Demokracja i prawa człowieka w postanowieniach konstytucyjnych i praktyce Republiki Czeskiej i Republiki Kazachstanu – droga do standardów europejskich

Maria Myszka

Demokracja i prawa człowieka w

postanowieniach konstytucyjnych i

praktyce Republiki Czeskiej i

Republiki Kazachstanu – droga do

standardów europejskich

Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 1, 129-147

U W M w Olsztynie 2010 IS S N 2082-1786

M a r i a M y s z k a

U n iw ersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu, K ated ra P ra w C złow ieka

Dem okracja i p raw a człowieka

w postanowieniach konstytucyjnych i praktyce

Republiki Czeskiej i Republiki Kazachstanu -

droga do standardów europejskich

S ło w a k lu c zo w e : systemy regionalne ochrony praw człowieka w Europie, gwarancje konstytu­ cyjne praw człowieka i ustroju demokratycznego państwa, Republika Czeska, Republika Kazachstanu.

P o dstaw ow e pojęcia

Republika Czeska - Czech R e p u b lic

Republika Kazachstanu - R e p u b lic o f K azakhstan Państwo postkomunistyczne — p o s t-c o m m u n is t cou n try

Konstytucja Republiki Czeskiej — C o n s titu tio n o f the Czech R e p u b lic

K arta Podstawowych Praw i Wolności — C h a rte r o f F u n d a m e n ta l R ig h ts a n d F re e ­ dom s

Konstytucja Republiki Kazachstanu — C o n s titu tio n o f the R e p u b lic o f K azakhstan Organizacja Bezpieczeństwa i W spółpracy w Europie — O rg a n iz a tio n o f S e cu rity

a n d C oo p e ra tio n in E u ro p e Rada Europy — C o u n c il o f E u ro p e Praw a człowieka — h u m a n rig h ts Demokracja — dem ocracy

Wolność wyborów — freed om o f election

Wolność stowarzyszeń — freed om o f association Pluralizm polityczny — p o lit ic a l p lu r a lis m Wolność słowa — freed om o f speech

Wolność sumienia i w yznania — freed om o f conscience a n d believe

Praw a mniejszości narodowościowych i etnicznych — rig h ts o f n a tio n a l a n d eth n ic m in o ritie s

U w a g i wstępne

Z b u d o w a n ie s a m o d z ie ln y c h p a ń stw , rz ą d z ą c y c h się z a s a d a m i d e m o k ra ­ c ji i p r a w c z ło w ie k a b y ło b ą d ź c a ły cza s p o z o s ta je w y z w a n ie m d la k r a jó w le ż ą c y c h po w sch o d n iej s tro n ie g r a n ic y b y łe j ż e la z n e j k u rty n y . N a te n d e n ­ cję z w r a c a n ia się p r z e z o w e p a ń s tw a w k ie r u n k u u s tro ju d e m o k ra ty c z ­ n ego w s k a z u ją ich k o n s ty tu c je o ra z w ią ż ą c e je u m o w y m ię d z y n a r o d o w e , d o ty czą ce g w a r a n c ji p r a w c z ło w ie k a , p r a w o rz ą d n o ś c i i d e m o k ra cji. J a k o d m ie n n a p o t r a fi b yć je d n a k ż e lit e r a p r a w a od p a n u ją ce j rz e c z y w is to ś c i, ła tw o m o ż n a p rze k o n a ć się k o n fro n tu ją c z o b o w ią z a n ia p a ń s tw w y n ik a ją ­ ce z u s ta w z a s a d n ic z y c h i tr a k t a t ó w m ię d z y n a r o d o w y c h z z a p e w n io n y m i w rz e c z y w is to ś c i s ta n d a rd a m i.

A n a liz a ta k a p o z w a la p o n a d to n a z a o b s e rw o w a n ie d ia m e tr a ln y c h r ó ż ­ n ic w r o z w o ju d e m o k ra c ji i s ta n d a rd ó w p r a w c z ło w ie k a p a ń s tw b y łe g o b lo ­ k u s o c ja lis ty c z n e g o . A d e k w a t n y m p r z y k ła d e m d a le k ie j o d m ie n n o ś c i d ró g „od t o t a lit a r y z m u do p lu r a liz m u ” je s t p o ró w n a n ie p r z e m ia n y dw óch, dziś ju ż z g o ła o d m ien n ych , p a ń s tw b y łe g o b lo k u k o m u n is ty c z n e g o : p ro z a c h o d ­

n ich C z e c h i p r o r o s y js k ie g o K a z a c h s ta n u . P r z y jr z e n ie się p o s ta n o w ie n io m k o n s ty tu c y jn y m i r e a lio m p a n u ją c y m w ty c h d w óch p a ń s tw a c h p o z w a la o d ­ tw o r z y ć k o n tra s t, j a k i p a n u je w ro z w o ju d e m o k ra c ji w p a ń s tw a c h b y łe g o b lo k u k o m u n is ty c z n e g o .

W y b ó r R e p u b lik i C z e s k ie j i R e p u b lik i K a z a c h s ta n u n ie je s t p r z y ty m p r z y p a d k o w y . C z e c h y z a lic z a n e są d ziś do n a jp rę ż n ie j r o z w ija ją c y c h się d e ­ m o k r a c ji w E u ro p ie W s c h o d n ie j. R e p u b lik a K a z a c h s ta n u p o z o s ta je za ś n a ­ d a l p a ń s tw e m o cechach a u to ry ta r n y c h - ja k z r e s z t ą i in n e p a ń s tw a b y łe g o Z S R R (n p . T a d ż y k is ta n , A z e r b e jd ż a n ). S y tu a c ja K a z a c h s ta n u je s t je d n a k n ie z w y k le in te re s u ją c a z u w a g i n a o s ta tn ie z m ia n y p ra w n e , p o w o d o w a n e c z y w rę c z w y m u s z o n e p rze z p r z y z n a n ie R e p u b lic e p r z e w o d n ic tw a w o r g a ­ n iz a c ji B e z p ie c z e ń s tw a i W s p ó łp ra c y w E u ro p ie (d a le j: O B W E ) w 2010 r . 1 D a je to m o ż liw o ś ć s p r a w d z e n ia , c z y t a k a o d p o w ie d z ia ln o ś ć g e n e r u je p o p ra ­ w ę s ta n d a rd ó w p r a w c z ło w ie k a i d o ś c ig n ię c ie d e m o k ra ty c z n e j R e p u b lik i C z e s k ie j w t y m z a k re s ie . Z d ru g ie j s tro n y - w y m u s z a to o b ie k ty w n ą ocen ę i o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , c z y C z e c h y są r z e c z y w iś c ie id e a ln y m w z o r c e m do n a ś la d o w a n ia , c z y te ż b o r y k a ją się z p r o b le m a m i w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a .

N a p o c z ą tk u u p a d k u s y s te m ó w k o m u n is ty c z n y c h t e o r e ty c y i p u b licy ści p o lity c z n i p r z e k o n a n i b y li, iż proces te g o u p a d k u a u to m a ty c z n ie p r o w a d z ić b ę d z ie do p o w s ta n ia s y s te m ó w d e m o k ra ty c z n y c h .2 T e n k ie r u n e k u z n a w a n o z a n a tu ra ln y , choć n ie k t ó r z y n ie w y k lu c z y li m o ż liw o ś c i re g re s u . D o ś w ia d ­ c z e n ie p a ń s tw o m a w ia n e g o re g io n u , o b s e rw o w a n e w c ią g u o s ta tn ic h k ilk u ­ n a s tu la t, p r o w a d z i do o d rz u c e n ia te g o p o d s ta w o w e g o z a ło ż e n ia „tra n z y to

-1 W ięcej na ten tem at na stronie: http://www.osce.org/cio/35839.html.

2 N o E a Europa 2007 - R a port z transform acji, red. A. N egri, rozdział II: Sytuacja politycz­ na oraz reform y demokratyczne w Europie Środkowej i Wschodniej, Krynica-Zdrój 2007, s. 30.

lo g ii” o je d n o k ie r u n k o w y m p ro ce sie z m ia n - od k o m u n izm u do d em o k ra cji. T y lk o część d a w n y c h p a ń s tw k o m u n is ty c z n y c h p r z e k s z ta łc iła się w sk o n so ­ lid o w a n e s y s te m y d e m o k ra ty c z n e . C zęś ć p r z e s z ła z a ś od d y k ta tu r y p a r t ii k o m u n is ty c z n e j do ja k ie jś fo r m y p o s tk o m u n is ty c z n e g o a u to r y ta r y z m u .3

D z iś w ia d o m o ju ż , ż e z e s p ó ł p a ń s tw tra n s fo rm u ją c y c h się je s t b a rd zo n ie je d n o r o d n y pod w z g lę d e m s y tu a c ji p o lity c z n e j, p o stęp u r e fo r m d e m o k ra ­ ty c z n y c h i p o s z a n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a . G e n e r a ln ie z a o b s e rw o w a ć m o ż n a w t y m z a k r e s ie p o d z ia ł n a d w ie z a s a d n ic z e g ru p y. Z je d n e j s tro n y w y r ó ż ­ n im y k r a je E u ro p y Ś ro d k o w o -W s c h o d n ie j - te, k tó r e w y b r a ły opcję p r o z a ­ c h o d n ią c z y p ro e u ro p e js k ą . O p c ja t a w ią ż e się w z p r z y s tą p ie n ie m do e u ­ ro p e js k ic h o r g a n iz a c ji m ię d z y n a r o d o w y c h i w p r o w a d z a n ie m w y m a g a n y c h p r z e z te o rg a n iz a c je s ta n d a rd ó w d e m o k ra c ji i p r a w c z ło w ie k a . W ś ró d tych p a ń s tw z n a jd u je się R e p u b lik a C zes k a .

