Niemieckie szkolnictwo średnie ogólnokształcące w Toruniu w latach 1939-1945

Sylwia Grochowina

Niemieckie szkolnictwo średnie

ogólnokształcące w Toruniu w latach

1939-1945

Rocznik Toruński 34, 121-140

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 34 R O K 2007

N iem ieckie szkolnictwo średnie

ogólnokształcące w Toruniu

w latach 193 9 -1 9 4 5

S y lw ia G ro c h o w in a In s ty tu t H is to r ii i A r c h iw is ty k i U M K T o ru ń Podejm ow ane przez władze Trzeciej Rzeszy zabiegi polityczno- dyplom atyczne zm ierzające do satelizacji państw a polskiego zakoń­ czyły się niepow odzeniem . W związku z tym w pierw szej połow ie 1939 r. strona niem iecka rozpoczęła bezpośrednie przygotow ania do agresji m ilitarnej na Polskę opatrzone kryptonim em „Fali W eiss” . W dniu 1 IX 1939 r. o godz. 4 45. N iem cy bez w ypow iedzenia w ojny zaatakow ały Polskę z lądu, m orza i pow ietrza. D ow odzona przez gen. Fedora von Bocka G rupa Armii „Północ” otrzym ała zadanie uderzenia na Pom orze G dańskie i do połow y w rześnia 1939 r. zajęła stopniow o obszar przedw ojennego województwa pomorskiego. W dniu 7 IX 1939 r. oddziały W ehrm achtu w kroczyły do Torunia i rozpoczęła się trw ająca 1974 dni niem iecka okupacja miasta.

N a mocy dekretu H itlera o strukturze i adm inistracji terenów wschodnich z dnia 8 X 1939 r. zachodnie oraz północne ziem ie pań ­ stw a polskiego w cielono do Trzeciej Rzeszy. Jed n ą z jednostek adm i­ nistracyjnych utw orzonych na mocy tegoż dekretu był O kręg Rzeszy Prusy Zachodnie (R eichsgau W estpreussen)1, którego nazw ę zm ienio­

1 R eichsgesetzblatt (dalej cyt. RGBl), 1 1939, s. 2 0 4 2 -2 0 4 3 , Erlass des Führers und R eichskanzlers über G liederung und V erw altung d er Ostgebiete. V om 8. O ktober 1939; por. K. M. Pospieszalski, Polska p o d niem ieckim praw em 1 9 3 9 -1 9 4 5 (Ziem ie

no 2 listopada na O kręg Rzeszy G dańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau D anzig-W estpreussen)2. W jeg o skład weszły: W olne M iasto Gdańsk, większość przedw ojennego w ojew ództw a pomorskiego, sześć pow ia­ tów z prowincji wschodniopruskiej i niewielki skrawek w ojew ództw a warszaw skiego. N ajw yższą w ładzę adm inistracyjną w okręgu spra­ wował nam iestnik Rzeszy - A lbert Forster3. W spom niany wyżej de­ kret H itlera wszedł w życie z dniem 26 X 1939 r. i wówczas na pol­ skich „ziemiach wcielonych” zniesiona została adm inistracja w ojsko­ wa, a władzę przejęła adm inistracja cywilna.

W swoich dalekosiężnych planach przywódcy Trzeciej Rzeszy za­ kładali całkowite wynarodowienie i germanizację „wyselekcjonowa­ nych” Polaków na inkorporowanych ziemiach polskich, w czym istotną rolę odgrywać miał niemiecki system szkolny, wprowadzony w miejsce zlikwidowanego szkolnictwa polskiego. Na mocy zarządzenia Forstera z 22 IX 1939 r. „o obowiązku szkolnym w Prusach Zachodnich (obszar okupowany)” wszystkie dzieci w wieku od sześciu do czternastu lat zobowiązane zostały do nauki w szkołach powszechnych (Volksschule), w których nauka odbywała się wyłącznie w języku niemieckim4. Polskie dzieci i młodzież nie tylko pozbawiono możliwości pobierania nauki w ojczystym języku, ale zam knięto im drogę do kształcenia w szkołach średnich, co miało uniem ożliwić pow stanie polskiej inteligencji, która w opinii w ładz niem ieckich uchodziła za potencjalnego organizatora walki wyzwoleńczej narodu polskiego. W praw dzie od połow y 1942 r. istniała możliwość uczęszczania do szkół średnich dzieci rodziców wpisanych do III grupy Niemieckiej Listy Narodowościowej (Deutsche Volksliste, DVL), ale faktycznie niewielki procent m łodzieży polskiej otrzym ał prawo do ukończenia tego typu szkół5.

2 RGBl, I 1939, s. 2135, Erlass des Führers und R eichskanzlers zur Ä nderung des Erlasses über G liederung und V erw altung der Ostgebiete (2 XI 1939).

3 Szerzej o A. Forsterze m.in.: D. Schenk, Albert Förster. Gdański nam iestnik H i­

tlera. Zbrodnie hitlerow skie w G dańsku i Prusach Zachodnich, G dańsk 2002.

4 V erordnungsblatt des M ilitärbefehlshabers Danzig-W estpreussen, nr 2 z 25 IX 1939, s. 2 4 -2 6 .

5 Szerzej zob. M. Podlaszew ski, Z badań n a d szkolnictw em średnim na Pom orzu

G dańskim w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] G dańskie Zeszyty H um anistyczne,

R. 1967, nr 15, s. 2 7 5 -2 9 9 .

W system ie szkolnictw a średniego zreform ow anym przez narodo­ wych socjalistów w latach 1934-1938 wyróżniano szkoły średnie stop­ nia niższego (M ittelschulen) i szkoły średnie stopnia wyższego (O ber­ schulen)6. N auka w M ittelschule trw ała 6 lat, a jej absolw enci podej­ mowali zw ykle pracę w charakterze niższych urzędników, w różnych gałęziach gospodarki (handel, rzemiosło, rolnictwo, przemysł). W wy­ branych szkołach pow szechnych dla dzieci, które ukończyły 6 klasę (w wyjątkow ych przypadkach 4 klasę), tw orzono cztery klasy szkoły średniej niższego stopnia. Ten typ kształcenia, będący nadbudow ą szkoły pow szechnej, określano mianem „M ittelschuleinrichtungen” . Cele kształcenia były takie sam e ja k w M ittelschule. U czniow ie nie mogli jed y n ie korzystać z fakultatywnych zajęć z języków obcych. W organizacji szkolnictw a średniego zrezygnow ano generalnie z zasa­ dy koedukacji. Tw orzono zazwyczaj odrębne szkoły męskie i żeńskie, w których obow iązyw ały odm ienne plany nauczania. T ylko w przy­ padku, gdy liczba dziew cząt i chłopców była zbyt mała, ażeby zorga­ nizow ać dla nich oddzielne szkoły, dopuszczano m ożliw ość urucho­ mienia szkół koedukacyjnych7. Szkoły średnie ogólnokształcące typu

6 D eutsche W issenschaft, Erziehung und V olksbildung. A m tsblatt des R eichsm i­ nisterium s für W issenschaft, Erziehung und V olksbildung und d er U nterrichtsverw al- tungen der anderen Länder (dalej cyt. DW EuV): z. 9 z 5 V 1936, s. 210, V ereinheitli­ chung des höheren Schulw esens (20 IV 1936); z. 7 z 5 IV 1937, s. 1 5 5 -1 5 6 , Ü ber­ gangsbestim m ungen zur V ereinheitlichung des höheren Schulw esens (20 III 1937); z. 3 z 5 II 1938, s. 4 6 - 4 7 , N euordnung des höheren Schulw esens (29 I 1938); z. 14 z 2 0 V II 1938, s. 3 2 5 -3 2 7 , N euordnung des m ittleren Schulw esens (1 VII 1938); z. 1 z 5 I 1940, s. 10, V ereinheitlichung und N euordnung des m ittleren Schulw esens (15 XII 1939); N. Maaßen, Die M ittelschulbildung in d er völkischen Schulreform, Halle 1935, passim.

