadnieniam i historycznym i

ł* Nikorai R a s s e r u, K okkyo o koeru narodoniki, t. I—XI, Tokio 1973. 20 Hokutoogaikoshi josetsu, Tokio 1969.

21 Tooshi, Tokio 1977.

22 O ile autorow i wiadomo, nie istnieje żadna praca, która daw ałaby przegląd slawistycznie nastaw ionych nauk historycznych. Tymczasowo zob. odpowiednie roz­ działy w: N ihon ni okeru rekishigaku no hatiatsu to genjo (Rozwój i obecny stan nauk historycznych w Japonii) pracy wydanej przez Japoński Kom itet N a­ rodowy Międzynarodowego Związku Naukowego do Spraw Historii), t. I—V, To­ kio 1959—1980 oraz Cendai rekishigaku no seika to kadai (Wyniki i zadania w spół­ czesnych nauk historycznych) t. I—IV, Tokio 1974—1975. Dla czytelników nie­ mieckiego obszaru językowego w krótce udostępniona zostanie praca: Eiichi H i-2 e n , Takeo S u z u k i i Shichi K o j i m a , Badania japońskie nad historią Rosji

i Zw iązku Radzieckiego. Przegląd (tytuł prowizoryczny) „Jahrbücher zur Geschichte

Osteuropeas”, 1983.

28 Sobieto ho rironshi ken k y u 1917—1938. Roshiya kakum ei to m arukusushugi hogaku hohoron, Tokio 1968.

330 T A K A Y U K I I T O

f_I

niż aktualnym i. W ostatnich czasach pojawiło się dość dużo rozpraw i monografii na tem at radzieckiego system u sprawiedliwości w latach 1918—1928. Należy mieć nadzieję, że autorzy w przyszłości poświęcą więcej uwagi współczesności, jako właściwej dziedzinie nauk prawnych, oraz że podejdą do niej tak samo trzeźwo, jak to czynili w odniesieniu do prac historycznych84.

Politologia jest w Japonii nauką młodą. Szczególnie studia dotyczące Związku Radzieckiego i krajów Europy wschodniej m usiały przezwyciężyć wiele trudności1 zanim zdobyły dostęp do św iata akademickiego. Pojęcia takie ja k kremlologia albo sowietologia nie zyskały też sobie jeszcze obyw atelstw a w poważnej nauce. B ada­ nie aktualnych zagadnień politycznych Europy wschodniej pozostawiano czas długi dziennikarzom. Akademicy skłaniają się raczej do tem atyki historycznej. Wśród prac politologicznych z tego kręgu tematycznego zasługuje na uwagę obszerna mo­ nografia Yuzuru T a n i u c h i (ur. 1923) z U niw ersytetu Tokijskiego „Powstanie stalinowskiego systemu politycznego” и . Jej punkt centralny stanow i „rewolucja z góry”, która objaw iła się w latach 1927—1930 w formie przymusowej kolektyw i­ zacji rolnictw a. Ta właśnie rew olucja, a nie wcześniejsza Rewolucja Paździer­ nikowa. według opinii autora, całkowicie zmieniła stru k tu rę społeczną Rosji i w ten sposób rozstrzygająco przyczyniła się do pow stania całkowicie nowego systemu politycznego.

W ostatnich latach ukazało się wiele studiów nad zagadnieniam i bardziej aktualnym i jak biurokracja, problem y narodowościowe, polityka m ilitarna, związ­ ki polityki w ew nętrznej i zagranicznej, wzory zachowań dyplom acji radzieckiej itd. Jeszcze okaże się, czy studia tego typu zdobędą trw ałe miejsce w poważnej nauce M.

Poza wyżej wymienionymi dziedzinami wiedzy pewne w yniki osiągnięto rów ­ nież w socjologii, pedagogice i antropologii. Również w tych dziedzinach wyło­ niły się podobne tendencje, jak w ekonomii i prawoznawstwie, bardziej w peda­ gogice niż w socjologii lub antropologii. Szzcególna trudność w tych dziedzinach w ynika stąd, że badania empiryczne, dla nauk tych podstawowe, są w krajach bloku wschodniego trudne do prowadzenia. I tu więc z konieczności zwracano się ku badaniom historycznym. W ostatnim czasie jednak pracownicy młodej ge­ neracji coraz bardziej sta ra ją się krytycznie zużytkować w yniki badań prow adzo­ nych przez kolegów z krajów bloku wschodniego, aby na ich podstaw ie dokonać samodzielnej analizy naukowej я .