Z d ru g ie j s tro n y p o z o s ta ją p a ń s tw a p r o r o s y js k ie - w w ię k s z o ś c i te, k t ó ­ re n a le ż a ły do b y łe g o Z S R R , a k tó ry c h s y s te m p o lity c z n y , p o m im o k o n s ty ­ tu c y jn y c h z a p is ó w , k tó r e m o g ły b y s p rz y ja ć d em o k ra cji, p o z o s ta je w z a ­ sa d n iczej m ie r z e a u to ry ta r n y . W p a ń s tw a c h tych d o m in u je p r e z y d e n c k i s y s te m rz ą d ó w , w y s tę p u ją lic z n e n a r u s z e n ia s ta n d a r d ó w d em o k ra cji, p r a ­ w o r z ą d n o ś c i i p r a w c z ło w ie k a , a w w ie lu z n ich u trz y m u je się n ie s ta b iln a s y tu a c ja p o lity c z n a .4 D o ta k ic h p a ń s tw z a lic z y ć n a le ż y R e p u b lik ę K a z a c h ­ stanu.

R ep u blik a Czeska

D o p ie r w s z e j w y m ie n io n e j g r u p y - tj. p a ń s tw p ro za ch o d n ich i prode- m o k r a ty c z n y c h - n a le ż y n ie w ą t p liw ie R e p u b lik a C z e s k a . W a r t o tu w s p o ­ m n ieć, ż e w p o d ję te j p rze z E c o n o m is t I n t e l l i g e n c e U n i t 5 p ró b ie z m ie r z e n ia p o zio m u d e m o k ra c ji w p o s z c z e g ó ln y c h k r a ja c h 6, R e p u b lik a C z e s k a ja k o je d n o z z a le d w ie dw óch p a ń s tw b y łe g o b lo k u k o m u n is ty c z n e g o (o b o k S ło ­ w e n ii) z a lic z o n a z o s ta ła do tz w . p ełn y c h d e m o k ra c ji ( f u l l d e m o c r a c ie s ).7 T o d o d a tk o w o u z a s a d n ia w y b ó r w ła ś n ie te g o p a ń s tw a d la p o trz e b n in ie j­ szej a n a liz y .

3 Ibidem s. 30 i nn. 4 Ibidem , s. 26.

5 Economist Intelligen ce U n it - organizacja dostarczająca krajom, przedsiębiorcom i in­ stytucjom rap orty dotyczące m. in. stanu różnych sektorów gospodarki w poszczególnych k ra­ jach oraz sporządzająca tzw. quality-life index,dotyczący poziomu życia w różnych krajach

6 Jakkolw iek jest to w yzw an ie trudne i nie w pełni m iarodajne z uwagi na brak po­ wszechnego konsensusu w kw estii samej definicji demokracji.

7 The Economist Intelligen ce U n it’s Index o f Democracy 2007 (powoływane dalej jako E IU Index o f Democrarcy), [na:] www.econom ist.com/m edia/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_ v3.pdf, s. 3.

G e n e r a ln ie p r z y ją ć m o ż n a z a ło ż e n ie , ż e p r a w a c z ło w ie k a w C zec h a ch są w z a s a d n ic z e j m ie r z e p r z e s tr z e g a n e . P r ó b a w n ik liw e j a n a liz y w ty m z a k r e ­ sie u k a z u je je d n a k n a d a l is tn ie ją c e p r o b le m y .

P r a w a i w olności człow ieka i obyw atela w ustaw ie

konstytucyjnej

P r a w a i w o ln o ś c i c z ło w ie k a n ie są r e g u lo w a n e b e z p o ś re d n io w K o n ­ s ty tu c ji C z e s k ie j. W t y m z a k r e s ie a rt. 3 u s ta w y z a s a d n ic ze j o d w o łu je do K a r t y P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i (d a le j ta k ż e : K a r t a ), s ta n o w ią c iż ta o s ta tn ia je s t c z ę ś c ią p o rz ą d k u k o n s ty tu c y jn e g o R e p u b lik i C z e s k ie j.8 K a r ­ t a P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i9 u c h w a lo n a z o s ta ła p r z e z Z g r o m a d z e ­ n ie F e d e r a ln e w s ty c zn iu 1991 r. - c z y li je s z c z e p r z e d p o d z ia łe m C z e s k ie j i S ło w a c k ie j R e p u b lik i F e d e ra c y jn e j i w y o d r ę b n ie n ie m R e p u b lik i C z e ­ s k ie j.10 O p o z o s ta w ie n iu K a r t y , ja k o o d ręb n ej u s ta w y k o n s ty tu c y jn e j, z a ­ d e c y d o w a ły sp o ry w o k ó ł k w e s t ii o s ta te c zn e j fo r m y r e g u la c ji p r a w i w o l­ n ości w p o rz ą d k u p r a w n y m C zech . W w y n ik u k o m p ro m is u p o s ta n o w io n o z a c h o w a ć od ręb n o ść d o k u m en tu , z a m ia s t a d a p to w a ć p o s ta n o w ie n ia K a r ­ t y P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i b e z p o ś re d n io do K o n s ty tu c ji R e p u b lik i C z e s k ie j (ja k m ia ło to m ie js c e w w y p a d k u S ło w a c ji).11 Z p r a w n e g o p u n k tu w id z e n ia u re g u lo w a n ie t a k ie n ie m a, rz e c z ja s n a , w p ły w u n a ra n g ę p r z e p i­ sów tra k tu ją c y c h o p o d s ta w o w y c h p ra w a c h i w o ln o ś c ia c h - g d y ż p o z o s ta ­ j ą on e n o r m a m i r a n g i k o n s ty tu c y jn e j. W ą t p liw o ś c i je d n a k m o że w y w o ła ć

s y tu a c ja n ie z g o d n o ś c i n ie k tó r y c h p o s ta n o w ie ń K a r t y i K o n s ty tu c ji, k tó ra p r o w a d z ić m o że do sp o ró w in te r p r e ta c y jn y c h .12

W o d n ie s ie n iu do g w a r a n c ji z z a k r e s u p r a w c z ło w ie k a , K o n s ty tu c ja R e p u b lik i C z e s k ie j s ta n o w i w s w y m a rt. 1, iż R e p u b lik a C z e s k a je s t „[.] d e m o k ra ty c z n y m p a ń s tw e m p ra w n y m , o p a r ty m n a p o s z a n o w a n iu p ra w i w o ln o ś c i c z ło w ie k a i o b y w a te la ” . A r t. 4 p o d k r e ś la p o n a d to s ą d o w ą o ch ro ­ n ę p o d s ta w o w y c h p r a w i w oln o ści.

S a m a K a r t a P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i p o z o s ta je pod w p ły w e m z a s a d n ic zy c h u m ó w m ię d z y n a r o d o w y c h z z a k re s u p r a w c z ło w ie k a o ra z z o ­ b o w ią z a ń w y n ik a ją c y c h z c z ło n k o s tw a C z e c h w m ię d z y n a r o d o w y c h o r g a n i­ za cja ch . N ie b ez z n a c z e n ia b y ły p la n y p r z y s t ą p ie n ia do R a d y E u ro p y i U n ii E u r o p e js k ie j.13 S tą d p o s ta n o w ie n ia K a r t y p o ró w n a ć m o ż n a do z a ło ż e ń t a ­

8 Konstytucja R epubliki C zeskiej z dnia 16 grudnia 1992, tekst polski dostępny na stro­ nie: www.polonia-polska.pl/index.php?id=czech01 (fragm enty).

9 Uchw ała Prezydium Czeskiej R ady N arodow ej z dnia 16 grudnia 1992 r. o ogłoszeniu K a rty Podstawowych P ra w i Wolności jako części porządku konstytucyjnego Republiki C ze­ skiej, tekst dostępny na stronie: www.polonia-polska.pl/index.php?id=czech02.

10 Republika Czeska jako sam odzielne państwo powstała 1 stycznia 1993 r.

11 K. Skotnicki, System konstytucyjny Czech, w ydanie sejmowe, W arszaw a 2000, s. 20. 12 Ibidem , s. 20.

k ich d o k u m e n tó w m ię d z y n a r o d o w y c h , ja k K o n w e n c ja o o ch ron ie p r a w c z ło ­ w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ści, E u ro p e js k a K a r t a S p o łe c z n a c z y M ię d z y ­ n a ro d o w e P a k t y P r a w C z ło w ie k a . S z c z e g ó ło w a a n a liz a w s z y s tk ic h p o s ta n o w ie ń K a r t y je s t, z u w a g i n a o g ra n ic z o n y z a k re s n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia , n ie m o ż liw a . Z a k o n ie c z n e u w a ż a m p o d k r e ś le n ie z a g w a r a n t o w a n ia w y b r a n y c h p ra w , b ęd ą c e o zn a k ą z w y c ię s tw a z ja r z m e m k o m u n izm u , k tó ry c h to p r z e s t r z e g a n ie n a s tr ę c z a p r o b le m y in n y m p a ń s tw o m p o s tk o m u n is ty c z n y m - w t y m R e p u b lic e K a ­ za ch s ta n u . P r z e d e w s z y s t k im z w ró c ić n a le ż y u w a g ę n a p e w n e m in im u m w z a k r e s ie p ra w , k tó re c h a r a k te r y z u ją d em o k ra cję, tj.: w o ln o ść słow a , w o l­ n e m e d ia , p lu r a liz m p o lity c z n y , w o ln e w y b o ry . J a k o m in im u m d la s y s te ­ m ó w d e m o k ra ty c z n y c h w s k a z u je się te ż g e n e r a ln ą cechę: p r z e s t r z e g a n ia p r a w c z ło w ie k a .14 D la z o b ra z o w a n ia , c z y d e m o k ra c ja w C zec h a ch p a n u je w ta k im k s z t a ł­ cie, j a k i n a d a je je j u s ta w a k o n s ty tu c y jn a i z o b o w ią z a n ia w y n ik a ją c e z c z ło n k o s tw a w o rg a n iz a c ja c h eu ro p ejs k ich , o d w o ła m się do ty ch p o s ta n o ­ w ie ń w s k a z a n y c h d o k u m en tó w , k tó ry c h r e a liz a c ja n a s tr ę c z a lic z n e p r o b le ­ m y w r z e c z y w is to ś c i - in n y m i sło w y: tych , k tó ry c h p o g w a łc e n ia n a jc zę ściej g o d z ą w d em o k ra cję.