7 E. Pax, J. Raffauf, Bestim m ungen Uber Erziehung u n d U nterricht in d e r M ittel­

schule, H alle 1940, passim; E. Pax, J. Raffauf, D ie deutsche M ittelschule, H alle 1940,

passim; E. Löffler, D er Aufbau des deutschen Schulw esens, [w:] Deutsche Schulerzie- hung. Jahrbuch des deutschen Z entralinstituts für Erziehung und U nterricht 1940. Bericht Uber die Entwicklung der D eutschen Schule 1933-1939, Berlin 1940 (dalej cyt. D eutsche Schulerziehung 1940), s. 7 1 -7 2 ; N. M aaßen, D ie M ittelschule, [w:] D eutsche Schulerziehung 1940, s. 2 0 1 -2 1 6 ; W . H ehlm ann, Pädagogisches W örter­

buch, Stuttgart 1941, s. 2 7 1 -2 7 2 (M ittelschule); R. Eilers, D ie nationalsozialistische Schulpolitik. Eine Studie zu r Funktion d e r Erziehung im totalitären Staat, Köln-

oku-wyższego przygotowyw ały m łodzież do studiów wyższych. Ze w zglę­ du na okres nauki dzieliły się one na dw ie grupy:

a) 8-letnie zakłady nauczania dla dzieci, które ukończyły cztery klasy szkoły pow szechnej, tj.

- O berschule dla chłopców z klasami o profilu przyrodniczo- m atem atycznym lub z rozszerzoną nauką języków obcych;

- O berschule dla dziew cząt z klasami o profilu językow ym bądź gospodarstw a domowego;

- gim nazja klasyczne z greką i łaciną, przeznaczone tylko dla chłopców. Otwierano je wyłącznie w większych miastach, w których istniała ju ż Oberschule.

Do tej grupy szkół średnich należało rów nież G imnazjum M uzycz­ ne założone w 1939 r. we Frankfurcie nad M enem 8.

b) 6-letnie zakłady nauczania organizow ane głów nie w małych m iasteczkach i na terenach wiejskich. Przyjm ow ano do nich dzieci, które ukończyły sześć klas szkoły pow szechnej, tj.

- O berschule dla chłopców z klasami o profilu przyrodniczo- matematycznym lub językow ym ;

- O berschule dla dziew cząt jedynie z kierunkiem gospodarstw a dom ow ego9.

- Specyficznym typem szkół średnich były ośm ioletnie Narodo- w opolityczne Zakłady W ychow aw cze (N ationalpolitische E rzie­ hungsanstalten, N PEA potocznie określane jako N apola) oraz sze­ ścioletnie szkoły A dolfa Hitlera (Adolf-Hitler-Schulen, AHS). R eali­ zując w nich nieco zmodyfikow any program szkół średnich typu pacji hitlerowskiej. Przyczynek do polityki narodow ościow ej okupanta, Katowice

1976, s. 2 3 -2 5 ; E. C. Król, Polityka oświatowa i naukowa Trzeciej Rzeszy (1933-1945), [w:] Polityka oświatowa i naukowa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej w okupowanych krajach

Europy. Studium porównawcze, pod red. M. Walczaka, Warszawa 2000, s. 36.

8 DW EuV , z. 7 z 5 IV 1939, s. 2 0 6 -2 0 7 , Errichtung des M usischen Gym nasium s in Frankfurt a.M . (27 III 1939); E. Löffler, op.cit., s. 76; W. Hehlm ann, op.cit., s. 277 (M usisches G ym nasium ); uroczyste otw arcie Gim nazjum M uzycznego we Frankfurcie nad M enem z udziałem m inistra oświaty Bernharda Rusta odbyło się 12 VII 1939 r.

9 E. Löffler, op.cit., s. 7 3 -7 7 ; R. Benze, Die höhere Schule, [w:] Deutsche Schuler- ziehung 1940, s. 2 1 7 -2 4 7 ; W. Hehlm ann, op.cit., s. 1 6-17 (A ufbauschulen), 152-153 (Gym nasium ), 177-179 (H öhere Schule), 2 9 6 -2 9 7 (O berschule); R. Eilers, op.cit., s. 57, 59, 60; J. M olenda, op.cit., s. 2 5 -2 8 ; E. C. Król, op.cit., s. 3 5 -3 6 .

Oberschule, kształcono przyszłą kadrę kierow niczą państw a naro- do wosocj al istycznego1 °.

A dalbert Boeck, kierownik W ydziału III W ychow ania, Nauki, K ul­ tury i Opieki nad W spólnotą (Erziehung, U nterricht, K ultur und G e­ m einschaftspflege) w urzędzie nam iestnika Okręgu Rzeszy Gdańsk- Prusy Zachodnie, zarządzeniem z 24 I 1940 r. polecił, ażeby z począt­ kiem roku szkolnego 1940/1941, czyli w iosną 1940 r., szkoły średnie typu M ittelschule zostały zorganizowane we w szystkich m iejscow o­ ściach okupowanego Pomorza, w których była odpow iednia liczba uczniów niem ieckich (około 100) chętnych do podjęcia nauki. Na terenach, gdzie sam odzielne szkoły średnie niższego stopnia nie mogły zostać utw orzone z powodu braku w łaściwych w arunków , np. lokalo­ wych, przew idyw ano m ożliwość zorganizowania klas M ittelschule w szkołach pow szechnych".

W dniu 7 III 1940 r. radca szkolny w Toruniu G eorg Schreck wydał okólnik zaadresowany do „niem ieckich ziom ków ”, w którym poinfor­ mował o planach uruchom ienia w m ieście szkoły średniej niższego stopnia, co miało nastąpić w iosną 1940 r .12 W połow ie m arca 1940 r. na łam ach toruńskiego dziennika „Thorner Freiheit” ukazało się ogło­ szenie o naborze kandydatów do szkoły średniej typu M ittelschule. Podkreślano zarazem , że „do uczęszczania do M ittelschule upow aż­

10 D okum ente d er D eutschen Politik, B erlin 1940, t. 5, s. 389, V erfügung des Füh­ rers und Reichskanzlers Uber die A dolf-H itler-Schulen ( 15 I 1937); ibid., s. 3 8 9 -3 9 2 , Erklärung der Reichsleiter Dr. Ley und Schirach über die A dolf-H iiler-Schulen (17 I 1937); O. Calliebe, D ie N ationalpolitischen Erziehungsanstalten, [w:] Deutsche Schulerziehung 1940, s. 2 4 8 -2 5 7 ; H. Klauke, D ie Adolf-H iiler-Schulen, [w:] Deutsche Schulerziehung. Jahrbuch des deutschen Zcntralinstituts für Erziehung und U nterricht 1941/1942, Berlin 1943 (dalej cyt. Deutsche Schulerziehung 1941/1942), s. 6 8 -7 6 ; G. Skroblin, D ie Nationalpolitischen Erziehungsanstalten, [w:] Deutsche Schulerziehung 1941/1942, s. 211-218; W. Hehlmann, op.cit., s. 1-2 (Adolf-Hitler-Schulen), s. 280-281 (Nationalpolitische Erziehungsanstalten); R. Eilers, op.cit., s. 4 1 -4 9 ; Ch. Schneider, C. Stillke, B. Leineweber, D as Erbe der Napola. Versuch einer Generalionengeschichte

des Nationalsozialismus, Hamburg 1996, passim; E. C. Król, op.cit., 6 8 -7 4 .

11 A rchiwum Państw ow e w T oruniu (dalej cyt. AP Toruń), Akta m iasta Torunia 1 939-1 9 4 5 (dalej cyt. AmT 1 9 3 9 -1 9 4 5 ), sygn. 683, instrukcja służbow a wydziału 111 w urzędzie nam iestnika dla pow iatow ych pełnom ocników ds. ośw iaty z 24 I 1940.

nione są tylko dzieci niem ieckie” 13. K ilkanaście dni później Schreck pow iadom ił okręgowy wydział ośw iaty o przyjęciu 95 zgłoszeń od rodziców dzieci, które chciały podjąć naukę w M ittelschule, przy czym zaznaczył, że zapisy kandydatów nie zostały jeszcze zakończo­ n e 14. L ekcje w toruńskiej szkole średniej niższego stopnia rozpoczęły się 2 IV 1940 r. o godzinie 900. W osobnych klasach uczyli się chłopcy i dziew częta15. W dniu 4 V 1940 r. odbyła się uroczysta akadem ia z okazji uruchom ienia M ittleschule. O godz. 1100 w auli budynku przy ul. Piekary 49 (Bäckerstr. 49), odśw iętnie udekorow anej portretem H itlera i flagami ze sw astyką, zgromadzili się przedstaw iciele lokal­ nych w ładz adm inistracyjnych, organizacji m łodzieżow ej H itler­ jugend oraz rodzice uczniów. W ystąpienia gości przeplatały się z czę­ ścią artystyczną przygotow aną przez uczniów szkoły16. Dyrektoram i toruńskiej M ittelschule byli kolejno: G eorg Rosenberg, rektor17 M üller z B erlina oraz rektor Lau. Ze w zględu na trudności lokalowe spow o­ dow ane m.in. zajm ow aniem gmachów szkolnych na cele w ojskowe, toruńska M ittelschule często zm ieniała sw oją siedzibę. M ieściła się ona w budynkach przy ul. W ielkie Garbary 9 (Gerberstr. 9), Piekary 49 (Bäckerstr. 49), PI. św. K atarzyny 8 (Schlageterplatz 8).