24 W latach powojennych pojaw ił się dla slawistycznie nastaw ionych przed­ staw icieli nauk praw nych doskonały przegląd opracowany przez młodego praw ­ nika, Akio K o m o r i d a, Sengo nihon ni okeru Sobieto ho k e n k y u (Badania nad praw em rosyjskim w powojennej Japonii), „Horitsujiho” („Czasopismo P raw ne”), t. LI, n r 10, 11, 12, 13, t. LII, rnr 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 (wrzesień 1979 — w rzesień 1980). Czytającym w języku angielskim można polecić następujące publikacje: Ke- nichi N a k a y a m a , The S tu d y of Socialist Law in Japan, „Internationales Bulle­ tin zur O sterchtforschung”, t. X I (grudzień 1978), s. 7—8; t e n ż e Socialist Law

in Japan, „Japanese Slavic and East European Studies” t. I (1980), s. 55—59.

23 Sutarin seiji taisei no seiritsu t. I—II, Tokio 1970—1972.

29 W spraw ie slawistycznie nastaw ionej politologii zob. tymczasowi Hiromi T e r a t a n i , Hihon ni okeru soren k e n k y u (Studia radzieckie w Japonii), „Azia k u o ta ri” („K w artalnik Azjatycki”) n r 40 (październik 1980), s. 95—112 i Akio K i- m u r a , N ikon ni okeru kurem urinocoji (Kremlinologia w Japonii), „Km igaijijo” („Stosunki zam orskie”), t. XXIX, n r 1 (styczeń 1981), s. 24—32.

87 Pogląd na tendencje w śród pedagogów można uzyskać na podstawie pracy Masanao T a k e d a, Ob uczeni i rasprostranienii idei sow ietskoj pedagogiki w Ja­

O R G A N I Z A C J A N A U K I

W nauce, pdobnie ja k w gospodarce Japonii, na pierwszym planie stoi zawsze wolna inicjatyw a. Przypada jej czasem w udziale poparcie państw a, lub inne typu organizacyjnego, czasami jednak nie znajduje ona żadnego oddźwięku. W tedy dal­ sza działalność zależy od w ytrw ałości i energii jednostki.

Z A K Ł A D Y N A U K O W E

Pierw szym w arunkiem badań slawistycznych jest znajomość języka. W Japonii na szczeblu gim nazjalnym nie naucza się rosyjskiego. Na poziomie szkoły wyższej dzieje się to w dwóch w ariantach: dla studentów w ybierających język rosyjski jako drugi po obowiązkowym angielskim i dla studentów, którzy specjalnie stu ­ diują język lub literatu rę rosyjską. Praw ie we wszystkich szkołach wyższych istnieje dziś możliwość uczenia się rosyjskiego jako drugiego języka.

Na uniw ersytecie Hokkaido w Sapporo każdego roku przeciętnie 160 studen­ tów, czyli około 7°/o rocznika w ybiera jako drugi język rosyjski. M inisterstwo Oś­ wiaty przez długi czas traktow ało po macoszemu naukę języka rosyjskiego jako kierunkowego. Spośród siedm iu uniw ersytetów cesarskich którym przydzielono za­ danie wykształcenia k a d ry naukow ej, U niw ersytet w Sapporo był pierwszym, w którym utworzono kated rę literatu ry rosyjskiej i to dopiero w roku 1952. Minęło dalszych dwadzieścia lat, zanim n a innym uniwersytecie, mianowicie Tokijskim, podjęła działalność k ated ra literatu ry rosyjskiej. W 1979 r. utworzono takow ą n a trzecim uniwersytecie. W tym też czasie ustanowiono kated ry języka lub lite ra ­ tury rosyjskiej w w ielu wyższych szkołach m iejskich lub pryw atnych, pośród k tó ­ rych U niw ersytet W aseda ze swoją katedrą literatu ry rosyjskiej uruchom ioną po­ nownie w roku 1946 zapewne jest najważniejszy. Obecnie można studiować język lub literatu rę rosyjską w dziesięciu szkołach wyższych. Jest to niew ielka liczba w k ra ju liczącym 400 szkół wyższych.

W Japonii można uczyć się języka rosyjskiego również poza szkołami wyższy­ mi. Wśród szkół pryw atnych najbardziej znany jest wspom niany już In sty tu t Japońsko-Radziecki w Tokio. W rad iu od daw na prowadzi się kursy rosyjskiego, niedawno w prow adziła je również telewizja. Dzisiaj każdy, kto ma potrzebną do tego siłę woli, może uczyć się rosyjskiego w domu pod kierunkiem najlepszych nauczycieli. Co miesiąc ukazują się książki z tekstam i dla kursów radiow ych i te ­ lewizyjnych w nakładzie po 60 tysięcy egzemplarzy. .