K a r t a P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i n a w ią z u je w y r a ź n ie do id e i p r a ­ w a n a tu ry , u z n a ją c ju ż w p re a m b u le n ie n a ru s za ln o ś ć p r z y ro d z o n y c h p ra w c z ło w ie k a . C o is to tn e , p r e a m b u ła w s k a z u je , ż e K a r t a m a b yć o d d z ie le n ie m od „g o rz k ic h d o ś w ia d c z e ń cza só w , k ie d y p r a w a c z ło w ie k a i p o d s ta w o w e w o ln o ś c i b y ły u c is k a n e ” , c z y li m. in. c za só w k o m u n izm u .

K a t a lo g p r a w i w o ln o ś c i z a w a r ty c h w K a r c ie je s t n ie z w y k le szero k i. O b o k g w a r a n c ji m a te r ia ln y c h , p o ja w ia ją się p r z e p is y d o ty czą ce p ro c e d u ­ r y o ra z d o p u szcza ln ej in g e r e n c ji w d a n e p r a w a i w o ln o ści. P o z a p r a w a m i o so b isty m i, o b y w a te ls k im i i p o lit y c z n y m i15, K a r t a szero k o r e g u lu je ta k ż e p r a w a e k o n o m iczn e, so cja ln e i k u lt u r a ln e 16. W ś w ie t le ta k ro z b u d o w a n e ­ go k a ta lo g u p r a w g w a ra n to w a n y c h , z a w a d ę K a r t y n a le ż y u zn a ć je d n a k ż e b r a k p r z e p is u o m o ż liw o ś c i je j b e z p o ś r e d n ie g o s to s o w a n ia .17

Wolność stowarzyszeń, wolność słow a i w olne w ybo ry

K w e s t ią n ie do p r z e c e n ie n ia , p o z w a la ją c ą n a o d e rw a n ie się od d o ty c h ­ c za so w y ch d o ś w ia d c z e ń e r y k o m u n izm u , je s t z a p e w n ie n ie je d n o s tk o m w o ln o ś c i w y p o w ie d z i i w y r a ż a n ia w ła s n y c h p o g lą d ó w , a ta k ż e p o k o jo w yc h z g r o m a d z e ń c z y w o ln o ś c i s to w a r z y s z a n ia się. W s z y s t k ie te p r a w a g w a r a n ­

14 E IU Index o f Democracy, s. 2. 15 Np. Rozdział I I Konstytucji, art. 5-23. 16 Rozdział I V Konstytucji, art. 26-35. 17 T ak też: K. Skotnicki, op. cit., s. 26.

to w a n e są w K a rc ie , o d p o w ie d n io w je j a rty k u ła c h 17, 19, 20, 21. P o n a d to p u n k t 3 art. 17 s ta n o w i, iż c e n z u ra je s t n ied o p u szcza ln a .

M ię d z y n a r o d o w e r a p o r t y n ie z a w ie r a ją w ię k s z y c h z a s t r z e ż e ń w t e m a ­ cie p o s z a n o w a n ia w s k a z a n y c h p ra w . E w e n tu a ln e o g r a n ic z e n ia p o w o ła n y ch p r a w w ią ż ą się z d o ty k a ją c y m ta k ż e C z e c h y p r o b le m e m g ru p n e o n a z is to w ­ skich. C h o ć fu n k c jo n a riu s z e p a ń s tw a z o b o w ią z a n i są in g e r o w a ć w ich d z ia ­ łaln ość, to w t y m z a k r e s ie p o ja w ia ją się p r o te s ty o r g a n iz a c ji p o z a r z ą d o ­ w y c h w s p r a w ie s to s o w a n ia n ie a d e k w a tn y c h do s y tu a c ji ś r o d k ó w .18

W y b o r y w R e p u b lic e C z e s k ie j z a lic z y ć m o ż n a do w o ln y c h , co je s t je d n ą z p o d s ta w o w y c h g w a r a n c ji d em o k ra cji, z a w a r t ą w a rt. 21 K a r t y . J e d y n e w ą tp liw o ś c i b u d z i n is k a r e p r e z e n ta c ja k o b ie t i p r z e d s t a w ic ie li m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h i e tn ic z n y c h n a s zczeb la ch w ła d z y . In n y m p ro b le m e m , z k t ó ­ r y m b o ry k a się p o n a d to R e p u b lik a C z e s k a , je s t s z e r z ą c a się w ś ró d p r z e d ­ s ta w ic ie li w ła d z y k o ru p c ja .19

K o le jn ą o z n a k ą w a lk i z e z ły m i d o ś w ia d c z e n ia m i k o m u n izm u je s t u s ta ­ n o w ie n ie w K a r c ie o d rę b n e g o ro z d z ia łu , p o ś w ię c o n e g o o ch ro n ie są d o w ej i p ra w n e j. O ty ch g w a ra n c ja c h t r a k tu je r o z d z ia ł p ią ty . G e n e r a ln ie g w a r a n ­ tu je tu się n ie z a w is ło ś ć i b ez s tro n n o ś ć sądów , p r z e d k t ó r y m i k a ż d y d och o­ d zić m o ż e sw o ich p ra w . P o n a d to art. 38 sta n o w i, iż s p r a w a p o w in n a z o s ta ć ro z p a tr z o n a b ez n ie u za s a d n io n e j z w ło k i.

C h oć co do z a s a d y p r a w a te są p rze s trz e g a n e , w m ię d z y n a ro d o w y c h r a ­ p o rta ch p o d k re ś la się, iż r z e c z y w is ta efe k ty w n o ś ć sądów je s t c z a sa m i n a d ­ w ą tlo n a z u w a g i n a z b y t s k o m p lik o w a n e z a s a d y p roced u ry, co za n a d to w y ­ d łu ża p o stęp o w a n ie, a ta k ż e p rze z w p ły w y p o lityczn e, c z y n a w e t k o ru p cję .20

P r a w a m niejszości narodow ościow ych i etnicznych

K w e s t ią , ja k a w z b u d z a n a jw ię k s z e k o n tr o w e r s je - d o s trz e ż o n ą ju ż p r z e d la t y n a a re n ie m ię d z y n a r o d o w e j - je s t a s p e k t p o s z a n o w a n ia p ra w m n ie js z o ś c i n a ro d o w o ś c io w y c h i e tn ic z n y c h w C zech a ch , w t y m w s z c z e ­ gó ln o ś c i p r a w R o m ó w . N ie z n a c z y to je d n a k , ż e R e p u b lik a C z e s k a n ie g w a r a n tu je ż a d n y c h p r a w te g o ty p u m n iejszo ścio m . P r z e d e w s z y s tk im p r z e p is y K a r t y P o d s ta w o w y c h P r a w i W o ln o ś c i z a w ie r a ją is to tn e g w a ­ ra n c je w ty m z a k re s ie . P r i m o , a rt. 3 K a r t y sta n o w i, iż p o d s ta w o w e p r a w a i w o ln o ś c i g w a r a n tu je się w s z y s t k im b ez w z g lę d u n a m. in. p rzy n a le ż n o ś ć do m n ie js z o ś c i n a ro d o w e j c z y e tn ic z n e j. S e c u n d o , c a ły r o z d z ia ł t r z e c i K a r ­ t y p o ś w ię c o n y je s t p r a w o m m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h i etn ic zn y c h , a z g o d ­ n ie z p ie r w s z y m a r ty k u łe m te g o ro z d z ia łu , p r z y n a le ż n o ś ć do ja k ie jk o lw ie k z ty c h m n ie js z o ś c i n ie m o że n ik o m u p rzy n o s ić szk od y. K o le jn e r e g u la c je

18 Np. A m nesty International Report 2008 - Czech Republic, 28 M a y 2008.

19 Bureau o f Democracy, Hum an Rights and Labour, Country Report on Hum an Rights Practices, M arch 2008, section 3.

s fo rm u ło w a n e z o s ta ły n a p o z io m ie u s ta w o w y m - m. in. w U s t a w ie z d n ia 10 lip c a 2001 r. o p ra w a c h c z ło n k ó w m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h i o z m ia n ie n ie k tó r y c h u s ta w .21

P o n a d to R e p u b lik a C z e s k a z w ią z a n a je s t z o b o w ią z a n ia m i m ię d z y n a r o ­ d o w y m i w t y m z a k re s ie , w t y m m .in. D y r e k t y w ą R a d y U E , w p r o w a d z a ­ ją c ą w ż y c ie z a s a d ę ró w n e g o tr a k t o w a n ia osób b ez w z g lę d u n a p o c h o d z e ­ n ie r a s o w e lu b e tn ic z n e 22 o ra z K o n w e n c ją R a m o w ą o o ch ro n ie m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h .23 P r e a m b u ła K o n w e n c ji p o d k r e ś la za ś p o w ią z a n ie p o m ię ­ d z y r z e c z y w is t ą d e m o k ra c ją a p o s z a n o w a n ie m p r a w m n ie js zo ś c i, sta n o ­ w ią c, iż „ b u r z liw e w y d a r z e n ia e u ro p e js k ie j h is t o r ii u d o w o d n iły , iż o ch ro ­ n a m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h je s t n ie z b ę d n a d la s ta b iliz a c ji, b e z p ie c z e ń s tw a d e m o k ra ty c z n e g o i p o k o ju n a t y m k o n ty n e n c ie ” o ra z iż „p lu r a lis ty c z n e i d e m o k ra ty c z n e sp o łe c ze ń s tw o [.] p o w in n o s z a n o w a ć e tn ic z n ą , k u ltu r a ln ą i ję z y k o w ą to żsa m o ść [.]” .24

D o d a ć n a le ż y , iż is tn ie je s z e r e g a k tó w R a d y E u ro p y o ra z U n ii E u r o p e j­ sk iej, z a lic z a n y c h do s o f t l a E , do k tó ry c h z a le c e ń R e p u b lik a C z e s k a w in n a się d o s to s o w y w a ć z u w a g i n a s w o je czło n k o s tw o w e w s k a z a n y c h o r g a n iz a ­ cjach. D o k u m e n ty te o d n o szą się b e z p o ś re d n io do R o m ó w , a w ś ró d n ich w y ­ ró ż n ić m o ż n a m. in. R e k o m e n d a c ję Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n ta r n e g o R a d y E u ro p y n r 563 o s y tu a c ji R o m ó w i in n y ch w ę d r o w c ó w w E u ro p ie z 1969 r., D e k la r a c ję B r u k s e ls k ą u c z e s tn ik ó w ro z m ó w o k rą g łe g o sto łu w P a r la m e n ­ cie E u ro p e js k im d o ty czą cy c h R o m ó w w E u ro p ie z 12 lip c a 1996 r. o ra z R e k o m e n d a c ję E u ro p e js k ie j K o m is ji p r z e c iw k o R a s iz m o w i i N ie to le r a n c ji (E C R I): W a lk a z r a s iz m e m i n ie to le r a n c ją w ob ec R o m ó w z 1997 r .25