N auka w szkołach średnich typu M ittelschule odbyw ała się według wytycznych program ow ych ogłoszonych przez m inisterstw o ośw iaty w 1938 r. Zgodnie z nimi nadrzędnym zadaniem M ittelschule było poszerzenie w iadom ości uczniów z zakresu polityki, gospodarki i kul­ tury oraz ugruntow anie wpojonych przez szkołę pow szechną zasad wychowaw czych, takich ja k w ierność, posłuszeństw o oraz gotow ość do najw yższych pośw ięceń w im ię narodu, Rzeszy i Fiihrera. P odkre­ ślano, że wiedza przekazyw ana uczniom musi być praktyczna, a w ia­ dom ości teoretyczne należało ograniczyć do niezbędnego minim um.

13 T h o m er Freiheit: nr 64 z 15 III 1940, s. 6; nr 72 z 27 III 1940, s. 6 oraz nr 76 z 1 IV 1940, s. 8.

14 A P Toruń, Am T 1 9 3 9-1945, sygn. 683, pism o radcy szkolnego w T oruniu do w ydziału III w urzędzie nam iestnika z 23 III 1940.

15 T h o m er Freiheit, nr 76 z 1 IV 1940, s. 8. 16 Ibid., nr 105 z 6 V 1940, s. 3.

11 D yrektor szkoły nosił tytuł „Rektor” , jeżeli szkoła liczyła m inim um 8 klas i 7 nauczycieli.

Edukacja w szkole średniej stopnia niższego kończyła się zdaniem tzw. egzam inu końcow ego (A bschlußprüfung). W planie nauczania oprócz przedm iotów podstawow ych takich jak: biologia, geografia, historia, język niem iecki, muzyka, przyroda, rachunki i geometria, wychowanie fizyczne, uw zględnione zostały rów nież przedm ioty prak­ tyczne, tj. ogrodnictw o, prace ręczne, prace z zakresu gospodarstw a dom ow ego (w szkołach dla dziew cząt), stenografia, pisanie na m aszy­ nie. Od pierwszej klasy obow iązkow ym przedm iotem dla w szystkich uczniów był język angielski. Od trzeciego roku nauki w prowadzono nieobow iązkowy drugi język obcy, np. francuski. N ieobow iązkow e były rów nież lekcje religii. N ałożone na M ittelschule zadania indok- trynacyjne realizow ano w pierwszej kolejności za pośrednictw em przedm iotów humanistycznych (historia, język niem iecki) i przyrodni­ czych (biologia, geografia, przyroda). N auczyciel języ k a niem ieckiego wskazywał na kulturotw órczą rolę języka w dziejach państw a i narodu niem ieckiego, uśw iadam iał uczniom konieczność jeg o pielęgnow ania. A nalizow ane na lekcjach języka niem ieckiego teksty literackie dobie­ rano pod kątem ich przydatności do celów indoktrynacyjnych. Przede w szystkim miały one upow szechniać odgórnie ustalony kanon haseł propagandow ych i ideow o-w ychowaw czych oraz uzasadniać teorie głoszone przez narodow ych socjalistów . Podobną funkcję spełniały lekcje historii. Nauczyciel historii um acniał w uczniach dum ę z osią­ gnięć narodu niem ieckiego oraz w iarę w niezniszczalną siłę i zw ycię­ stwo Trzeciej Rzeszy. W związku z tym om aw iał w yłącznie takie w y­ darzenia, które św iadczyły o wielkości i heroicznej przeszłości N ie­ miec. L ekcje biologii m iały pogłębiać w iedzę uczniów z zakresu gene­ alogii oraz teorii dziedziczności i rasy. N adrzędnym celem było udo­ wodnienie w yższości rasy germ ańskiej, należącej do „szlachetnej” rasy nordyckiej, oraz wskazanie na konieczność pielęgnow ania jej czy­ stości. N a lekcjach przyrody uczniow ie poznaw ali podstaw ow e praw a chem iczne i fizyczne rządzące zjaw iskam i przyrody, analizow ali ich znaczenie dla techniki, gospodarki i przem ysłu. Pierw szoplanow ym zadaniem nauczyciela geografii było uzasadnienie praw a narodu nie­ m ieckiego do ekspansji terytorialnej. Posługiw ano się przy tym hasła­ mi o kulturotw órczej misji i wyższości rasy germ ańskiej. Z ajęcia prak­

tyczne miały nie tylko nauczyć m łodzież konkretnych um iejętności, ale spełniały rów nież ważne zadania wychowawcze. Nauczyciele uświadamiali uczniom przyszłe obowiązki wobec państwa, które za­ sadniczo sprowadzały się do rzetelnej i ofiarnej pracy na rzecz um ac­ niania potęgi Trzeciej Rzeszy. D ziewczęta, przygotowyw ane do roli matki i gospodyni, uczyły się podstawow ych prac z zakresu gospodar­ stwa domowego. W pajano im troskę o rodzinę i dbałość o zachow anie czystości rasowej narodu niem ieckiego18.

W edług stanu na dzień 30 VI 1941 r. w toruńskiej M ittelschule, w ośmiu klasach uczyło się 216 uczniów, w tym 115 chłopców i 101 dziewcząt. G rono pedagogiczne liczyło 11 osób19.

Z początkiem roku szkolnego 1941/1942 nastąpiła zm iana w orga­ nizacji szkolnictw a średniego. M inister Rzeszy do Spraw N auki, W y­ chow ania i O św iaty B ernhard Rust, pow ołując się na decyzję H itlera z listopada 1940 r., wydał 28 IV 1941 r. zarządzenie o wprowadzeniu z początkiem roku szkolnego 1941/1942 na terenie ziem wcielonych do Rzeszy nowej form y szkolnictwa, tzw. szkół głównych (H auptschu- le), które m iały zastąpić szkoły średnie niższego stopnia. W zorzec stanow iły identyczne placówki, które dotąd funkcjonow ały jedynie na terenie A ustrii20. D w a lata później 31 III 1943 r. rada m inistrów przy­ ję ła tym czasow ą ustaw ę o stopniow ym organizow aniu „H auptschule”

18 D W EuV : z. 14 z 20 VII 1938, s. 3 2 5 -3 2 7 , N euordnung des m ittleren Schulw e­ sens (1 VII 1938); z. 1 z 5 I 1940, s. 10, V ereinheitlichung und N euordnung des m itt­ leren Schulw esens (15 XII 1939); EUKuG, nr 4 z 15 III 1940, s. 4 9 -5 0 , Stundentafeln Pur die V olksschulen (15 III 1940); E. Pax, J. Raffauf, Bestim m ungen U b e r passim; E. Pax, J. Raffauf, D ie deutsche..., passim; N. M aaßen, Die M ittelschule..., s. 201-214; W. Hehlm ann, op.cit., s. 2 7 1 -2 7 2 (M ittelschule); T horner Freiheit, nr 60 z 11 III 1940, s. 4; J. M olenda, op.cit., s. 1 1 9-120.