Niestety, nie ma jeszcze takich możliwości dla tych, którzy by chcieli się uczyć innych języków wschodnioeuropejskich. K ursy nauki tych języków w wyż­ szych szkołach są nieregularne, a studenci, którzy interesują się tym i językam i pozostawieni są na razie samym sobie.

N iektóre wyższe szkoły, jak na przykład U niw ersytet Tokijski i U niw ersytet Waseda, m ają na swoich wydziałach praw nych katedry praw odaw stw a radziec­ kiego lub socjalistycznego. Jedną z uderzających tendencji ostatnich czasów są instytuty poświęcone badaniom określonego regionu świata. W ykładają tam i pro­ wadzą badania językoznawcy, literaturoznaw cy, ekonomiści, prawnicy, antropolo­ gowie, socjologowie itp. Tego rodzaju in sty tu t bywa często organizacją szerszego zasięgu niż in sty tu t z katedram i, nazyw a się wówczas W ydziałem Stosunków M ię­ dzynarodowych lub W ydziałem Badań Zagranicy i obejm uje poza sekcją rosyjską również sekcje zajm ujące się Ameryką, Chinam i, Francją, Niemcami itd.

W 1966 r. otw arto na Uniwersytecie Tokijskim K atedrę K ultury i Społeczeń­ stwa Rosji. Za tym przykładem poszła część uniw ersytetów pryw atnych, w tej liczbie najbardziej znany niem iecko-katolicki U niw ersytet Sofia w Tokio.

332 T A K A Y U K I IT O

W 1955 г. założony został In sty tu t Slaw istyki na Uniwersytecie Hokkaido w Sapporo. Początkowo był to raczej zalążek instytutu, adm inistracyjnie podporząd­ kow any Wydziałowi Praw a i m ający tylko jednego profesora nadzwyczajnego. W ciągu dwudziestu lat dorósł on do rangi prawdziwego instytutu, w 1978 r. został przem ianow any na Ośrodek Badawczy Slaw istyki i uzyskał samodzielność adm i­ nistracyjną (Surabu ke n k y u senta). Liczy obecnie dziesięć kated r profesorskich (sie­ dem stałych i trzy okresowe, przeznaczone dla uczonych, których zaprasza się na okresowe w ykłady tak z Japonii, jak i z zagranicy). Jest to m iędzydyscyplinam y instytut badawczy, który prowadzi swe własne badania i równocześnie koordynuje badania slawistyczne zarówno w ram ach uniw ersytetu jak i poza nim. Posiada on w łasnych pracowników: literaturoznaw ęów , historyków, fachowców od stosunków międzynarodowych, politologów, ekonomistów i innych, a również takich, którzy „zakotwiczeni” przy innych fakultetach, są zarazem związani z nimi. Powiązania z tą liczącą około 20 osób grupą m ają ch arak ter mniej lub bardziej stały, podczas gdy pracow ników spoza U niw ersytetu zwykle powołuje się się do Ośrodka na podstawie jednorocznej urnowy.

Ośrodek Badawczy w Sapporo jest dotychczas jedynym takim zakładem w J a ­ ponii. Po jednej sekcji poświęconej gospodarce socjalistycznej m ają In sty tu t Nauk Społecznych U niw ersytetu Tokijskiego i In sty tu t Ekonomiczny n a U niwersytecie H itotsubashi w Tokio (dawna Wyższa Szkoła Handlowa). Po jednej sekcji do Spraw Związku Radzieckiego i krajów Europy środkowo-wschodniej m ają: zw ią­ zany z M inisterstw em Spraw Zagranicznych In sty tu t Stosunków M iędzynarodo­ wych (Nihon kokusai mondai kenkyujo) w Tokio, In sty tu t Gospodarek Rozwojo- луусћ (Azia keizai kenkyujo) w Tokio, pozostający w łączności z M inisterstw em Handlu Zagranicznego i Przem ysłu oraz w Kompleksowym Instytucie Rol­ nictw a (Nogyo sogo kenkyujo), który podlega M inisterstw u Rolnictwa. W szystkie te zakłady ograniczają się do badań w obrębie poszczególnych dyscyplin i nie koordynują badań w różnych dyscyplinach.

W ostatnim czasie utworzono na niektórych uniw ersytetach pryw atnych in­ stytuty badania Związku Radzieckiego i krajów Europy środkowo-wschodniej, są one jednak, podobnie jak am erykańskie, instytutam i tylko na papierze.

Wszystko wskazuje na to, że Ośrodek Badawczy Slaw istyki w Sapporo powo­ łany jest do tego, aby stać się jedynym w Japonii rzeczywistym ośrodkiem sla­ wistyki i nauki o Europie Wschodniej.