P o m im o p o w y ż s z y c h g w a r a n c ji p ra w n y c h , k o le jn e r a p o r t y i w y ty c z n e o rg a n ó w m ię d z y n a r o d o w y c h w s k a z u ją , iż p r o b le m d y s k ry m in a c ji - d o ty ­ czą cy w n a jw ię k s z y m sto p n iu lu d n o śc i ro m s k ie j, z a lic z o n e j do m n ie js z o ­ ści n a ro d o w y c h R e p u b lik i C z e s k ie j - je s t c ią g le a k tu a ln y i p o w a ż n y . J e s t to z c a łą p e w n o ś c ią k w e s t ia p o w s ta ła ju ż z a c za só w k o m u n izm u , z k tó rą (m .in .) d e m o k ra ty c z n a R e p u b lik a C z e s k a n ie p o t r a fi sobie od la t p o ra d zić. Z a o c z y w is te u z n a ję p r z y tym , iż R o m o w ie są g r u p ą s z c z e g ó ln ie n a r a ż o n ą n a w y k lu c z e n ie sp o łec zn e n ie ty lk o z u w a g i n a n iech ęć r e s z ty społeczn ości, a le i z u w a g i n a je j n ie p rz y s to s o w a n ie do ż y c ia p o z a s w o ją sp o łec zn o ścią i n ie k o r z y s ta n ie z m o ż liw o ś c i, ja k ie o fe ru je im d e m o k ra ty c z n e p a ń stw o , s z c z e g ó ln ie w z a k r e s ie e d u k a c ji c z y p o m o cy so cja ln ej. D e c y d u ją c a je s t tu s p e c y fic z n a tra d y c ja , k u ltu r a i n a w y k i. N ie m n ie j je d n a k n ie m o że to u s p ra ­ w ie d liw ia ć d y s k ry m in a c ji p r z e d s t a w ic ie li tej g ru p y , g d y ci k o r z y s ta ją z e

21 F ragm en ty dostępne na stronie: www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=czech04. 22 Dz. U. L 180 z 19.07.2000, str. 22-26.

23 Dz.U. 2002, nr 22, poz. 209.

24 Konwencja ram owa o ochronie m niejszości narodowych z dnia 1.02.1995 r., tekst do­ stępny na stronie B iura Inform acji R ady Europy: www.coe.org.pl/re_konw/ETS_157.pdf.

25 General P olicy Recom m endation no 3 o f the Council o f Europe’s European Commission against Racism and Intolerance C om bating racism and intolerance against Roma/Gypsies C RI(98)29 rev (1998).

sw ych p ra w , a n i b ra k u p o d e jm o w a n ia p r z e z p a ń s tw o o d p o w ie d n ic h śro d ­ k ó w p ra w n y c h c z y sp o łeczn ych , k tó r e te n ie ró w n o ś c i lik w id u ją .26

R a s is to w s k ie n a s tr o je p r z e c iw k o R o m o m o b s e rw u je się w s a m y m spo­ łe c z e ń s tw ie czesk im . Z g o d n ie z b a d a n ia m i p r z e p r o w a d z o n y m i w 2 0 0 6 r., d w ie tr z e c ie C z e c h ó w m a n e g a t y w n y sto su n ek do R o m ó w , z czeg o je d n a t r z e c ia s tw ie r d z iła , iż n ie do p r z y ję c ia j e s t s ą s ia d o w a n ie z R o m a m i.27 D y s ­ k r y m in a c ja R o m ó w p r z e ja w ia się n ie k ie d y n a w e t w w y w ie s z a n iu z a k a z ó w ich w s tę p u do n ie k tó r y c h m ie jsc p u b liczn ych , ja k np. re s ta u r a c ji.28

S w o je z a tr o s k a n ie u t r z y m y w a n ie m się n e g a ty w n y c h n a s tr o jó w w s to ­ su n ku do lu d n o śc i ro m s k ie j w y r a z ił m. in. K o m it e t P r a w C z ło w ie k a , p o d k re ś la ją c , iż n a p a ń s tw ie c ią ż y o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a p o p ra w ę r e la c ji p o m ię d z y lu d n o śc ią c z e s k ą i ro m s k ą p o p rz e z p r o m o w a n ie t o le r a n c ji i z a ­ p e w n ie n ie , ż e w s z y s tk ie o sob y k o rz y s ta ć b ę d ą z p r z y n a le ż n y c h im p ra w i w o ln o ś c i.29 T a k i te ż o b o w ią z e k w y n ik a z a rt. 6 K o n w e n c ji R a m o w e j 0 o ch ro n ie m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h , k t ó r y s ta n o w i z o b o w ią z a n ie p a ń stw - stro n do u m a c n ia n ia du ch a t o le r a n c ji o ra z d ia lo g u m ię d z y k u ltu ro w e g o 1 p o d ję c ia sk u teczn y ch śro d k ó w w celu w s p ie r a n ia w z a je m n e g o p o s z a n o ­ w a n ia , z r o z u m ie n ia i w s p ó łp r a c y p o m ię d z y w s z y s t k im i o so b a m i ż y ją c y m i n a ich t e r y to r ia c h n ie z a le ż n ie od ich to ż s a m o ś c i e tn ic z n e j, k u ltu ra ln e j, ję z y k o w e j i r e lig ijn e j [.]. W ty m z a k r e s ie K o m it e t D o ra d c z y w s p o m n ia n e j K o n w e n c ji R a m o w e j d o c e n ił k r o k i p o d e jm o w a n e p r z e z p a ń s tw o w celu k r z e w ie n ia du ch a to le ra n c ji, p o d k re ś la ją c je d n a k , iż p r o b le m n a d a l p o zo ­ s ta je p a lą cy, a n e g a ty w n e n a s ta w ie n ie do R o m ó w z a u w a ż a ln e je s t w m .in . w m e d ia c h o ra z w ś ró d w ła d z - p r z e d e w s z y s t k im lo k a ln y c h .30 P r z e d s t a w ic ie le i fu n k c jo n a riu s z e p a ń s tw o w i p o w in n i za ś w p ie r w s z y m r z ę d z ie p o k a z y w a ć s p o łe c ze ń s tw u d o b ry p r z y k ła d w z a k r e s ie to le r a n c ji i p o s z a n o w a n ia m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h . T y m c z a s e m n ie k t ó r z y d z ia ła c z e p o ­ lit y c z n i o tw a rc ie p r z y z n a ją się do n ie c h ę c i w ob ec sp o łec zn o ści c y g a ń s k ie j31,

26 W ięcej u w ag na ten tem at: Biuro Rzecznika P ra w Obywatelskich, Praw o Rom a do B y­ cia Człow iekiem , „M on itor U n ii Europejskiej” nr 12(54), s. 47-50.

27 Survey conducted by the C entre for E m pirical Research in Prague (S T E M ), C T K 16 June 2006.

28 Bureau od Democracy, op. cit., section 5.

29 Hum an Rights Com m ittee, Consideration o f reports submitted by States P arties under art. 40 o f the Covenant, Concluding observations o f the Hum an Rights Com m ittee - Czech Republic, CCPR/C/CZE/CO/2, 9 August 2007, para 13.

30 A d visory Com m ittee on the F ram ew ork Convention for the Protection o f N ation al M i­ norities, Second opinion on the Czech Republic, adopted on 24 Februar 2005, ACFC/INF/OP/ II(2005)002, para 82-88.

31 Np. W ypow iedź senator i m ajora O stravy L ia n y Janackovej z lipca 2007 r., która stw ierdziła, iż „n iestety jest ona rasistką i nie w ierzy w integrację Rom ów w jej okręgu”, na podstawie: Im m igration and Refugee Board o f Canada, Czech Republic: Situation o f Roma, including treatment by the authorities as well as in the education, employment, health and housing sectors; state protection and assistance from Romani organizations; prevalence o f Roma among judges, legislators, physicians, police and teachers (January 2006 - Novem­ ber 2007), 12 Decem ber 2007. CZE102667.EX. Online: U N H C R Refw orld, available at: http:// www.unhcr.org/refworld/docid/47d6544a23.html [accessed 28 Decem ber 2008].

z k o le i - j a k o d n o to w a ł m. in. K o m it e t P r a w C z ło w ie k a - p o lic ja d o p u szcza się n a d u ży ć g łó w n ie w sto su n k u do lu d n o śc i r o m s k ie j.32

P o w y ż s z y m n a s tro jo m sp rz y ja , n ie s te ty , n ie p e łn y w t y m z a k r e s ie p o ­ r z ą d e k p r a w n y R e p u b lik i C z e s k ie j. P o m im o is t n ie n ia w y m ie n io n y c h n a w s tę p ie r e g u la c ji d o tyczą cyc h m n ie js z o ś c i n a ro d o w o ś c io w y c h i e tn iczn y ch , o rg a n y m ię d z y n a r o d o w e 33 s t w ie r d z a ją c ią g ły b r a k p ełn ej le g is la c ji an ty- d y s k ry m in a c y jn e j o ra z b r a k o d p o w ie d n ie g o o rga n u , k t ó r y z a p e w n iłb y n ie ­ z a le ż n e i p ełn e ś le d z tw o w s p ra w a c h n a d u ż y ć w o b ec m n iejszo ści, k tó ry c h d o p u szcza ją się m. in. fu n k c jo n a riu s z e p u b lic z n i.34 Z u w a g i n a lu k ę w r o z ­ w ią z a n ia c h in s ty tu c jo n a ln o -p ra w n y c h , p o m im o r e a liz o w a n y c h n ie k ie d y p r o g ra m ó w a n ty d y s k ry m in a c y jn y c h , d y s k ry m in a c ja R o m ó w u trz y m u je się w p ra k ty c e , w s z c z e g ó ln o ś c i w p ła s z c z y ź n ie z a tr u d n ie n ia , d o stęp u do e d u k a c ji c z y o p ie k i z d ro w o tn e j o ra z w z w ią z k u z o g r a n ic z e n ia m i z a m ie s z k a n ia .35