19 A P Toruń, AmT 1 9 3 9 -1 9 4 5 , sygn. 610.

20 EUKuG, nr 8 z 15 V 1941, s. 5 7 -5 9 , Einführung der H auptschule (28 IV 1941); G. M atthäus, D ie H auptschule u n d ih r nationalsozialistischer Auftrag, R eichenberg 1941, passim ; T horner Freiheit, nr 111 z 13 V 1941, s. 3 oraz nr 129 z 4 VI 1941, s. 3; J. M ayer, D ie H auptschule, [w:] Deutsche Schulerziehung 1941/1942, s. 1 8 4 -1 8 9 ; por. M. W alczak, Polityka ośw iatow a i naukow a w zaanektow anej Austrii (1 9 3 8 -

-1945), [w:] Polityka ośw iatow a i naukow a Trzeciej R zeszy N iem ieckiej w okupow a­ nych krajach Europy, pod red. M . W alczaka, W arszaw a 2000, s. 9 1 -1 9 9 .

na terenie całej Rzeszy21. Po w prowadzeniu szkoły głównej pozosta­ wiono tym czasow o jak o jej nadbudow ę dw ie ostatnie klasy (5 i 6) M ittelschule. K lasy 1 - 4 M ittelschule zostały przekształcone w klasy szkoły głów nej. W arunkiem urucham iania now ego typu szkół była odpow iednia liczba kandydatów, tj. przynajm niej 40. W październiku 1941 r. M inisterstw o Rzeszy do Spraw N auki, W ychow ania i O światy zm odyfikowało dla Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie wytyczne dotyczące tw orzenia szkół głównych. U w zględniając „aktualny stan zniem czenia okręgu” zezw olono na ich zakładanie naw et wtedy, gdyby liczba chętnych do podjęcia nauki była m niejsza niż 40. Pow stać miały rów nież klasy zbiorcze dla kilku gmin22. M niej zam ożne gminy mogły ubiegać się o zapomogi pieniężne z m inisterstw a ośw iaty na zorgani­ zow anie szkół głównych23. W lipcu 1941 r. w ładze szkolne rejencji bydgoskiej nakazały z początkiem roku szkolnego 1941/1942 urucho­ mić szkoły główne w: Bukowcu, Bydgoszczy, Chełm nie, Chełmży, Jeżew ie, K amieniu Pom orskim , Koronowie, M roczy, N akle, Nowem, Sępólnie, Solcu K ujaw skim , Sw ieciu nad W isłą, T oruniu, Tucholi, Unisławiu, W ałdow ie, W ięcborku i W yrzysku24.

W arunki przyjęć do szkół głównych określało zarządzenie m inistra ośw iaty z 3 VII 1941 r. Do 4-letniej H auptschule przyjm ow ano n aj­ zdolniejszych uczniów, którzy ukończyli 4 klasy szkoły pow szechnej. K andydatów typowali dyrektorzy szkół, biorąc pod uw agę następujące elementy: zachow anie, stan zdrow ia oraz wyniki w nauce25. N abór kandydatów do H auptschule w Toruniu zakończył się w połow ie lipca 1941 г., a przyjętych zostało 65 osób. Lekcje w toruńskiej szkole głównej rozpoczęły się 8 DC 1941 r.26 W edług stanu na dzień 14 IX

21 EU K uG , nr 5 z 15 V 1943, s. 4 2 -4 3 , V erordnung zur vorläufigen R egelung der Errichtung und U nterhaltung der H auptschulen (31 III 1943).

22 AP Toruń, AmT 1939-1945, sygn. 684, pism o m inistra oświaty do prezydentów rejencji w Bydgoszczy, Gdańsku i Kwidzynie z 11 X 1941.

23 Ibid.

24 Ibid., pismo prezydenta rejencji bydgoskiej do landratów i nadburm istrzów z 3 VII 1941; D eutsche R undschau, nr 176 z 29 VII 1941, s. 8 oraz nr 185 z 8 VIII 1941, s. 6; T h o m er Freiheit, nr 166 z 17 VII 1941, s. 3; M. Podlaszew ski, op.cit., s. 287.

25 DW EuV, z. 14 z 20 VII 1941, s. 271, Schülerauslese für die Hauptschulen (3 VII 1941); T h o m er Freiheit, nr 123 z 27 V 1943, s. 3.

1941 r. funkcjonow ało w niej osiem klas od 1 do 4 z liczbą 251 uczniów, w tym 142 chłopców i 109 dziewcząt. N atom iast klasy 5 i 6 M ittelschule liczyły 37 uczniów, w tym 23 chłopców i 14 dziewcząt. W skład grona nauczycielskiego w chodziło 12 osób27.

W październiku 1941 r. prezydent rejencji bydgoskiej przekazał władzom miasta Torunia dotację w wysokości 15 tys. RM na potrzeby uruchom ionej Hauptschule. Pomoc finansow a w pierwszej kolejności m iała pokryć w ykonanie niezbędnych prac budow lanych, m.in. przy­ gotow anie pom ieszczeń szkolnych, mieszkań służbowych dla nauczy­ cieli, internatu. C zęść pieniędzy przeznaczono na zakup pom ocy dy­ daktycznych28. Przyznane środki były jednak nieproporcjonalne do potrzeb. W lutym 1942 r. w piśm ie skierow anym do prezydenta rejen­ cji bydgoskiej dyrektor toruńskiej szkoły głównej skarżył się, że „róż­ norodne czynniki ham ują rozwój H auptschule”. Zaliczył do nich: brak odpow iedniej liczby nauczycieli przygotowanych do pracy w szkołach głównych, trudności lokalowe, niedostateczne w yposażenie szkoły w m eble i pom oce dydaktyczne29.

W ytyczne program ow e dla H auptschule m inisterstw o ośw iaty ogło­ siło w 1942 r., a weszły w życie od roku szkolnego 1942/1943. Do tego czasu w szkołach głów nych na terenie ziem w cielonych realizo­ wano program nauczania obow iązujący w M ittelschule. Ażeby zapo­ biec trudnościom natury organizacyjnej m inister ośw iaty ustalił, iż na ziem iach w cielonych opracow any dla H auptschule program nauczania będzie obow iązyw ał w klasach I-II. W klasach starszych nauczanie należało kontynuow ać w oparciu o w ytyczne dla M ittelschule. Z ada­ niem szkoły głównej było ukierunkow anie oraz przygotow anie m ło­ dzieży do dalszej edukacji w zaw odach praktycznych w rolnictwie, handlu, rzem iośle, przem yśle i adm inistracji, stosow nie do aktualnych potrzeb gospodarki. W przeciwieństwie do Mittelschule, nauka w Haupt- schule była bezpłatna, co um ożliw iało kształcenie większej liczby

27 A P T oruń, AmT 1 9 3 9 -1 9 4 5 , sygn. 610.

28 Ibid., sygn. 684, pism o prezydenta rejencji bydgoskiej do nadburm istrza Torunia z 10 X 1941.

29 Ibid., pism o kierow nika szkoły głów nej w T oruniu do prezydenta rejencji byd­ goskiej z 5 II 1942.

młodzieży. Rozkład zajęć w H auptschule obejm ow ał następujące prze­ dmioty: biologia, geografia, historia, język niem iecki, język obcy, m ajsterkow anie (w szkołach dla chłopców ), muzyka, przyroda, ra­ chunki i geom etria, robótki ręczne (w szkołach dla dziew cząt), rysun­ ki, stenografia, w ychow anie fizyczne, zajęcia z zakresu gospodarstw a dom owego (w szkołach dla dziew cząt)30.

