O młodopolskiej legendzie Norwida

Andrzej Z. Makowiecki

O młodopolskiej legendzie Norwida

R ocznik X V II - XVIII/1982 - 1983 T o w arzy stw a L iterack ieg o im. A. M ickiew icza

Andrzej Z. Makowiecki

O MŁODOPOLSKIEJ LEGENDZIE NORWIDA

Na wstępie pewne niezbędne zastrzeżenie. Chociaż w omówieniu zja­ wiska, które określam y mianem „młodopolskiej legendy Norwida” będą tytułem egzemplifikacji przywoływane praw dy i domniemania o Norwi­ dzie rozpowszechniane w publikacjach krytycznych lat 1895 - 1914, nie pozostaje to moim zdaniem w sprzeczności z tym rozumieniem term inu „legenda”, które określa ją jako potoczną, społeczną recepcję zjawisk literackich, bliższą emocjonalnej akceptacji lub odrzuceniu niż poznaniu naukowemu. Próbuję bowiem w tekście tym wykazać, że sądy o Norwi­ dzie, szczegółowe i syntetyczne, funkcjonujące w epoce Młodej Polski, niezależnie od obiektywnej podstawy m iały za swoiste zadanie odwoły­

wać się właśnie do potocznej świadomości, tę świadomość kształtować i to kształtować wedle wymagań dwu obecnych w tej epoce, opozycyjnych modeli artysty i sztuki. W dalszych rozważaniach chcę więc zająć się tym i dwiema różnymi, a naw et znoszącymi się legendami Norwida w Młodej Polsce. W ydaje się bowiem, że przy znacznym, zamierzonym zre­ sztą uproszczeniu da się powiedzieć, że choć Norwid, jego biografia i twórczość są „jedyne” w znaczeniu jednostkowej niepowtarzalności i o- kreśloności dostępnej tam tej epoce, to legendy Norwida są dwie. Jedna, stworzona i rozpowszechniana przez Miriama i — nazw ijm y to umownie — „m iriam owski” punkt widzenia; druga — tworzona przez Brzozow­ skiego i podejmowana chętnie w kręgu myśli Brzozowskiego aż po czasy dzisiejsze. Takie dość kategoryczne w swej dychotomii postawienie spra­ wy może budzić zastrzeżenia. Chcę więc wyjaśnić, że opozycja dwu le­ gend jest w mym przekonaniu także rodzajem roboczego uproszczenia, a poniższe uwagi nie roszczą sobie pretensji do rangi ustaleń, ale sta­ nowią rodzaj prolegomenów do analizy zjawiska.

Zacząć wypadnie od biograficznego punktu wyjścia. Podtrzym uję bo­ wiem opinię wyrażoną w innym m iejscu *, że legenda biograficzna jest pierw otna wobec legendy dzieła. Z drugiej strony łatwo dostrzec, że bio­

— 60 —

grafia Norwida nad podziw łatwo układa się w schem at konstrukcyjny legendy „jasnej” w typie hagiograficznym. Jeśli bowiem sięgnąć do ta ­ kiego schematu, opisanego przez S. Vrtela-W ierczyńskiego w jego stu ­ dium o legendzie św. A leksego2, to znaczna część momentów biografii Norwida i owego schem atu pozostaje ze sobą w zgodzie. Mowa tu oczy­ wiście o biografii Norwida nie w porządku ankiety personalnej, ale zor­ ganizowanej przez piszących o nim w okresie Młodej Polski w edle zasady „tendencyjnej selektywności”, nie będącej w tym przypadku niczym in ­ nym niż prostym akcentowaniem i uw ypuklaniem znaczących w zamie­ rzonym modelu cech i zdarzeń.

W schemacie hagiograficznym najistotniejsze epizody biografii to n aro ­ dziny (moment i genealogia), burzliwa młodość i początek misji, prze­ śladowanie, śmierć wzniosła (męczeńska lub będąca formą ofiary i od­ kupienia), kult pośmiertny. Prześledźmy te epizody w młodopolskiej w ersji legendy Norwida.