B I B L I O T E K I

Bibliotekarstw o japońskie jest zdecentralizowane. Środki n a potrzeby biblio­ tek otrzym uje każda szkoła wyższa i każdy instytut badawczy w sposób mniej lub bardziej odpowiadający ilości pracowników. Przy nabyw aniu książek wybór jest pozostawiony im samym. Dlatego często się zdarza, że w artościow y zbiór lite­ ra tu ry na określony tem at pow staje na tych uniw ersytetach, gdzie przypadkowo jest większa ilość specjalistów z danej dziedziny. Jak zaznaczono powyżej, slaw i­ styka usadowiła się początkowo na peryferiach działalności naukow ej, np. w insty­ tutach jęeyków obcych, na uniw ersytetach pryw atnych i w wyższych szkołach handlowych; dopiero później wprowadzono ją na wielkich uniw ersytetach. Znacz­ ny w ybór literatu ry w językach słowiańskich często znaleźć można raczej w m a­ łych szkołach wyższych niż w dużych lub centralnych bibliotekach'. Tego typu decentralizacja ma swoje dobre i złe strony. W yklucza ona monopolizację badań przez jeden wielki instytut w stolicy, ale za to badacze są zmuszeni do poszuki­ w ania książek, biegając od jednej biblioteki do drugiej. Biblioteki nasze znajdują

się w ogóle w niezadowalającym stanie, jakkolw iek w ostatnich latach sta ra ją się one sprostać rosnącym wymaganiom slawistów.

N astępujące liczby dają wyobrażenie o dostępności publikacji z Europy Wschodniej lub n a jej tem at: Ośrodek Badawczy Slaw istyki w Sapporo posiada 45 300 tomów, z których około połowa przypada na pozycje w języku rosyjskim . Nie rozporządzamy danym i w odniesieniu do innych fakultetów i biblioteki U ni­ w ersytetu Hokkaido, ponieważ nie liczy się tam osobno publikacji z Europy wschodniej lub o niej. Ale w sumie w bibliotece U niw ersytetu Hokkaido znajduje się mniej więcej 70 000 tomów. Poza U niw ersytetem Hokkaido — w Sapporo znajduje się również uniw ersytet pryw atny, który posiada około 12 000 tomów w języku rosyjskim i 7300 tomów w innych językach w schodnioeuropejskich (1979). Roczny przyrost we wschodnioeuropejskim stanie posiadania wynosi około 3000 tomów. U niw ersytet tokijski posiada 38 000 tomów w języku rosyjskim , głównie w bibliotece centralnej, w małych ilościach po wielu bibliotekach wydziałowych i instytutow ych. Przytoczmy odpowiednie liczby z innych szkół wyższych: 33 000 tomów na U niw ersytecie H itotsubashi w Tokio, 30 000 na Uniwersytecie W aseda w Tokio, tyleż na U niwersytecie w Kioto, po 20 000 na uniw ersytetach badań za­ granicznych (dawniejszych instytutach języków obcych) w Tokio i w Osaka. Bi­ blioteka Tow arzystw a Japońsko-Radzieckiego w Tokio posiada zbiór 50 000 książek radzieckich, które przeważnie dotarły do niej jako dary rządu radzieckiego lub drogą w y m ian y 28. W tym zestawieniu nie uwzględniono publikacji przyrodniczych i technicznych; porównawczo biorąc, liczby te są szczupłe, naw et jeśli się doda, że nie ma zgodności międzynarodowej co do tego, co liczy się jako „tom”.

Skądinąd uczeni japońscy są w ielkim i miłośnikam i książek; napewno w ielka ich ilość, również pisanych w mało rozpowszechnionych językach jak polski, w ę­ gierski, serbochorw acki itd. znajduje się w zbiorach prywatnych.

T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E

Tow arzystw a naukow e zakłada się w Japonii n a podstawie dobrowolności. P eł­ nią one różne funkcje, do najw ażniejszych należą: reprezentow anie ich członków wobec M inisterstw a Oświaty, organizowanie posiedzeń naukowych, wydawanie czasopism naukow ych, stw arzanie członkom możliwości w yrażenia opinii i uzyska­ nia informacji. W slawistyce japońskiej wymienić należy w porządku chronolo­

gicznym według roku założenia następujące towarzystwa:

Związek Naukowy L iteratu ry Rosyjskiej (Nihon roshiya bungakukai), założona w 1951 r. ogólnopaństwowa organizacja rusycystów, 324 członków (sierpień 1980);

Towarzystwo Naukowe Historii Rosyjskiej (Roshiya shi kenkyukai), założona w 1956 r. regionalna organizacja historyków, 186 członków (kwiecień 1981);