Szkoły średnie stopnia wyższego w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie w pierwszej kolejności urucham iane były na bazie nie­ mieckich szkół średnich działających w okresie m iędzyw ojennym na obszarze W olnego M iasta Gdańska, w pow iatach wschodniopruskich przyłączonych do okręgu oraz na terenie polskiego Pomorza. Jedna z takich szkół działała od 1927 r. w Toruniu. Było to państw ow e gim ­ nazjum im. M ikołaja K opernika z niem ieckim językiem nauczania z siedzibą w budynku przy ul. Piekary 49, w dawnych pom ieszcze­ niach klasztornych. D nia 25 IX 1939 r. zainaugurow ano tam otw arcie koedukacyjnej szkoły średniej stopnia wyższego im. M ikołaja K oper­ nika (C oppem icus-O berschule). Podkreślano zarazem , że szkoła ta nie m a nic w spólnego z dawnym polskim gim nazjum o tej samej nazw ie31. C o w ięcej, propaganda niem iecka rozpow szechniała inform ację, że działające w T oruniu w okresie m iędzyw ojennym gim nazjum n ie ­ m ieckie było prześladow ane, poniew aż „Polacy wszelkimi możliwymi

30 DW EuV , z. 8 z 20 IV 1942, s. 127-130, B estim m ungen über Erziehung und U nterricht in der H auptschule (9 III 1942); EUKuG, n r 15 z 1 XI 1941, s. 1 2 4 -1 2 5 , Stundentafel Für H auptschulen (13 IX 1941); E. Pax, F. Zehler, Th. Keil, J. Raffauf,

D ie D eutsche H auptschule. Sam m lung d er Bestim m ungen Uber die H auptschule. H eft I: Bestim m ungen Uber Erziehung un d U nterricht in d er H auptschule - Allgem eine schulorganisatorische un d schulfachliche Anordnungen, H alle 1942, passim ; G. M at­

thäus, op.cit., passim ; J. M ayer, op.cit., s. 185-187; K. K onetschny, H auptschule und

deutsche Gemeinschaftsschule, [w.] D er Deutsche Erzieher. R eichszeitung des N SLB,

z. 11/1941, s. 3 2 7 -3 2 9 ; T. Keil, D ie großdeutsche H auptschule, [w:] D er Deutsche Erzieher. Reichszeitung des NSLB, z. 3/1941, s. 6 8 -7 0 ; M. Kretschm er, Ü ber die

Unterrichtstechnik d er H auptschule, [w:] D er Deutsche Erzieher. R eichszeitung des

N SLB, z. 11/12/1943, s. 199-2 0 3 ; T h o m er Freiheit, n r 104 z 5 V 1942, s. 3; w prakty­ ce wytyczne program ow e d la H auptschule niew iele różniły się od w ytycznych d la M ittelschule.

31 D er D anziger Vorposten, nr 222 z 22 IX 1939, s. 6; Thom er Freiheit, nr 64 z 15 III 1940, s. 4; K. Podlaszew ska, S. Salm onow icz, Z . Zdrójkow ski, Krótka historia gim n a ­

sposobami próbow ali odebrać szkole niemiecki charakter. Plan na­ uczania był polski, największe znaczenie przyw iązyw ano do polskich przedm iotów św iatopoglądow ych, uczniów dręczono polską historią i literaturą [...]. Niem ieccy uczniow ie dojeżdżający koleją byli aresz­ towani, jeśli w pociągu rozm awiali po niemiecku. U czennice trafiały do w ięzienia, gdy padło podejrzenie o przynależność do BDM [Bund D eutscher M ädel, Związek N iemieckich D ziew cząt - przyp. S.G.]. W końcu strona polska postanow iła rozbić niem iecką szkołę. Egzam i­ ny wstępne - pomimo protestów niem ieckich nauczycieli - tak przygo­ towywano, że zdawali je nieliczni. A ntyniem ieckie organizacje działa­ ją c e w m ieście nieustannie dom agały się zam knięcia niem ieckiej szko­ ły. To było tak straszne, że blednie przy tym toruński krwawy wyrok z 1724 r. N astąpiły prześladow ania w szystkich N iem ców . T ysiące zam knięto w w ięzieniach i obozach koncentracyjnych, bito i bestialsko mordowano. Również nauczyciele i uczniowie szkoły doświadczyli tego terroru”32.

Stanowisko dyrektora C oppem icus-O berschule objął dr E rnst M ü­ ller, a od 1 I 1940 r. zastąpił go dr Phillipp Rudolf, który w latach 1922-1925 był kierownikiem niem ieckiej szkoły pow szechnej w Solcu K ujaw skim , a następnie nauczycielem A lbrecht-D ürer-O berschule w B ydgoszczy33.

W końcu listopada 1939 r. prezydent rejencji bydgoskiej dr G ün­ ther Palten zw rócił się do nam iestnika Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie z prośbą, ażeby na potrzeby uruchom ionej O berschule przekazać budynek przy Zaułku Prosow ym 1 (H ohestr. 1), w którym do 1939 r. funkcjonow ało polskie gim nazjum humanistyczne. W ska­ zyw ał przy tym, że dotychczasow a lokalizacja gim nazjum im. M ikoła­ ja K opernika w gm achu przy ul. Piekary była przejaw em szykanow a­ nia niem ieckich szkół m niejszościow ych przez w ładze polskie. Św iad­ czył o tym zły stan budow lany szkoły, niew ystarczająca liczba i w iel­ kość sal do nauczania, brak sanitariatów . Budynek szkolny przy Z auł­ ku Prosowym był wówczas zajęty przez 22 Batalion Policji. W związku

32 T h o rn e r F reih e it, n r 8 5 z l O I V 1 941, s. 3.

33 Ibid., nr 237 z 8 X 1941, s. 3; K. Podlaszew ska, S. Salm onow icz, Z. Zdrójkow - ski, op.cit., s. 155.

z tym Palten poprosił nam iestnika, ażeby podjął działania w kierunku zw olnienia budynku na potrzeby szkolne34. Rokow ania prow adzone w tej sprawie z kom endantem m ajorem Binge zakończyły się sukce­ sem i w iosną 1940 r. siedziba szkoły średniej stopnia w yższego została przeniesiona do budynku przy Zaułku Prosowym 35. W lipcu 1940 r. prezydent rejencji bydgoskiej przekazał nadburm istrzow i Torunia dotację w w ysokości 20 tys. RM z przeznaczeniem na rem ont i m oder­ nizację budynku Coppemicus-Oberschule. Przeprowadzone zostały wówczas gruntowne prace dekarskie, malarskie, stolarskie, ślusarskie, rozbudowano aulę, zreperowano instalację elektryczną oraz kotłownię36.

W grudniu 1940 r. na skutek coraz liczniejszego napływu m łodzie­ ży niemieckiej prezydent rejencji bydgoskiej, pow ołując się na roz­ m ow ę z nam iestnikiem Forsterem , polecił nadburm istrzow i Torunia przygotow anie budynku, w którym w iosną 1941 r. m ogłaby zostać uruchom iona odrębna O berschule dla dziew cząt. Sugerow ał rów nież w ydzielenie na je j potrzeby pom ieszczenia w gm achu przy ul. W ielkie G arbary 9 (G erbergasse 9)37. Taka lokalizacja nie była jednak m ożli­ wa, gdyż w budynku w skazanym przez prezydenta rejencji działały ju ż dw ie szkoły pow szechne38. T rudności natury organizacyjnej sp raw i­ ły, że O berschule dla dziew cząt została uruchom iona dopiero w dniu 16 IX 1941 r. N ie zdołano w ygospodarow ać na jej siedzibę sam o­ d zielnego budynku i w zw iązku z tym um ieszczono j ą w gmachu C oppernicus-O berschule. W zorganizow anej w auli C oppernicus- -O berschule uroczystości otw arcia szkoły średniej stopnia wyższego dla dziew cząt uczestniczyli przedstaw iciele lokalnych w ładz adm ini­ stracyjnych, ośw iatow ych, partyjnych i wojskow ych. N adano je j imię Piotra Jaenischena, rektora gimnazjum toruńskiego w latach 1706-1738

34 A P Toruń, Am T 1 9 3 9 -1 9 4 5 , sygn. 696, pism o prezydenta rejencji bydgoskiej do nam iestnika z 24 X I 1939.

35 Ibid., sygn. 638. 36 Ibid., sygn. 699.

37 Ibid., sygn. 696, pism o prezydenta rejencji bydgoskiej do nadburm istrza T orunia z 2 3 XII 1940; zob. również: T h o m er F reih e il,n r 1 9 2 z 16/17 VIII 1941, s. 3.

38 AP Toruń, Am T 1 9 39-1945, sygn. 696, pism o nadburm istrza Torunia do prezy­ denta rejencji bydgoskiej z 22 I 1941.

(Peter-Jaenischen-Oberschule). Dyrektorem został Friedrich H appel39. W edług stanu na dzień 15 X 1941 r. w Peter-Jaenischen-O berschule naukę pobierało 207 uczennic, a zatrudnionych było 9 nauczycieli40. W lutym 1944 r. szkoła liczyła ju ż około 350 uczennic i pom ieszcze­ nia przekazane na jej użytek w budynku C oppem icus-O berschule prze­ stały wystarczać. Dyrektor Happel zwrócił się wówczas do nadburmi- strza Torunia z prośbą, ażeby na potrzeby Peter-Jaenischen-Oberschule zbudować prow izoryczny barak, w którym mogłaby odbyw ać się część lekcji. Ze względu na rozwój sytuacji wojennej plany te nie zostały zrealizow ane41.