P r o b le m e m , k t ó r y n a g ło ś n io n y z o s ta ł w o s ta tn ic h la ta c h n a a re n ie m ię d z y n a r o d o w e j, je s t k w e s t ia d o stęp u d z ie c i ro m s k ich do ed u k a cji. O s ła ­ w io n y m p r o c e d e re m b y ło k ie r o w a n ie d z ie c i m a ją c y c h ro m s k ie k o r z e n ie do sz k ó ł s p e cja ln y ch - u tw o rz o n y c h n a te r e n ie R e p u b lik i C z e s k ie j po I w o jn ie ś w ia to w e j d la d z ie c i o tz w . s z c z e g ó ln y c h p o trzeb a ch . C h o ć p a ń s tw o u z a ­ sa d n ia ło t a k i sta n r z e c z y s z c z e g ó ln ą s y tu a c ją R o m ó w w z a k r e s ie e d u k a c ji i w y c h o d z e n ie m n a p r z e c iw ich s p e c ja ln y m p o trzeb o m , in s ty tu c je m ię d z y ­ n a ro d o w e n ie je d n o k ro tn ie z g ła s z a ły o b a w y , iż w y r a ź n a p r z e w a g a d z ie c i ro m s k ich w szk o ła ch s p e cja ln y ch (z g o d n ie z o p in ią K o m it e t u D o ra d c z e g o K o n w e n c ji ra m o w e j o o ch ro n ie m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h - n ie o fic ja ln e s ta ­ t y s t y k i w s k a z y w a ły w 2005 r., iż około 70% u c z n ió w ty ch szk ó ł m a ro m s k ie k o r z e n ie 36) je s t c zęsto k ro ć r e z u lt a t e m d y s k ry m in a c ji i b ra k u w r a ż liw o ś c i w ła d z n a sp e c y fic zn e , tru d n o ś c i sto ją ce p r z e d t ą m n ie js z o ś c ią .37

K w e s t ia d y s k r y m in a c ji d z ie c i ro m s k ich w d z ie d z in ie e d u k a c ji r o z ­ s tr z y g a n a b y ła p r z e z E u ro p e js k i T r y b u n a ł P r a w C z ło w ie k a (d a le j: E T P C ). K o n s e k w e n c ją s k a r g i z ło ż o n e j p rze z o s ie m n a s tu c z ło n k ó w m n ie js z o ś c i ro m s k ie j, z a rz u c a ją c e j R e p u b lic e C z e s k ie j d y s k ry m in a c ję w k o r z y s ta n iu z p r a w a do e d u k a c ji z u w a g i n a p o ch o d ze n ie ra s o w e i e tn ic z n e - w ła ś n ie p o p rz e z u m ie s z c z e n ie ich w la ta c h 1 9 9 6 -1 9 9 9 w szk o ła ch sp e cja ln y ch - b y ł w y r o k W ie lk ie j Iz b y , u z n a ją c y w ła d z e c z e s k ie z a w in n e z a rz u c a n y c h n a ­ ru szeń . E T P C s tw ie r d z ił, iż d z ia ła n ia w ła d z n ie m ia ły ra c jo n a ln e g o a n i

32 Hum an Rights C om m ittee, op. cit., para 9; A d visory C om m ittee on the Fram ework Convention for the Protection o f N ation al M inorities, op. cit., para 13.

33 M. in. Com m ittee on the Elim ination o f Racial Discrimination, Consideration o f Reports Submitted by States Parties under Article 9 o f the Convention, Concluding observationsa o f the C om m ittee on the Elim in ation o f Racial Discrim ination, Czech Republic, CERD/C/CZE/CO/7, 11 A p ril 2007, para 8.

34 Hum an R igh t C om m ittee, op. cit., para 16. 35 Ibidem.

36 A d visory C om m ittee on the Fram ew ork Convention for the Protection o f N ation al M inorities, op. cit., para 146.

o b ie k ty w n e g o u z a s a d n ie n ia .38 U m ie s z c z e n ie d z ie c i w szk o ła ch sp e cja ln y ch o d iz o lo w a ło je od s z e rs z e j p o p u la c ji i - z a m ia s t pom óc im ro z w in ą ć u m ie ­ ję tn o ś c i, k tó re u ła t w iły b y im ż y c ie w s p o łe c ze ń s tw ie - u n ie m o ż liw iło ich

ro zw ó j, z m n ie js z a ją c sza n s e d la a d a p ta c ji, a w t y m ta k ż e u z y s k a n ia m ie j­ sca n a ry n k u p r a c y w p r z y s z ło ś c i.39

C h o ć do d n ia d z is ie js z e g o r z ą d c z e s k i z lik w id o w a ł w ię k s z o ś ć szk ó ł sp e­ cja ln ych , u tw o rz o n e z o s ta ły o d ręb n e sp e c ja ln e k la s y , k tó ry c h u t r z y m y w a ­ n ie w ią ż e się z k o n ty n u a c ją p ro b le m u , ja k o ż e w ię k s z o ś ć u c z n ió w ta k ic h k la s s ta n o w ią d z ie c i r o m s k ie .40

K o le jn e o b a w y w z b u d z a ją d o n ie s ie n ia o p rzy m u s o w e j s t e r y liz a c ji k o ­ b ie t, w s z c z e g ó ln o ś c i ro m s k ie g o p o ch o d zen ia . P o d k r e ś la się, iż te c h a r a k te ­ ry s ty c z n e d la c za só w k o m u n izm u (s ic !), b e z p r a w n e p r a k ty k i, m a ją m ie jsce po d z ie ń d z is ie js z y i n ie s p o ty k a ją się z k o n s e k w e n c ja m i k a r n y m i a n i w y ­ p ła c e n ie m o d p o w ie d n ie g o z a d o ś ć u c z y n ie n ia .41

Z p e w n o ś c ią r o z w ią z a n ie m d la p ro b le m ó w lu d n o śc i ro m s k ie j b y ła b y le p s z a a s y m ila c ja z r e s z tą c z e s k ie g o sp o łe c ze ń s tw a . T a je s t, rz e c z ja s n a , u tru d n io n a z u w a g i n a w s p o m n ia n ą s p e c y fik ę m n ie js z o ś c i ro m s k ie j, k tó ra n ie je s t c h ę tn a in te g r a c ji. S y tu a c ję p o g a r s z a ją u p r z e d z e n ia r e s z ty s p o łe­ c z eń stw a . W R e p u b lic e C z e s k ie j p r o b le m je s t je d n a k je s z c z e b a rd z ie j s k o m p lik o ­ w a n y . O b s e rw u je się b o w ie m n a g m in n ą iz o la c ję R o m ó w p o p rz e z tw o r z e n ie tz w . g e t t d la tej c zęśc i sp o łe c ze ń s tw a . N a p ro c e d e r te n z w r ó c ił u w a g ę m. in. K o m is a r z P r a w C z ło w ie k a R a d y E u ro p y T h o m a s H a m m a r b e r g , k t ó r y w r a z z e S p e c ja ln y m S p ra w o z d a w c ą O N Z ds. w ła ś c iw y c h w a ru n k ó w m ie s z ­ k a n io w y c h M ilo o n ’e m K o t h a r i w y d a ł w s p ó ln e o ś w ia d c z e n ie , w y r a ż a ją c sw o je z a n ie p o k o je n ie p r z y m u s o w y m w y s ie d la n ie m R o m ó w i s tw ie rd z a ją c , iż C z e c h y d o p u s z c z a ją się z ła m a n ia p r a w a do m ie s z k a n ia w sto su n k u do lu d n o śc i ro m s k ie j.42 P o w y ż s z e r o z w a ż a n ia w s k a z a ć m a ją n a fa k t, iż w R e p u b lic e C z e s k ie j p o d jęto z n a c z ą c e k r o k i w ce lu o d e jś c ia od r e ż im u k o m u n is ty c z n e g o w s tro ­ n ę d e m o k ra c ji i p a ń s tw a p ra w a . J e d n a k ż e i te n k r a j - u w a ż a n y z a je d e n z n a jp rę ż n ie j ro z w ija ją c y c h z a s a d y p r a w o rz ą d n o ś c i - b o r y k a się z p r o b le ­ m a m i w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a . S z c z e g ó ln e o b a w y b u d z i d y s k ry m in a c ja z u w a g i n a p o ch o d ze n ie etn ic z n e , k t ó r a je s t n ie ja k o c ię ż a ­ re m d z ie d z ic tw a r e ż im ó w to ta lita rn y c h . N ie m n ie j je d n a k R e p u b lik a C z e ­

38 Judgem ent o f the Court o f 13 N ovem ber 2007, D. H. And others v the Czech Republic, para 208.

39 Ibidem , para 207.

40 Hum an Rights Com mitee, op. cit. para 17; A dvisory C om m ittee on the Fram ework Convention for the Protection o f N ation al M inorities, op. cit, para 60-62.

41 O rgany m iędzynarodowe podkreślają, że ewentualność przeprow adzania tego typu za­ biegów poprzedzona musi być poinform owaniem kobiety o w szystkich jego konsekwencjach - co istotne - w zrozum iałym dla niej języku oraz uzyskaniem je j zgody na piśm ie - które­ go form ularz rów n ież w in ien być sporządzony w języku, jakim posługuje się zainteresowana. P atrz np.: Hum an Rights Com m itee, op. cit., para 10.

sk a je s t t y m z p a ń s tw p o s tk o m u n is ty c z n y c h , w k t ó r y m z w a lc z a n ie p ię tn a k o m u n izm u w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia p r a w p o d s ta w o w y c h je s t n ie do p r z e ­ cen ien ia .