Towarzystwo do Spraw Europy i Azji (Oakyokai), organizacja popierania badań n ad krajam i socjalistycznym i — powstała w 1959 r. przy poparciu finansowym M inisterstw a Spraw Zagranicznych i kół handlowych, a w 1976 r. włączona do

Instytutu Stosunków Międzynarodowych (wymienionego poprzednio);

ю Najlepszy opis historii i obecnego stanu zbiorów w schodnio-europejskich w Japonii znajduje się w Takakao A k i z u k i , Major Russian Slavic Collections in

Japan, opracow aniu przedstawionym na dorocznym spotkaniu Stowarzyszenia Za-

chodniosłowiańskiego, które odbyło się w Honolulu w dniach 18—20 m arca 1982 r. Opracowanie to zostanie w krótce opublikow ane w „Suravu kenkyu”. Na tem at stanu Biblioteki Parlam entarnej zob. A rata S h o n o, K okuritsu kokkai toshokan

ni okeru robunshirvo. Sono gaiyo to sliokai (M ateriały rosyjskie w Bibliotece

P arlam entarnej. Zarys), „Sonkoshoi kenkyu” (,S tu d ia Bibliograficzne”) n r 18 (li­ piec 1979), s. 1—38.

334 T A K A Y U K I I T O

Związek Naukowy do Spraw Gospodarki Socjalistycznej (Nihon shakaishugi; keizai gakkai) — założona w 1963 r. ogólnopaństwowa organizacja ekonomistów o orientacji istotnie m arksistow skiej — 184 członków (maj 1980);

Towarzystwo Naukowe do spraw S tarej Rusi (Nihon kodai roshiya kenkyukai), założona w 1964 r. w Kioto regionalna organizacja historyków i filologów, staw ia­ jąca sobie za zadanie badania historyczno-filologiczne nad m ateriałam i staroruski- mi, przede wszystkim kronikam i, 13 członków (listopad 1981);

Towarzystwo Slawistyczne Hokkaido (Hokkaido surabu kenkyu kai) — założo­ ny w 1970 r. związek slawistów w Sapporo, 91 członków (kwiecień 1982);

Związek Naukowy do Spraw Związku Radzieckiego i K rajów Europy wschod- nio-środkow ej (Soren too gakkai) — ogólnopaństwowa między dyscyplinarna orga­ nizacja specjalistów od spraw Europy wschodniej, założona w roku 1972, 247 członków (grudzień 1981);

Towarzystwo Naukowe H istorii Europy W schodnio-środkowej (Tooshi kenkyu-' kai), założona w 1975 roku w Tokio regionalna organizacja historyków , 128 człon­ ków (maj 1980);

Związek do Spraw Badań Słow iańskich i W schodnio-środkowoeuropejskich (The Japanese Society for Slavic and East European Studies), założona w 1978 r. w Kio­ to organizacja specjalistów spraw Europy Wschodniej, której zadaniem jest d a­ w anie jej członkom możliwości publikow ania ich badań w językach europejskich, 289 członków (kwiecień 1982 r.);

Towarzystwo Naukowe B ałtycko-Skandynaw skie (Barutosukandinavia kenkyu­ kai), założona w 1978 r. w Tokio, regionalna, m iędzydyscyplinam a organizacja spe­ cjalistów od spraw krajów nadbałtyckich, 63 członków (grudzień 1981 r.).

C Z A S O P I S M A N A U K O W E I P U B L I K A C J E

Spośród licznych czasopism naukow ych wychodzących w Japonii, następujące poświęcone są slawistyce (w naw iasie podano num er i datę ostatniego zeszytu w e­ dług stanu n a połowę 1982 r.)

„Roshiya go roshiya bungaku kenkyu” („Badania języka i literatu ry ro sy j­ skiej”), organ Związku Naukowego L iteratu ry Rosyjskiej — ukazuje się od 1955 r. (nr 23, październik 1980);

„Suravu kenkyu” („Badania Slawistyczne”) — ukazuje się od 1957 r. jako rozpraw y naukow e Slawistycznego Ośrodka Badawczego na U niw ersytecie Hokkai­ do w Sapporo (nr 29, marzec 1982);

„Roshiya shi kenkyu” („Badania historii rosyjskiej”) — w ydaw ane od 1960 r., stanow i organ Towarzystwa Naukowego H istorii Rosji w Tokio (nr 35, kwiecień 1982);

„Roshiya sobyeto kenkyu” („Badania Rosji i Związku Radzieckiego”), u ka­ zuje się od 1961 r. jako organ rozpraw naukow ych katedry języka rosyjskiego na Uniwersytecie Badań Zagranicznych w Osaka (nr 12, 1979).