O przyjęcie do O berschule mogli starać się uczniowie, którzy z do­ brymi wynikami ukończyli 4 (w w yjątkowych przypadkach 3) klasę szkoły pow szechnej i nie budzili żadnych zastrzeżeń pod względem charakteru. Przy zgłaszaniu kandydatów do szkoły średniej stopnia wyższego rodzice bądź opiekunow ie musieli przedłożyć następujące dokumenty: m etrykę urodzenia dziecka, św iadectw o szczepień dziecka oraz pisem ną opinię o kandydacie, w ystaw ioną przez dyrektora szkoły pow szechnej42. Do O berschule przyjm ow ano tych uczniów, którzy z najlepszym i wynikami zdali egzam in wstępny, składający się z czę­ ści pisem nej, ustnej oraz testu spraw nościow ego43. W edług w skazó­ wek opublikowanych na łam ach toruńskiego dziennika „T hom er F rei­ heit” , chętni do podjęcia nauki w O berschule m usieli wykazać się w iedzą i um iejętnościam i z zakresu:

- krajoznaw stw a (H eim atkunde): znajom ość najw ażniejszych po­ ję ć geograficznych, najpopularniejszych roślin i zw ierząt; um iejętność posługiw ania się mapą;

39 T h o m er Freiheit: nr 214 z 11 IX 1941, s. 3; nr 218 z 16 IX 1941, s. 3; nr 219 z 17 IX 1941, s. 3; K. Podlaszew ska, S. Salm onow icz, Z. Zdrójkow ski, op.cit., s. 155; M. Podlaszew ski, op.cit., s. 281.

40 W egw eiser durch d a s höhere Schulw esen des D eutschen Reiches, B erlin 1943, s. 8 8 -8 9 .

41 AP Toruń, A m T 1 9 3 9 -1 9 4 5 , sygn. 698. 42 T h o m er Freiheit, n r 158 z 8 VII 1941, s. 5.

43 EU K uG , nr 8 z 15 V 1941, s. 5 9 -6 0 , Ü bergang von d er G rundschule zur höhe­ ren Schule (30 IV 1941); nr 9 z 1 VI 1941, s. 6 9 -7 1 , A ufnahm e in die 1. K lasse der höheren Schulen (31 V 1941); T hom er Freiheit: nr 145 z 23 VI 1942, s. 3; n r 119 z 22 V 1944, s. 3; nr 163 z 13 VII 1944, s. 4.

- języka niemieckiego: um iejętność sporządzenia krótkiej notatki, bez błędów ortograficznych; znajom ość pism a łacińskiego i gotyckie­ go; czytanie na głos ze zrozumieniem; wyrecytowanie dowolnego wier­ sza ze szczególnym zw róceniem uwagi na popraw ną wymowę; budo­ wa zdań prostych (podmiot, orzeczenie) i znajom ość najw ażniejszych części mowy (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek); czas teraźniejszy, przeszły i przyszły, tryb oznajm ujący strony czynnej czasownika;

- rachunków: w zrokowe szacow anie zaprezentowanych długości; znajomość banknotów , m onet oraz najw ażniejszych miar pow ierzchni i wagi; rozw iązyw anie prostych zadań tekstow ych; znajom ość tablicz­ ki mnożenia; um iejętność liczenia w pamięci i pisem nie (m nożenie, dzielenie, dodawanie, odejmowanie) w zakresie liczbowym do miliona.

Test sprawnościow y obejm ował: bieg na dystansie 60 metrów, bieg z przeszkodam i, w spinanie się po linie do w ysokości 3 m etrów oraz gry zespołowe44.

N auczanie w szkołach średnich stopnia wyższego odbyw ało się według w ytycznych program ow ych opublikowanych przez m inister­ stwo ośw iaty w 1938 r.45 Podkreślono w nich, że św iatopogląd naro- dow osocjalistyczny stanowi nie tyle przedm iot, ile fundam ent kształ­ cenia. U czniow ie O berschule, którzy w przyszłości mieli piastow ać wysokie urzędy w adm inistracji państw ow ej, m usieli poznać założenia ideologiczne narodow ego socjalizm u w szerszym zakresie aniżeli uczniow ie pozostałych typów szkół. Rozkłady zajęć dla poszczegól­ nych klas obejm owały następujące przedm ioty: biologia, chem ia, fizy­ ka, geografia, historia, język angielski, język niem iecki, łacina (w szko­ łach m ęskich od 3 roku nauki), m atem atyka, m uzyka, religia, w ycho­ w anie fizyczne, zajęcia pośw ięcone sztuce, zajęcia z zakresu gospo­ darstw a dom ow ego (w szkołach żeńskich)46.

44 T h o m er Freiheit, n r 156 z 5/6 VII 1941, s. 3.

45 D W EuV , z. 3 z 5 II 1938, s. 4 6 -5 7 , N euordnung des höheren Schulw esens; E r­

ziehung u n d U nterricht in d e r H öheren Schule, B erlin 1938, passim .

46 D W EuV : z. 3 z 5 II 1938, s. 5 4 -5 6 , N euordnung des h ö h e re n ...; z. 7 z 5 IV 1940, s. 2 1 2 -2 1 3 , Die O rganisation des U nterrichts an den H öheren Schulen im K rie­ ge (20 III 1940); Erziehung und U nterricht in d e r H ö h e re n ..., passim ; R. B enze, op.cit., s. 2 3 2 -2 3 5 ; W. H ehlm ann, op.cit., s. 1 7 7-179 (H öhere Schulen).

Pierw szoplanow e m iejsce w doborze treści kształcenia zajm owały zagadnienia dziedziczności i rasy. Absolwent Oberschule nie tylko miał znać teorię z tego zakresu, lecz przede wszystkim musiał być głęboko przekonany o jej słuszności i znaczeniu dla losów narodu niem ieckie­ go. N adrzędne m iejsce w realizacji tego zadania spełniały lekcje bio­ logii. Punktem w yjścia do nauczania biologii była pseudonaukow a doktryna rasizmu, przez pryzm at której omaw iano takie zagadnienia ja k np.: pow stanie, rodzaje i charakterystyczne cechy ras ludzkich ze szczególnym uw zględnieniem rasy nordyckiej, następstw a m ieszania ras, kw estia żydowska, zagadnienia dem ograficzne, zapobieganie cho­ robom genetycznym. Funkcję drogowskazu politycznego pełniły przede wszystkim lekcje geografii i historii. W iedza przekazywana uczniom na lekcjach geografii sprowadzała się głównie do zagadnień geopolitycz­ nych, za pośrednictwem których uzasadniano przestrzenne przeobraże­ nia Trzeciej Rzeszy. Uczniom w pajano przekonanie, że warunki geo­ graficzne determ inują konieczność niem ieckiej ekspansji terytorialnej i rozprzestrzeniania się rasy nordyckiej w Europie. Co w ięcej, podbój nowych ziem uznano za tzw. życiow ą konieczność narodu niem ieckie­ go, który rzekomo tylko w ten sposób mógł zachow ać sw oją egzysten­ cję. M ocno upolitycznione były rów nież lekcje historii. W artość wyda­ rzeń historycznych mierzono skutecznością ich oddziaływania na świa­ domość i uczucia uczniów. W nauczaniu historii uwzględniano wyłącz­ nie te wydarzenia, które wzbudzały dum ę z przynależności do narodu niem ieckiego, krzewiły tradycje w ojskowe i mobilizowały do czynu. Mitologizowane fakty i postacie historyczne miały dostarczać argum en­ tów uzasadniających narodowosocjalistyczny „przełom”, w którym po­ winien uczestniczyć cały naród47.