T r z e b a p o d k re ś lić ra z je s z c z e , ż e w z a s a d z ie w s z y s tk ie p a ń s tw a b y łe g o b lo k u k o m u n is ty c z n e g o d ą ży ć m ia ły do d e m o k ra c ji i p o s z a n o w a n ia p ra w c z ło w ie k a . D z iś ju ż w ia d o m o , ż e n ie k tó r e z n ich, ja k s z c z e g ó ln ie w ię k s z o ś ć p a ń s tw b y łe g o Z S R R , d a le k ie są od p r a w o rz ą d n y c h ro z w ią z a ń , a s w ą s y ­ tu a c ję - s p r o w a d z a ją c ą się cz ę s to k ro ć do d e m o k ra c ji czys to fa s a d o w e j, a r z e c z y w is te j w ła d z y a u to ry ta r n e j - tłu m a c z ą k o n ie c z n o ś c ią u tr z y m a n ia s ta b iln o ś c i i b r a k ie m g o to w o ś c i k r a jó w i s p o łe c ze ń s tw n a z a p r o w a d z e n ie p ełn ej d em o k ra cji.

R ep u b lik a K azachstanu

J e d n y m z p r z y k ła d ó w ta k ic h p a ń s tw je s t K a z a c h s ta n . S y tu a c ję p o s z a ­ n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a i d ą ż e n ia do r z e c z y w is te g o z a p r o w a d z e n ia d e ­ m o k r a c ji w t y m k r a ju n a le ż y ro z w a ż a ć p rze z p r y z m a t k o n s ty tu c y jn y c h p o s ta n o w ie ń w ty m z a k r e s ie o ra z w ś w ie t le z o b o w ią z a ń w y n ik a ją c y c h z c z ło n k o s tw a w O N Z , w s p ó łp r a c y p ro w a d z o n e j z R a d ą E u ro p y 43, a n a d e w s z y s tk o p la n o w a n e g o o b ję c ia p rze z te n k r a j p r z e w o d n ic tw a w O B W E w 2010 r.

W z w ią z k u z o s ta tn ią k w e s tią , po d w óch n ie u d a n y c h p rób a ch u b ie g a n ia się o p o d a n ą ro lę w la ta c h 2 0 0 5 -2 0 0 7 (c h o d ziło o p r z e w o d n ic tw o w 20 0 9 )44, w o d p o w ie d z i n a o b a w y s p o łe c ze ń s tw a m ię d z y n a r o d o w e g o co do p o lity c z n e j i p r a w n e j g o to w o ś c i p r z e w o d n ic z e n ia o rg a n iz a c ji, m in is te r s p ra w z a g r a ­ n iczn y ch R e p u b lik i K a z a c h s ta n u M a r a t T a z h in w lis to p a d z ie 200 8 o b ieca ł o d p o w ie d n ie r e fo r m y p ra w n e . M ia ły one objąć p r z e d e w s z y s t k im p ra w o d o ty czą ce m e d ió w , w y b o ró w o ra z z lib e r a liz o w a ć w y m o g i r e je s t r a c ji p a r t ii p o lity c z n y c h o ra z p r a w o d o ty czą ce w o ln o ś c i r e lig ii.45 W g ru d n iu 2008 r. p o tw ie rd z o n o , iż K a z a c h s ta n je s t g o to w y n a o b jęcie p r z e w o d n ic tw a O B W E z a p la n o w a n e g o n a 2010 r.

O d p o w ie d z ią o r g a n iz a c ji m ię d z y n a r o d o w y c h b y ła o tw a r t a k r y ty k a , do­ ty c z ą c a sta n u p r a w c z ło w ie k a w K a z a c h s ta n ie . P a ń s t w a z a ch o d n ie, k tó re p o s tr z e g a ją te n b o g a ty w ro p ę k r a j ja k o a lt e r n a ty w n e ź ró d ło e n e rg ii, u ż y ły

43 Kazachstan m a status obserwatora przy tzn. K om isji W eneckiej (Europejska Kom isja na rzecz Dem okracji przez Praw o - European Commission for Democracy through Law), zaś parlam ent Kazachstanu współpracuje ze Zgrom adzeniem Parlam en tarnym RE od 2004 r. N ie wyklucza się m ożliwości uzyskania przez K azachstan członkostwa w RE, co zdeterm inowane m a być koniecznością ściślejszego przestrzegania reguł demokracji i praw człowieka w K a ­ zachstanie, więcej w: Resolution 1526 (2006), Situation in K azakhstan and relations w ith the Council o f Europe, [na:] http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta06/ ERES1526.htm.

44 Ostatecznie o przew odnictwie Kazachstanu w 2010 zadecydowano w grudniu 2007 r. 45 Hum an Rights Watch, W orld Report 2009 - Kazakhstan, 14 January 2009, dostępny na stronie: www.unhcr.org

je d n a k ła g o d n ie js z y c h s fo rm u ło w a ń .46 N in ie js z e o p ra c o w a n ie , p o m a g a ją c w o b ie k ty w n e j o cen ie sy tu a cji, n a w ią z u je do n a jn o w s zy c h r e fo r m p ra w a , k tó r e w w ię k s z o ś c i n ie w e s z ły je s z c z e w ż y c ie ,47 a k tó r e są o d p o w ie d z ią n a n a c is k i m ię d z y n a r o d o w e .

Przem iany ustrojow e

Z k r ó tk ie j a n a liz y p r z e m ia n u s tro jo w y c h R e p u b lik i K a z a c h s ta n u , p r z e ­ p ro w a d z o n e j p rze z E v g e n ie g o Z h o v its a , d y r e k to r a M ię d z y n a r o d o w e g o B iu r a P r a w C z ło w ie k a i S p r a w ie d liw o ś c i K a z a c h s ta n u , o d n o to w a ć n a le ży , iż p o ­ c z ą tk o w o (z a r a z po u tw o rz e n iu p a ń s tw a - tj. w la ta c h 1 9 9 1 -1 9 9 5 ) w y d a w a ­ ło się, ż e R e p u b lik a b y ła n a dob rej d ro d z e do d e m o k ra c ji. C h oć w ła d z a b y ła w z a s a d z ie k o n ty n u a c ją tej, ja k ą p o z o s ta w ił r e ż im k o m u n is ty c z n y (w y b r a ­ n y p r e z y d e n t N u r s u łta n N a z a r b a je w b y ł w c z e ś n ie j I s e k r e t a r z e m K o m it e t u C e n tr a ln e g o K o m u n is ty c z n e j P a r t ii K a z a c h s ta n u48), to w p r z e ś w ia d c z e n iu Z h o v its a p ie r w s z e p r z e m ia n y d a w a ły n a d z ie ję n a d e m o k ra ty z a c ję u stroju .

R o k 1995 i u s ta n o w ie n ie n o w ej k o n s ty tu c ji o ra z p r z e p r o w a d z e n ie r e fe ­ ren d u m , w k t ó r y m za d e c y d o w a n o o w y d łu ż e n iu k a d e n c ji p r e z y d e n ta N a - z a r b a je w a do 2000 r., d a ł n ie m a lż e n ie o g ra n ic z o n ą w ła d z ę g ło w ie p a ń stw a . O k a za ło się to k r o k ie m w t y ł i p o c z ą tk ie m n ow eg o p a ń s tw a a u to ry ta rn e g o .49

O g r a n ic z e n ie d z ia ła n ia w o ln y c h m e d ió w o ra z o g r a n ic z e n ia w s z e l­ k ich w o ln o ś c i p o lity c z n y c h z a c z ę to z a u w a ż a ć n a a re n ie m ię d z y n a r o d o w e j w ko ń cu la t 90. P o c z ą te k X X I w . u ja w n ił p r a w d z iw y k r y z y s p r a w c z ło w ie k a w R e p u b lic e K a z a c h s ta n u .50

O b ec n a sy tu a c ja w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia p r a w p o d s ta w o w y c h w z b u ­ d z a k o n tr o w e r s je o b s e r w a to ró w m ię d z y n a ro d o w y c h . Z je d n e j s tro n y w ła d z e R e p u b lik i K a z a c h s ta n u o b ie c u ją lic z n e r e fo r m y w z w ią z k u z p r z e w o d n i­ c tw e m O B W E , z d ru g ie j - o rg a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e z w r a c a ją u w a g ę n a p o w ie rz c h o w n o ś ć r e fo r m i c ią g ły b r a k p o d s ta w o w y c h g w a ra n c ji, c h a r a k te ­ ry s ty c z n y c h d la d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a p ra w a .

Z g o d n ie z n a jn o w s z y m r a p o r te m F r e e d o m H o u s e 51, K a z a c h s ta n p o ­ z o s ta je p a ń s tw e m z n ie w o lo n y m (s t a t u s : n o t f r e e ), a p r z y z n a n a m u oce­ n a o d n o szą ca się do p r a w p o lity c z n y c h ( p o l i t i c a l r ig h t s s c o r e ) w y n o s i 6, z a ś w o ln o ś c i o b y w a te ls k ic h ( c i v i l r ig h t s s c o r e ) 5, w s k a li od 1 do 7, g d z ie

46 Tym czasem coraz częściej usłyszeć m ożna argum enty, iż przy podejmowaniu decyzji 0 przew odnictwie Kazachstanu w O B W E nie kierowano się celem doprowadzenia do umoc­ nienia demokracji w tym państwie. Podnosi się, iż państwa złagodziły swój opór z uw agi na bogactwa surowcowe.

47 Stan na 1 lutego 2009.

48 N ota biograficzna na stronie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Nursu%C5%82tan_Nazarbajew. 49 Евгений Жовтис, Права человека в Казахстане, na:http://freeas.org/?nid=386.

50 Ibidem.

51 Freedom House - założona w 1941 r. am erykańska organizacja na rzecz demokracji 1 wolności na całym świecie; sporządza m. in. coroczne raporty o stanie demokracji i wolności we w szystkich państwach św iata oraz roczne raporty o wolności prasy na świecie.