„Kyosanshugi to kokusaiseiji” („Komunizm i polityka m iędzynarodowa”) — kw artalnik, w ydaw any od 1976 r. przez In sty tu t Stosunków Międzynarodowych w Tokio, jest następcą miesięcznika „Kyosanken mondai” („Problem y bloku ko­ m unistycznego”), organu poświęconego spraw om Europy i Azji, który zaczął w y­ chodzić w 1975 r. (nr 24, maj 1982);

„Soren too gakkai nenpo” („Rocznik Związku Naukowego do Spraw Związku Radzieckiego i Europy środkowo-wschodniej”) wychodzi od 1973 r., (nr 9 za rok 1980, lipiec 1981);

„B arukan sho Azia kenkyu” („Badania n ad B ałkanam i i Azją M niejszą”), wydawane od 1975 r. przez In sty tu t Cywilizacji na Uniwersytecie Tokai w Tokio (nr 8, m arzec 1982);

„Too si kenkyu” („Badania historii Europy wschodnio-środkowej), założone w 1978 r., stanow ią organ Tow arzystwa Naukowego H istorii Europy wschodnio- -środkowej w Tokio, (nr 4, czerwiec 1981).

„Japanese Slavic and E ast European Studies”, ukazują się od 1980 r., publikują artykuły w różnych językach europejskich i stanowią organ Związku Badań Sło­ wiańskich i W schodnio-środkowoeuropejskich (nr 3, czerwiec 1982);

„Russistika” ukazuje się od 1981 r. jako organ naukow y dysertacji K atedry L iteratury Rosyjskiej na Uniwersytecie Tokijskim (nr 1, 1981);

„Hokuoshi kenkyu” („Badania n ad historią Europy Północnej”) — założone w kw ietniu 1982 r., są organem Towarzystwa Naukowego B ałtycko-Skandynaw - skiego. Towarzystwo to w ydaje już od 1980 r. teksty referatów wygłaszanych na spotkaniach miesięcznych w form ie rocznika „Balto-Scandinavia” w języku angiel­ skim (nr 2, wiosna 1981).

Prace slawistyczne publikuje się nie tylko w tych czasopismach, lecz także znacznie częściej w setkach innych czasopism naukowych.

Z tego powodu często napotyka trudności stw ierdzenie bibliograficzne pozycji 0 tem atyce slawistycznej. Nie zawsze w czasopismach slawistycznych przykłada się do artykułów surow ą m iarkę jakości naukow ej toteż tra fiają się w tych perio­ dykach przyczynki o różnym poziomie.

W Japonii jest niewiele instytucji typu akadem ii nauk, które by objęły wydawanie i finansow anie serii m onografii naukow ych na określone tem aty. Nie ma również żadnego państwowego w ydaw nictw a naukowego które by zajmowało się w ydaw aniem takich m onografii w sposób praw ie monopolistyczny. O tym, czy określona m onografia zostanie w ydrukow ana, decyduje umowa pomiędzy auto­ rem i w ydaw nictw em . N iektóre w ydaw nictw a wyspecjalizowały się w literaturze naukowej. Jeśli okaże się, że określonego dzieła naukowego nie da się wydać na podstawie kom ercjalnej, można zwrócić się o pomoc finansową, np. do M ini­ sterstwa Oświaty. W gruncie rzeczy publikacja poważnej m onografii jest u nas prawie zawsze możliwa.

Oprócz czasopism naukowych istnieje również pewna ilość czasopism poświę­ conych tem atyce slawistycznej, ale noszących charakter inform acyjny, am atorski lub polityczny.

„Mado” („Okno”), ukazuje się od 1972 r. jako następca „Naukono M ado” („Okno n au k i”) — pisma reklamowego handlu księgarskiego.

„Nauka” w Tokio, które jednak przekształciło się w biuletyn inform acyjny ważny dla wszystkich slawistów (nr 40, m arzec 1982);

„Roshiya Techo” (Zeszyt Rosyjski”), ukazuje się od 1976 r. jako pismo am a­ torskie rusycystów w Tokio i drukuje m.in. bibiografię roczną slaw istyki (nr 14, kwiecień 1982);

„Eui” („Bez znaczenia”), ukazuje się od 1975 r. jako pismo miłośników rosyj­ skiej beletrystyki i k rytyki społecznej, w którym piszą głównie m ieszkający w Sapporo rusycyści, historycy i antropologowie (nr 9 luty 1981);

„Soren too boeki chosa geppo” („Miesięcznik zajm ujący się handlem ze Związ­ kiem Radzieckim i Europą w schodnio-środkową”), ukazuje się od 1956 r. jako organ Tow arzystw a H andlu ze Związkiem Radzieckim i Europą W schodnio-środ­ kową (Sosen too boeki kai) publikuje bieżąco statystyki i badania handlu zagra­ nicznego i gospodarki krajów bloku wschodniego i czyta go w ielu ekonomistów