Edukacja w O berschule kończyła się egzam inem dojrzałości i uzy­ skaniem św iadectw a m aturalnego, które upraw niało do podjęcia stu­ diów wyższych. Począw szy od 1942 r. egzamin dojrzałości odbyw ał się w trybie uproszczonym , tj. zniesiony został egzam in pisem ny,

41 R. Benze, op.cit., s. 2 2 0 -2 2 4 ; K.I. Flessau, Schule d er D iktatur. Lehrpläne und

a abiturienci zdaw ali egzam in ustny oraz egzam in z w ychow ania fizycznego48.

N auka w szkołach średnich typu M ittelschule i O berschule była odpłatna. W ysokość czesnego w M ittelschule w ynosiła 5 RM m ie­ sięcznie, a w O berschule 10 RM m iesięcznie49. U czniom z rodzin w ie­ lodzietnych (m inim um czw órka dzieci), które znajdow ały się w trud­ nej sytuacji m aterialnej, przysługiw ały jednorazow e bądź okresow e stypendia (A usbildungsbeihilfen). Przeznaczano je na zakup niezbęd­ nych pom ocy dydaktycznych (Beihilfe für die L ernm ittelkosten), po­ krycie opłat szkolnych, m.in. czesnego (B eihilfe für das Schulgeld), kosztów dojazdu do szkoły (B eihilfe für die Fahrtkosten) lub kosztów utrzym ania w internacie szkolnym (Beihilfe für die Lebenshaltungsko­ sten). R ów nież uczniow ie szczególnie uzdolnieni i osiągający bardzo dobre wyniki w nauce mogli zostać zw olnieni częściow o bądź całko­ wicie z opłaty czesnego50. W połow ie 1943 r. uczniow ie szkół śred­ nich, którzy pełnili p om ocniczą służbę w ojskow ą w lotnictw ie czy marynarce (Luftwaffen-, M arinenhelfer), zostali zwolnieni z opłaty cze­ snego. Gminy, na których spoczywał obowiązek utrzymania szkół śred­ nich i których dochody zostały tym samym uszczuplone, otrzymały ze środków państwowych stosowne wyrównanie51. W marcu i kwietniu

48 Zob. EUKuG: nr 15 z 1 XI 1941, s. 1 2 3-124, R eifeprüfung O stem 1942 (9 X 1941); nr 6 z 15 VI 1943, s. 5 5 -5 6 , Reifeprüfung in Leibeserziehung im Schuljahr 19 4 3 /1 9 4 4 (2 6 V 1943).

49 A P Toruń, Am T 1939-1945, sygn. 683, pism o radcy szkolnego w T oruniu do dyrektora M ittelschule z 19 IV 1940; ibid., sygn. 689, 690; EUKuG, nr 6 z 15 IV 1940, s. 6 8 -6 9 , Schulgelderhebung an den Mittelschulen im befreiten Gebiet des Reichs­ gaues Danzig-W estpreussen (12 IV 1940) oraz nr 12 z 15 VIII 1940, s. 122, Schulgeld an den öffentlichen M ittelschulen; W. Hehlmann, op.cit., s. 370-371 (Schulgeld).

50 A P Toruń, Am T 1 9 39-1945, sygn. 580, 599, 600; EUKuG, n r 14 z 1 X 1940, s. 134, A usbildungsbeihilfen (6 IX 1940) oraz nr 15 z 15 X 1940, s. 1 3 9-142, Freistel­ len und A usbildungsbeihilfen für K inder aus kinderreichen Fam ilien (29 III 1938); W. H ehlm ann, op.cit., s. 108 (Förderung), s. 216 (K inderreiche Fam ilien); T hom er Freiheit, n r 213 z 10 IX 1942, s. 4 oraz nr 265 z 10 X I 1942, s. 5.

51 AP Toruń, Am T 1 9 3 9-1945, sygn. 695; D W EuV , z. 9 z 5 V 1943, s. 132, Fort- fall des Schulgeldes für die als Luftwaffen- und M arinehelfer eingesetzten S chüler der H öheren und M ittleren Schulen (21 IV 1943); T h o m er Freiheit, n r 36 z 12 II 1943, s. 3; R. Schörken, Luftwajfenhelfer und Drittes Reich. Die Entstehung eines politischen

Bewusstseins, Stuttgart 1984, passim.

1944 r. w związku z pełnieniem pomocniczej służby wojskowej w lot­ nictwie z opłaty czesnego zwolnionych zostało 49 uczniów toruńskiej Coppernicus-O berschule52.

Toruńskie szkoły średnie stopnia wyższego dw ukrotnie w czasie okupacji w izytow ał przedstawiciel ministerstw a ośw iaty, radca Flei- schmann. Po raz pierwszy, w dniu 14 XI 1940 r., odw iedził on C op­ pernicus-O berschule. W czternastu klasach, oddzielnych dla chłopców i dziewcząt, naukę pobierało wówczas 151 uczennic i 219 uczniów. W szkole zatrudnionych było 19 nauczycieli. Radca m inisterialny po­ zytywnie ocenił gruntowny rem ont przeprow adzony w budynku szkol­ nym latem 1940 r. D o m ankamentów zaliczył zbyt mały dziedziniec szkolny i brak sali gim nastycznej53. W dniu 25 X 1943 r. Fleischm ann po raz kolejny przybył z wizytą do Torunia. Przeprowadzając inspekcję w C oppernicus-O berschule oraz Peter-Jaenischen-O berschule zwrócił uwagę na brak odpowiedniej liczby nauczycieli, co uniemożliwiało pełną realizację programów nauczania. Negatywnie ocenił umiejętności pedagogiczne dyrektora Peter-Jaenischen-O berschule i stw ierdził, że „nie sprawia on dobrego w rażenia”54.

Od jesieni 1939 r. młodzież polska pozbaw iona została m ożliw ości pobierania nauki w szkołach średnich, które dostępne były w yłącznie dla młodzieży narodowości niem ieckiej. Zasadniczym celem niem iec­ kich szkół średnich ogólnokształcących była indoktrynacja narodow o- socjalistycznego św iatopoglądu oraz kształtowanie charakteru dorasta­ jącej młodzieży, która m iała włączyć się do realizacji zadań dyktow a­

nych przez państwo.

52 AP Toruń, AmT 1939-1945, sygn. 695, pisma dyrektora Coppernicus-Oberschule do nadburm istrza T orunia z 2 III 1944 oraz 15 III 1944.

53 B undesarchiv Berlin (dalej cyt. BA-Berlin), R 4901/5024, spraw ozdanie radcy m inisterialnego Fleischm anna z podróży służbowej w Okręgu R zeszy G dańsk-Prusy Zachodnie w term inie 4 -3 0 XI 1940 r.; T hom er Freiheit, nr 270 z 15 XI 1940, s. 3.

54 BA-Berlin, R 4901/5024, sprawozdanie radcy m inisterialnego Fleischm anna z podróży służbowej w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Z achodnie w term inie 1 3 -3 0 X 1943 r.

G e rm a n s e c o n d a ry e d u c a tio n in T o ru ń 1 9 3 9 -1 9 4 5 In th e G e rm a n s e c o n d a ry e d u c a tio n re fo rm e d in th e y e a r s 1 9 3 4 - 1 9 3 8 th e re e x is te d s ix -y e a r s e c o n d a ry s c h o o ls o f a lo w e r le v e l (M itte ls c h u le n ), a n d s ix -y e a r o r e ig h t-y e a r s e c o n d a ry s c h o o ls o f a h ig h e r le v e l (O b e rs c h u le n ). In th e o rg a n iz a tio n o f s e c o n d a ry e d u c a tio n th e re w e re c r e a te d s e p a ra te s c h o o ls fo r b o y a n d g irls. T h e re g u la tio n o f 2 4 J a n u a ry 1 9 4 0 sa id th a t fro m th e b e g in n in g o f th e s c h o o l y e a r 1 9 4 0 /1 9 4 1 , th a t is in s p rin g 194 0 , M itte ls c h u le s h o u ld b e s e t up in th e to w n s o f P o m e ra n ia w h e re th e re w a s a g iv e n n u m b e r o f G e rm a n p u p ils. G . S c h re c k is s u e d a p a p e r a d d re ss e d to „ G e r m a n in h a b ita n ts ” , in w h ic h he in fo rm e d a b o u t p la n s to e sta b lis h a s e c o n d a ry s c h o o l o f a lo w e r lev el in T o ru ń fo r G e rm a n c h ild re n . C la sse s in the sch o o l starte d o n 2 A p ril 1940. T h e T o ru ń M itte ls c h u le w a s a t first s itu a te d a t 9 W ie lk ie G a rb a ry S tr e e t (G e rb e rs tr. 9), la te r a t 4 9 P ie k a ry S tr e e t (B a c k e rs tr. 4 9 ). F in a lly it w as lo c a te d a t 8 PI. Św . K a tarzy n y (S c h la g e te rp la tz 8). In d o c trin a tio n a ctiv itie s w e re c a rrie d o u t th ro u g h h u m a n is tic a n d s c ie n c e s u b je c ts .