1 je s t o cen ą ś w ia d c z ą c ą o n a jw y ż s z y m p o z io m ie w o ln o ś c i.52 W ś w ie tle tych w y n ik ó w p r z y p o m n ie ć trz e b a , iż O B W E , k tó re j p r z e w o d n ic z y ć m a w k ró tc e K a z a c h s ta n , o d g r y w a k lu c z o w ą ro lę w d z ia ła n ia c h n a rz e c z p r o m o w a n ia d e m o k ra c ji i p r a w c z ło w ie k a w E u ro p ie W s c h o d n ie j i w k r a ja c h d a w n e g o Z S R R . R o d z ą się w ię c o b a w y , iż sła b e p o s tę p y K a z a c h s ta n u w tej d z ie d z i­ n ie g r o ż ą p o d w a ż e n ie m w iz e r u n k u i e fe k ty w n o ś c i d z ia ła ń o rg a n iz a c ji.

W ś ró d is to tn y c h z m ia n , z a p ro w a d z o n y c h w o s ta tn ic h la ta c h , p o z y ­ t y w n ie o c e n ia się r a t y fik o w a n ie p rze z K a z a c h s ta n w 2006 r. M ię d z y n a r o ­ d o w ych P a k t ó w P r a w C z ło w ie k a , a w 2008 r. P r o to k o łu d o d a tk o w e g o do K o n w e n c ji w s p r a w ie z a k a z u s to s o w a n ia to r tu r i in n e g o o k ru tn e g o , n ie ­ lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e g o tr a k t o w a n ia albo k a ra n ia . J e d n a k ż e w p r a k ­ ty c e n ie z a o b s e rw o w a n o zn a c z ą c y c h p o s tę p ó w w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia i p r o m o w a n ia g w a r a n c ji w y n ik a ją c y c h z ty c h z o b o w ią z a ń .53

P r a w a i w olności w Konstytucji R epu blik i

Kazachstanu

W ś w ie tle lit e r y p r a w a k a z a c h s k ie g o , art. 1 K o n s ty tu c ji p r z y ję te j 30 s ie r p n ia 1995 r. u z n a je R e p u b lik ę K a z a c h s ta n u z a p a ń s tw o dem o- k r a ty c z n e 54, p o d k r e ś la ją c n a jw y ż s z ą w a rto ś ć c z ło w ie k a , je g o ż y c ia , p ra w i w o ln o ści. P r a w a c z ło w ie k a i o b y w a te la r e g u lo w a n e są p r z e d e w s z y s tk im w r o z d z ia le d r u g im K o n s ty tu c ji, w a rt. 1 2 -3 9 . R e g u lu ją one z a ró w n o p r a ­ w a o b y w a te ls k ie i p o lity c z n e , ja k te ż sp o łeczn e, g o s p o d a rc ze i k u lt u r a ln e 55, o d w o łu ją c się ta k ż e do o b o w ią z k ó w 56 o ra z d o p u szcza ln y ch lim it a c ji p r a w .57 N ie w n ik a ją c w e w s z y s tk ie re g u la c je u s ta w y z a s a d n ic ze j w z a k r e s ie tych p ra w , p r z y jr z y jm y się n ie k tó r y m z tych czy n n ik ó w , k tó re z a lic z y ć m o ż n a do m in im u m d e te rm in u ją c e g o is tn ie n ie u stro ju d e m o k ra ty c zn e g o . B ę d ą to w o l­ n e w y b o ry , p lu r a liz m p o lity c z n y , w oln o ść słow a, m y śli, s u m ie n ia i r e lig ii.

W olne w yb o ry i pluralizm polityczny

K o n s ty tu c ja R e p u b lik i K a z a c h s ta n u g w a r a n tu je w art. 3 ust. 2 s p ra ­ w o w a n ie w ła d z y p r z e z N a r ó d m .in . p o p rz e z w o ln e w y b o ry . P r z e p is te n p o ­ z o s ta je m a r tw ą lit e r ą p ra w a . O rg a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e je d n o g ło ś n ie

52 Freedom House, Freedom in the W orld, Country Report: Kazakhstan, edition 2008 www.freedom house.org/tem plate.cfm ?page=22&year=2008&country=7421.

53 H u m an Rights W atch, op. cit.

54 Tekst konstytucji (w ersja angielskojęzyczna) dostępny na stronie: www.asstrecovery.org/ kc/resources/org.apache.wicket.Application/repo?nid=1d1292dd-80c2-11dd-aec8-83823fa6e881.

55 W tym zakresie brak jest wyraźnego podziału - prawa pierw szej rodziny przeplatane są prawam i drugiej.

56 Np. art. 37 Konstytucji. 57 Art. 39 Konstytucji.

a la rm u ją , iż p r z e p r o w a d z a n e w K a z a c h s ta n ie w y b o r y n ie s p e łn ia ją p o ­ w s z e c h n ie p r z y ję ty c h s ta n d a r d ó w .58 C o is to tn e , w K a z a c h s ta n ie n ig d y n ie p rze p ro w a d z o n o w y b o ró w , k tó r e O B W E u z n a ła b y z a s p r a w ie d liw e i w o ln e. W ła d z a p r e z y d e n ta p o z o s ta w a ła za ś ( i n a d a l p o z o s ta je ) n ie m a l n ie o g r a n i­ czona, a w s k ła d p a r la m e n tu w c h o d z ą w y łą c z n ie p a r tie s p r z y ja ją c e g ło w ie p a ń s tw a (a n a w e t p r z e z n ią k ie r o w a n e ).

O d p o w ie d z ią n a n a c is k i Z a ch o d u co do k o n ie c z n o ś c i z m ia n y te j s y tu a c ji b y ła n o w e la K o n s ty tu c ji, d o k o n a n a w 2007 r., i z w ią z a n e z n ią p r z e d t e r ­ m in o w e w y b o ry . Z g o d n ie z d e k la r a c ja m i, ich c e le m m ia ło b yć w z m o c n ie n ie r o li p a r la m e n tu i d a ls z a d e m o k r a ty z a c ja K a z a c h s ta n u . N o w e liz a c je , choć p r z e d s ta w io n e p rze z r z ą d ja k o re w o lu c y jn e , w r z e c z y w is to ś c i z m ie n ia ją n ie w ie le .

W ś ró d n ich z n a jd u ją się m. in. p o s ta n o w ie n ia o s k ró c en iu k a d e n c ji p r e ­ z y d e n t a z 7 do 5 la t (m a o b o w ią z y w a ć od m o m e n tu z a k o ń c z e n ia obecn ej k a d e n c ji, c z y li od 2012 r.), z w ię k s z e n iu sk ła d u p a r la m e n tu z e 116 do 154 osób, w p r o w a d z e n iu s y s te m u p ro p o rc jo n a ln e g o w w y b o ra c h p a r la m e n t a r ­ n ych o ra z p r z e p is m ó w ią c y o tym , ż e n o m in o w a n y p r z e z p r e z y d e n ta k a n d y ­ d a t n a p r e m ie r a m u si u zy sk a ć a p ro b a tę w ię k s z o ś c i M a ż y lis u (n iż s z e j iz b y p a r la m e n tu ).59

D o z m ia n k o n s ty tu c y jn y c h d o s z ły te ż z m ia n y p r a w a w y b o rc ze g o . Z g o d ­ n ie z n im i, p a rtia , k t ó r a chce w e jś ć w s k ła d p a rla m e n tu , m u s i p rze k ro c z y ć 7% p r ó g w y b o rc zy . N o w e liz a c ja p r a w a z lip c a 2007 r. z a k a z a ła łą c z e n ia się p a r t ii w b lo k i w cz a s ie w y b o ró w . W k o n s e k w e n c ji w w y b o ra c h w 2007 r. w y g r a ła p r e z y d e n c k a p a r t ia N u r O ta n . N a jb a r d z ie j z g u b n y d la p a r t ii o p o ­ z y c y jn y c h o k a z a ł się w ła ś n ie z a k a z t w o r z e n ia k o a lic ji60, co sp o w o d o w a ło , iż ż a d n a z n ich n ie w e s z ła w s k ła d p a rla m e n tu . 61

K o le jn e w ą tp liw o ś c i w z b u d z a n ie m a l n ie o g ra n ic z o n a w ła d z a p r e z y d e n ­ ta. C h oć t a u te m p e ro w a n a m ia ła z o s ta ć w ła ś n ie n o w e liz a c ja m i K o n s ty tu c ji R e p u b lik i z 2007 r., p o d k r e ś la się, iż w is to c ie z m ia n y d o ty czą ce p r e r o g a ­ t y w p r e z y d e n ta są dość p o w ie rz c h o w n e , a p r e z y d e n t n a d a l w p e łn i k o n tr o ­ lu je a p a r a t w ła d z y .62 P o n a d to o g ro m n e k o n tr o w e r s je w z b u d z a d o łą czo n y do n o w e li w o s ta tn ie j c h w ili p rze p is , k t ó r y u m o ż liw ia N a z a r b a je w o w i k a n ­ d y d o w a n ie w w y b o ra c h p r e z y d e n c k ic h n ie o g ra n ic z o n ą ilość ra z y . O b ecn eg o p r e z y d e n ta n ie d o ty c z y w ię c p o s ta n o w ie n ie o o g ra n ic z e n iu k a d e n c ji g ło w y p a ń s tw a do d w ó ch .63

N a jn o w s z e p r o je k ty , d o ty c z ą c e r e fo r m y p r a w a w y b o rc ze g o , są k o n s e ­ k w e n c ją o b ie tn ic M S Z K a z a c h s ta n u , k t ó r y z a p e w n ił o d o k o n a n iu k o le jn y c h

58 Potw ierd za to Raport: Situation in Kazakhstan and its relations w ith the Council o f Europe, Political A ffairs Com mittee, Rapporteur: Tadeusz Iwiński, doc. 11007, 7 July 2006.

59 A. W ołowska, Kazahstan — zm iany w konstytucji, „T yd zień na W schodzie” , nr 11, z 23 m aja 2007, s. 5, http://osw.waw.pl/files/tnw11.pdf.