1 pracowników firm handlowych (nr 612 luty 1982);

„Soren geppo” („Miesięcznik poświęcony Związkowi Radzieckiemu”), ukazuje się od czasów przedwojennych jako biuletyn M inisterstw a Spraw Zagranicznych

336 T A K A Y U K I I T O

i publikuje najważniejsze dokum enty radzieckie o polityce w ew nętrznej i zagra, nicznej w języku japońskim (nr 464, luty 1982);

„Soren m onda chosa geppo” („Miesięcznik badania problem ów radzieckich”) w ydaw any od 1976 r. przez C entrum B adań Problem ów Radzieckich (Soren mondai chosa senta), grupę polityczną nastaw ioną prochińsko (nr 88, luty 1982);

„Soren m ondai” („Problemy radzieckie”), ukazuje się od 1976 r. jako kwartał, пік i dodatek do „Soren mondai chosa geppo” (nr 18, listopad 1980);

„Kyosanshugi kenkyu to hihan” („Komunizm. Studia i k ry ty k a”), ukazuje się od 1979 r. jako miesięcznik i organ In sty tu tu Polityki i Gospodarki, grupy poli, tycznej antykom unistycznej (nr 34, maj 1982).

IN F O R M A C J A N A U K O W A

Jedną z najsłabszych stron życia naukowego w Japonii jest inform acja n au­ kowa, co odzwierciedla się również w slawistyce. Wprawdzie już od kilku latj zestawia się roczną bibliografię odnośnej literatu ry i d ru k u je ją w „Rosihiya techo” („Zeszyt rosyjski”). Jest to bibliografia rosyjskiej beletrystyki, ukazująca· się nieregularnie. Jak już wspomniano, pierwsza próba sporządzenia wartościowej bibliografii dla slaw istyki zostala podjęta w 1978 r. przez Juno M atsuda, biblio­ grafa In sty tu tu Slaw istyki w Sapporo. Autor starał się zawrzeć w niej wszystkie publikacje dotyczące slawistyki, które ukazały się w ciągu roku, niezależnie od ich tem atyki specjalnej, ideowego nastaw ienia, m iejsca wydania, objętości i formy. Bibliografia ta jest niew ątpliw ie wielkiem darem dla wszystkich slaw istów w n a ­ szym k raju, jak i poza jego granicam i. M amy nadzieję, że praca ta będzie mogła być kontynuow ana w przyszłości29.

W 1931 r. ukazała się obszerna bibliografia o krajach Europy środkowo­ -w schodniej „Bibliografia lite ratu ry japońskiej o Europie wschodnio-środkow ej” M, O bejm uje ona nie tylko poszczególne dzieła i artykuły zaw arte w czasopismach, lecz rów nież m ateriały dotyczące Europy środkowo-wschodniej znajdujące się w Archiw um M inisterstw a Spraw Zagranicznych Japonii od ery MeijL Dzięki te­ m u żm udnemu dziełu praca slaw istów japońskich z zakresu spraw Europy środ­ kowo-wschodniej, szczególnie w odniesieniu do stosunków międzynarodowych, jest znacznie ułatwiona.

Bardzo trudnym problem em dla slawistów japońskich jest inform acja o lite­ raturze. Biblioteki nasze nie są w stanie zorganizować w łasnej służby inform a­ cyjnej. B rakuje też czasopisma specjalnego, które oferowałoby bieżąco i system a­ tycznie odnośną informację. Inform acji o nowych wydaw nictw ach w językach słowiańskich dostarczają zainteresow anym nie tyle biblioteki, ile przede w szyst­ kim pryw atne, wyspecjalizowane przedsiębiorstw a do handlu książkam i z zagra­ nicą, głównie ze Związkiem Radzieckim i krajam i Europy środokowo-wschodniej. W ymienię dwa spośród nich: „N auka” i „Nisso — tosho”. M ają one fillie w w iel­ kich m iastach i w ysyłają zainteresow anym bezpłatne katalogi tematyczne.

Mówiąc o rozwoju slaw istyki japońskiej w ostatnich czasach nie wolno zapo­ m inać wielkiego wkładu, który wniosły do niej tego rodzaju pryw atne przedsię­ biorstw a handlowe. Trzeba jednak dodać, że nie mogą one zastąpić bibliotek ani instytutów . Trudno byłoby np. zorganizować służbę inform acyjną w odniesieniu do rozpraw zaw artych w czasopismach i tom ach zbiorowych na podstawie zaintereso­ w ania handlowego. Jest to właściwe pole dla specjalnych instytucji, nie m a u nas ---

lf

29 Ja k zaznaczono w kw ietniu 1982 r. ukazał się piąty rocznik.

80 Too капкег hogo bunken m okuroku, zestawiona przez Towarzystwo Nauko­ we dla Spraw H istorii Europy Wschodniej, Tokio 1981.

jeszcze żadnej, k tóra byłaby gotowa podjąć się tego zadania. Slawiści japońscy skazani są n adal n a służbę inform acyjną zagranicy.