T h e re g u la tio n o f 2 8 A p ril 1941 in tr o d u c e d a n e w ty p e o f s c h o o l- H a u p t- s c h u le - th e s o -c a lle d „ m a in s c h o o ls ” . T h e y w e re to r e p la c e s e c o n d a ry s c h o o ls o f a lo w e r le v e l. T h e m o d e l fo r th e m w e re id e n tic a l s c h o o ls w h ic h so fa r h a d b e e n s e t u p o n ly in A u stria . O n ly th e m o s t g ifte d s tu d e n ts w e re a d m itte d to a fo u r-y e a r H a u p ts c h u le a fte r fin ish in g 4 y e a r s o f p rim a r y s c h o o l. C la ss e s in th e T o ru n m a in s c h o o l s ta rte d on 8 S e p te m b e r 1941. S e c o n d a ry s c h o o ls o f a h ig h e r lev el in th e R e ic h D is tric t o f G d a n s k - W e s ­ te rn P r u s s ia w e re s e t up o n th e b a s is o f G e rm a n s e c o n d a ry s c h o o ls w o rk in g th e re in th e p e rio d b e tw e e n th e tw o w o rld w a rs. O n e o f s u c h s c h o o ls e x is te d fro m 19 2 7 in T o r u ń . It w a s a s ta te p re -s e c o n d a ry s c h o o l o f N ic h o la s C o p e r n i­ c u s, w h e re th e s u b je c ts w e re ta u g h t in G e rm a n . I t w a s lo c a te d a t 4 9 P ie k a ry S tre e t. In th e s p rin g o f 1 9 4 0 th e s c h o o l w a s m o v e d to th e b u ild in g in Z a u łe k P ro so w y . O b e rs c h u le fo r g irls s ta rte d o n 16 S e p te m b e r 1 9 4 1 . G ra d u a te s o f the s c h o o l w e re to h o ld im p o r ta n t a d m in is tra tiv e o ffic e s . T h e is su e s o f in h e rita n c e a n d r a c e w e re o f k e y s ig n ific a n c e in c re a tin g c u rric u la . T h e m o s t im p o rta n t ro le in th is a re a b e lo n g e d to b io lo g y c la ss e s . E d u c a tio n in O b e rs c h u le re s u lte d in th e fin a l s e c o n d a ry e x a m in a tio n .

D as d e u ts c h e a llg e m e in b ild e n d e h ö h e re S c h u lw e se n in T h o rn in den Ja h re n 1 9 3 9 -1 9 4 5

Im S y s te m d e s d e u tsc h e n h ö h e re n S c h u lw e se n s , d a s in d e n J a h re n 1 9 3 4 - - 1 9 3 8 re fo rm ie rt w u rd e, w u rd e n sec h sjäh rig e M itte lsc h u le n un d sec h s- o d e r ach tjäh rig e O b e rsc h u le n u n te rsch ied e n . B ei d e r O rg a n isatio n d e s h ö h e re n S c h u l­ w e se n s s c h u f m an fü r g e w ö h n lic h g etre n n te M ä d c h e n - un d K n a b en sc h u len .

D u rc h ein e n E rla s s v o m 24 . J a n u a r 1 9 4 0 w u rd e a n g e o r d n e t, d a s s m it B e ­ g in n d e s S c h u lja h rs 1 9 4 0 /4 1 , d .h . im F r ü h ja h r 19 4 0 , an d e n O rte n in P o m ­ m e rn , a n d e n e n e s e in e e n ts p r e c h e n d e Z a h l d e u ts c h e r S c h ü le r g a b , h ö h e re S c h u le n v o m T y p „ M itte ls c h u le ” g e g rü n d e t w e rd e n s o llte n . A m 7. M ä r z 1 9 4 0 g a b d e r S c h u lra t in T h o rn , G . S c h re c k , e in R u n d sc h re ib e n an d ie „ d e u tsc h e n L a n d s le u te ” h e ra u s, in d e m e r ü b e r d ie P lä n e d e r E rric h tu n g e in e r M itte ls c h u le fü r d e u ts c h e K in d e r in d e r S ta d t in fo rm ie rte . D e r U n te rric h t in d e r T h o r n e r S c h u le b e g a n n a m 2. A p ril 1940. D ie T h o r n e r M itte ls c h u le b e fa n d sic h a n ­ fan g s in d e r G e rb e rstr. 8 (ul. W ie lk ie G a rb a ry 9 ), s p ä te r in d e r B ä c k e rs tr. 49 (u l. P ie k a ry 4 9 ) u n d s c h lie ß lic h a m S c h la g e te r p la tz 8 (P I. sw . K a ta rz y n y 8). D ie p ro p a g a n d is tis c h e n Z ie le w u rd e n in e rs te r L in ie ü b e r d ie h u m a n is tisc h e n u n d n a tu rw is se n s c h a ftlic h e n F ä c h e r re a lisiert.

A m 28 . A p ril 1941 e rfo lg te e in E rla ss ü b e r d ie E in fü h ru n g e in e r n e u e n S c h u lfo rm , d e r so g . „ H a u p ts c h u le ” , a u f d e n G e b ie te n , d ie d e m R e ic h e in v e r­ le ib t w o rd e n w a re n . S ie s o llte n d ie M itte lsc h u le n e rs e tz e n . D a s V o rb ild w a re n ä h n lic h e E in ric h tu n g e n , d ie b is d a h in n u r a u f d e m G e b ie t Ö s te r re ic h s e x is tie r­ ten . In d ie v ie rjä h rig e „ H a u p ts c h u le ” w u rd e n d ie fä h ig s te n S c h ü le r a u fg e ­ n o m m e n , d ie d ie v ie r K la sse n d e r G ru n d s c h u le a b s o lv ie r t h a tte n . D e r U n te r­ ric h t in d e r T h o r n e r H a u p tsc h u le b e g a n n a m 9. S e p te m b e r 1941.

D ie O b e rsc h u le n im R eich sg a u D a n z ig -W e s tp re u ß e n w u rd e n v o rz u g sw e ise a u f d e r G ru n d la g e d e r d e u tsc h e n O b e rsc h u le n o rg a n isie rt, d ie es in d ie se n G e b ie ­ ten in d e r Z w isc h e n k rie g sz e it g e g e b e n h atte. E in e d ie se r S c h u le n b e sta n d s e it 1927 in T h o m . E s w a r d a s staa tlic h e N ik o la u s-K o p e m ik u s-G y m n a s iu m m it d e u ts c h e r U n te rric h ts s p ra c h e un d d e m S itz in e in e m G e b ä u d e a n d e r B ä ­ c k e rstr. 4 9 (u i. P ie k a ry 4 9 ). Im F r ü h ja h r 1 9 4 0 w u rd e d ie S c h u le in e in G e b ä u ­ d e a n d e r H o h e s tra ß e (Z a u te k P ro so w y ) v e rle g t. D ie O b e rs c h u le fü r M ä d c h e n w u rd e e rs t a m 16. N o v e m b e r 1941 e rric h te t. D ie S c h ü le r d ie s e r S c h u le n s o ll­ te n in d e r Z u k u n ft h o h e Ä m te r in d e r V e rw a ltu n g ü b e rn e h m e n . B e i d e r W a h l d e s L e h rs to ff s w a re n F ra g e n d e s V e re rb u n g u n d d e r R a s s e v o n B e d e u tu n g . D ie w ic h tig s te R o lle b e i d e r V e rw irk lic h u n g d ie s e r A u fg a b e s p ie lte d e r B io lo ­ g ie u n te rric h t. D ie E rz ie h u n g in d e r O b e rs c h u le e n d e te m it d e r R e ife p rü fu n g .