60 Idący w parze z problem am i rejestracji partii. 61 Hum an Rights W atch, op. cit.

62 A. W ołowska, op. cit, s. 5. 63 ibidem .

z m ia n o p is a n e g o p o w y ż e j, k o n tr o w e r s y jn e g o p ra w a . W lis to p a d z ie 2008 r. rz ą d p r z e k a z a ł p a r la m e n t o w i p r o je k ty . P o z o s t a w ia ją on e 7% p r ó g w y b o r ­ czy, z a k ła d a ją c je d n a k , iż p r z y n a jm n ie j d w a u g r u p o w a n ia p o lity c z n e m u ­ szą b yć r e p r e z e n to w a n e w p a rla m e n c ie (co je s t o d p o w ie d z ią n a w z m o ż o n ą k r y t y k ę w y b o ró w w 2007 r., k tó r e d o p r o w a d z iły do p o w s ta n ia je d n o p a r t y j­ n ego p a rla m e n tu ). J e ś li w ię c w y łą c z n ie je d n a p a r t ia p r z e k r o c z y 7% p r ó g w y b o rc zy , m ie js c a m o g ą b yć p r z y d z ie lo n e ta k ż e d ru g ie j p a rtii, k t ó r a z d o ­ b y ła k o le jn o n a jw ię k s z ą lic z b ę głosó w . In n e z m ia n y - ja k c h o c ia ż b y o b n iż e ­ n ie lic z b y osób p o p ie ra ją c y c h k o n ie c z n y c h d la r e je s t r a c ji p a r t ii p o lity c z n e j z 50 ty s ię c y do 40 t y s ię c y 64, z d a ją się m ie ć c h a r a k te r c z y s to fo r m a ln y i n ie n io s ą z a sobą re a ln e j z m ia n y w k ie r u n k u p r o m o c ji p lu r a liz m u w k ra ju .

W olność słowa, w olne m edia

A s p e k t p r o m o w a n ia i re s p e k to w a n ia w o ln o ś c i e k s p r e s ji to k o le jn a k w e ­ stia , w ra m a c h k tó re j K a z a c h s ta n n ie s p e łn ia s ta n d a rd ó w w y z n a c zo n y c h p rze z o rg a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e , w t y m O B W E . P o d c z a s g d y K o n s ty ­ tu c ja R e p u b lik i w a rt. 20 g w a r a n tu je w o ln o ść s ło w a i z a k a z u je cen zu ry, w ię k s z o ś ć is tn ie ją c y c h m e d ió w p o z o s ta je pod w p ły w e m w ła d z p o lity c z n y c h . N ie z a le ż n e m e d ia to je d e n z d ec yd u ją cyc h o w o ln o ś c i i o tw a r to ś c i s p o łe­ c z e ń s tw a c z y n n ik ó w , s z c z e g ó ln ie is to tn y ta k ż e d la o ch ro n y p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ś c i.65

S za c u je się, ż e n ie m a l w s z y s t k ie z n a c z ą c e m e d ia k a z a c h s k ie p o z o s ta ­ j ą pod k o n tr o lą lu d z i lo ja ln y c h w o b ec p r e z y d e n ta b ą d ź sp o k re w n io n y c h

z n im .66 P r a w o w y m a g a r e je s t r a c ji m e d ió w p rze z m in is te r s tw o ds. k u ltu ­ r y i in fo r m a c ji (w y ją t e k s ta n o w ią s tro n y in te r n e to w e ). T a za ś w ią ż e się z p r z e d s ta w ie n ie m s z e r e g u d o k u m en tó w , k tó ry c h z g r o m a d z e n ie z a b ie r a często k ilk a m ie s ię c y .67 S y s te m p r z y z n a w a n ia lic e n c ji je s t n ieja sn y .

P r a w o z a k a z u je p o n a d to k r y t y k o w a n ia p r e z y d e n ta i w y ż s z y c h u r z ę d n i­ k ó w . W ią ż e się z t y m z a s tr a s z a n ie n ie z a le ż n y c h d z ie n n ik a r z y z a k r y t y k ę w o b ec p r e z y d e n ta i rz ą d u .68 M o ż n a p rze c z y ta ć , iż n ie k t ó r z y p r z e d s t a w i­ c ie le o p o z y c ji z o s ta li p o b ici b ą d ź z a m o r d o w a n i w n ie ja s n y c h ok oliczn o ś- cia ch .69 D o d a tk o w e o b a w y b u d z i n a g m in n e w y ta c z a n ie p o s tę p o w a ń k a r ­ n ych w o b ec d z ie n n ik a r z y , k t ó r z y d o p u ś c ili się p r z e s tę p s tw a p o m ó w ie n ia .

64 Hum an Rights W atch, A n Atm osphere o f Quiet Repression - Freedom o f Religion, Assem bly and Expression in Kazakhstan, Decem ber 2008, s. 8 (dalej: H R W , Atm osphere...).

65 87 Conference on Security and Co-operation in Europe, “Document o f the Moscow M eetin g o f the Conference on the Hum an Dim ension o f the C SC E,” Moscow, October 3, 1991, para. 26, http://www.hrni.org/EN/instrum ents_list.php?i=1&j=2&title=General%20Instrum en ts%20in%20the%20Regional%20System s, (accessed N ovem ber 22, 2008).

66 Radio Free Europe/Radio L ib e rty Country Kazakhstan, Kazakhstan: M edia ownership leaves little room for independence, na: http://www.rferl.org/content/Article/1076718.html.

67 H R W , Atm osphere..., s. 30-32. 68 Ibidem , s. 30-40.

W 2007 r. o d n o to w a n o 27 sp ra w te g o ty p u .70 P o n a d to p o s tę p o w a n ia c y w iln e i a d m in is tra c y jn e w o b ec m e d ió w , to c zą ce się z u w a g i n a o s k a rż e n ia 0 o b ra z ę h o n o ru c z y godn ości, k o ń c zą się z a s ą d z a n ie m h o r re n d a ln y c h su m z a d o ś ć u c z y n ie n ia .71

P o ż ą d a n e p ro p o z y c je z m ia n y p r a w a w t y m z a k r e s ie n ie p r o w a d z ą do ż a d n e j is to tn e j re w o lu c ji. W lu ty m 2008 r. po ra z k o le jn y o d rzu co n o p r o je k t p ie r w s z e j g r u p y ro b o czej, w s k ła d k tó re j w c h o d z ili n ie z a le ż n i p r z e d s t a w i­ c ie le sp o łe c ze ń s tw a , p ro p o n u ją c y z a s a d n ic z e n o w e le w z a k r e s ie r e je s t r o w a ­ n ia śro d k ó w m a s o w e g o p r ze k a zu . K o le jn o p o w s ta ła g r u p a z m u s z o n a b y ła w z a s a d z ie z a a k c e p to w a ć p ro p o z y c je rz ą d u w t y m z a k r e s ie .72 P r o je k t z m ia n p ra w a , p r z e d s ta w io n y w is to c ie p r z e z p r z e d s ta w ic ie li rz ą d u k o n ­ c e n tru je się n a p r z e m ia n a c h w z a k r e s ie d z ia ła n ia m e d ió w . Z ig n o ro w a n o p r o b le m y n a w a r s tw ia ją c e się z u w a g i n a o b ecn y k s z t a łt p r a w a k a rn e g o 1 a d m in is tra c y jn e g o . N ie do k o n a n o c h o c ia żb y z m ia n w z a k r e s ie k a ra ln o ś c i rz e k o m y c h p o m ó w ie ń .73

W olność sum ienia i w yznania

S z c z e g ó ln y n iep o k ó j w z b u d z a k o le jn o z a p e w n ie n ie w o ln o ś c i r e lig ijn e j w R e p u b lic e K a z a c h s ta n u . Z a is to tn e u w a ż a m p rzy p o m n ie ć , iż w t y m z a ­ k r e s ie A k t K o ń c o w y K o n fe r e n c ji B e z p ie c z e ń s tw a i W s p ó łp ra c y w E u ro p ie z o b o w ią z u je p a ń s tw a do u z n a w a n ia i s z a n o w a n ia w o ln o ść je d n o s t k i w z a ­ k r e s ie w y z n a w a n ia i p r a k ty k o w a n ia , in d y w id u a ln ie lu b w e s p ó ł z in n y m i, r e lig ii lu b p rze k o n a ń z g o d n ie z n a k a z a m i je j w ła s n e g o s u m ie n ia .74 P o n a d ­ to K o n s ty tu c ja K a z a c h s ta n u w a rt. 14 ust. 2 s ta n o w i, iż n ik t n ie m o ż e być n a r a ż o n y n a ja k ą k o lw ie k d y s k ry m in a c ję m. in. z p o w o d u sto su n k u do r e li­ g ii o ra z p rze k o n a ń . A r t . 19 s ta n o w i za ś, iż k a ż d y m a p ra w o o k re ś la ć i d e ­ k la ro w a ć lu b n ie d e k la r o w a ć sw ej p r z y n a le ż n o ś c i r e lig ijn e j.

S z c z e g ó ło w e p r z e p is y p r a w n e u tr u d n ia ją je d n a k r e a liz a c ję ty c h g w a ­ ra n cji. P o d k o n ie c 2006 r. p r e z y d e n t N a z a r b a je w p o d p is a ł b o w ie m d e k ret, z g o d n ie z k t ó r y m „s p o łe c ze ń s tw o p o w in n o u n ik a ć n ie tra d y c y jn y c h c z y e k s ­ tre m is ty c z n y c h z g r o m a d z e ń r e lig ijn y c h ” .75 O d te g o m o m e n tu m n ie js z o ś c io ­ w e g r u p y r e lig ijn e z a c z ę ły b yć k a te g o r y z o w a n e ja k o s e k ty b ą d ź g r u p y n ie- tra d y c jn e . S k u tk o w a ło to s z e r e g ie m o g ra n ic z e ń i p r e s ji w y w ie r a n e j p rze z w ła d z e .

W s ty c z n iu 2008 r., w c z a s ie s p o tk a n ia p a r t ii N u r O ta n , p r e z y d e n t N a ­ z a r b a je w p o w ie d z ia ł, iż z a k o n ie c z n e u w a ż a z lik w id o w a n ie n ie le g a ln y c h ru ­

70 Ibidem , s. 39.

71 Radio Free Europe/Radio Liberty, op. cit. 72 H R W , Atm osphere..., s. 31-33.

73 Ibidem , s. 32-33.

74 A k t Końcowy Konferencji Bezpieczeństw a i W spółpracy w Europie, na: V iadrin a In ter­ national Law Project, www.vilp.de/Plpdf/p001.pdf.