W m iarę rozwoju wiedzy w zrastają również staw iane jej wym agania, a razem z nimi pojaw iają się nowe problemy. Oto niektóre zagadnienia, przed którym i stoją obecnie slawiści japońscy.

N A U K A W T R A D Y C Y J N Y C H D Y S C Y P L I N A C H C Z Y N A U K A R E G IO N A L N A ?

Tradycyjnie gałęzie n auk hum anistycznych rozw ijają się w ram ach poszczegól­ nych dyscyplin. W ostatnim czasie staje się coraz bardziej jasne, że problem y nowoczesnego św iata w ym agają nowego podejścia, wykraczającego poza rozgrani­ czenia poszczególnych dyscyplin. Problem y słowiańskiego regionu w ym agają w y­ specjalizowanego wykształcenia, a równocześnie szeroko zakrojonego system u b a ­ dań. W ja k i sposób można się im poświęcić w ram ach wydziałów podzielonych na tradycyjne dyscypliny, gdzie trudno o potrzebne w ykształcenie specjalistyczne, a jeszcze trudniej o współpracę faťhowców z różnych dyscyplin? Dlatego w o stat­ nim czasie zreorganizowano w Japonii kated ry i zespoły badawcze w kierunku międzydyscyplinarnym. Teraz niektórzy staw iają sobie pytanie, czy było to celowe.

Czy nie okaże się, że nowa generacja fachowców, którzy zostali wykształceni „międzydyscyplinannie” w kierunku określonego regionu świata, są powierzchow­ nie tylko obznajom ieni ze wszystkim i dyscyplinami i nastaw ieni n a ciasny zakres zainteresowań regionalnych?

M ają oni bardzo dobre widoki n a stanow iska w działalności praktycznej itd., ponieważ gospodarka nasza rozw ija się i k o ntakty z zagranicą rozszerzają się, ale w aspekcie nauki spraw a przedstaw ia się dla nich źle. Oczekuje ich tam tw arda w alka o praw o obyw atelstw a w świecie uczonych, ponieważ dla „specjalistów re ­ gionalnych” (area specialists) — jak nazyw a się ich z pewną dozą pogardy — istnieje tylko ograniczona ilość stanowisk na tradycyjnych fakultetach. Miejsce dla nich może się znaleźć tylko w zakładach rozbudowanych interdyscyplinarnie, lecz tam objaw ią się oni zapewne jako bardziej jeszcze wąscy specjaliści. W o stat­ nim czasie pojaw iają się w coraz większej liczbie „specjaliści regionalni”, którzy równocześnie są wysoko wyspecjalizowani w określonej dyscyplinie. Ci z pewnym lekceważeniem spoglądają na „specjalistów regionalnych”, którzy w ykazują m niej­ szą biegłość w spraw ach tego lub innego regionu św iata zasługującego na w ięk­ szą uwagę.

W ten sposób pow stają konflikty pomiędzy „dyscypliną” i „regionem”. Ostrość konfliktu zależy od dziedziny wiedzy. W literaturoznaw stw ie, historii, et­ nografii i antropologii nie ma tego typu konfliktu ,albo przynajm niej nie jest on szczególnie widoczny. Badania w tych dziedzinach są z n atu ry rzeczy związane z określonym regionem świata. Dość ostro jednak konflikt ten w ystępuje, jeśli chodzi o filozofię, politologię, naukę praw a, ekonomię, pedagogikę, socjologię i psy­ chologię. Odnosi się to nie tylko do slaw istyki i nie tylko do Japonii. Opowiadał mi kiedyś japonista am erykański, że te sprzeczności od dawna dają się zauważyć w Stanach Zjednoczonych i że socjologowie i politologowie, którzy wyspecjalizo­ wali się w spraw ach Japonii, dość długo m usieli walczyć o uznanie ich w k rę ­ gach naukowych.

M O D E L C Z Y R Z E C Z Y W IS T O Ś Ć ?

Japonia ma dość bogate tradycje w studiach n ad obcymi krajam i. W ystarczy Wymienić choćby 300-letnią tradycję kangaku — sinologii. Chiny jako kolebka jed ­ nej z najstarszych k u ltu r ludności stanowiły od daw na światowy ośrodek, ośrodek