W legendzie narodzin (daty i genealogii) naprzeciw tendencjom le- gendotwórczym Młodej Polski wychodzi autolegenda Norwida, przekaza­ na w zapisach autobiograficznych. Wiadomo ze źródeł (a i sam Norwid podkreślał to w pisanych autobiografiach), że babka poety po kądzieli, Anna Sobi eska, należała do młodszej linii rodu Sobieskich herbu Janina, których starsza linia w ydała króla Jana III. Ta autolegenda (w tym przypadku zgodna całkowicie z praw dą, m ająca przecież tak drogi legen­ dzie posmak niezwykłości), przyjm owana była przez k ry ty k ę młodopol­ ską z uznaniem a zarazem — paradoksalnie wobec prawdziwości — kw a­ lifikow ana jako klasyczny przykład legendotwórczego „D ichtung”. Jesz­ cze w publikowanej w 1909 r. monografii Norwida 3 Adam Krechowiecki inform ację o królewskich parantelach uważał za zmyślenie poety. Jak zwykle jednak bywa w legendzie, genealogia taka, naw et kw alifikowana jako nieprawdziwa, swoją funkcję emocjonalną pełni.

Spraw a druga to data urodzenia i jej autolegendowe przesunięcie. Rok urodzin Norwida to rok 1821, natom iast wszystkie trzy znane w o- kresie Młodej Polski jego autobiografie podawały rok 1824 — rok śm ier­ ci Byrona — zachowując naw et zgodność co do miesiąca. W autobiografii Ggłoszonej przez Koperę 4 pisał naw et Norwid: „czasu, kiedy um ierał By­ ro n ”. Młoda Polska bez tru d u nieprawdziwość daty 1824 stw ierdzała, autolegendowe motywy Norwida komentowała jednak z uznaniem, w i­ dząc w owym przesunięciu chronologii nie zmyślenie, ale świadome kształtow anie biografii, rodzaj literackiej wypowiedzi. Pisał bowiem P rze­ smycki: „przypuszczamy, że myśl o mistycznej naw et zbieżności tych dwóch zdarzeń (urodzenia własnego i tam tej śmierci) fascynowała go tak potężnie, że wreszcie w absolutną spółczesność ich sam uw ierzył” 5. Moż­ na tu zresztą na marginesie kom entarza M iriama dopisać jeszcze tylko

— 61 —

jedno w yjaśnienie możliwe i naw et wielce odpowiednie dla Młodej Pol­ ski, pozwalające bowiem rozbudować spraw ę odrębności i niezwykłości Norwida w obrębie rom antyzm u. Zbieżność dat śmierci Byrona i w łasne­ go narodzenia miała przecież dla Norwida w jego autolegendzie znacze­ nie żbiegu dat „końca i początku”, stanow iła w yraz przeświadczenia o przynależności do „innego”, „drugiego” romantyzmu, powołanego zara­ zem tą w ersją do życia.

P u n k t kolejny młodopolskiej legendy Norwida to hagiograficzny mo­ m ent burzliwej młodości i początków powołania. Rolę „burzliwej młodo­ ści” pełnił w tej biografii okres Cyganerii W arszawskiej i spraw a przy­ należności do niej Norwida. Młoda Polska „w zasadzie” dezawuowała le­ gendę o „cyganeryjnym ” Norwidzie. Miriam w 1904 r. w cytowanych już Notátách zżymał się na uporczywość tej plotki, pisząc: „powtarzano uparcie baśń o udziale Norwida w tzw. cyganerii warszawskiej (mimo zaprzeczeń Wacława Szymanowskiego w nekrologu poety)” 6. Miriam w 1904 r. używa form y czasu przeszłego, „powtarzano”, natom iast łatwo stwierdzić, że ta „baśń” była i wówczas niezwykle żywotna i informacje с ścisłej przynależności Norwida do kręgu Cyganerii Warszawskiej po­ jaw iały się pod piórem mniej zorientow anych krytyków i w owym 1904 r., i jeszcze później. Uporczywość owej tezy, niezależnie od zżymań się Mi- riam a, zastanawia. Elem enty legendy w inny być bowiem rozpatrywane nie z punktu widzenia ich prawdziwości lub fałszywości, lecz w odnie­ sieniu do funkcyj, jakie pełnią w potocznej społecznej świadomości. Może więc „Norwid cyganeryjny” był Młodej Polsce potrzebny?

Przypom nijm y — do Cyganerii W arszawskiej przypisał Norwida cykl artykułów A leksandra N iew iarow skiego7. Znalazły się tu inform acje o stałym uczestnictwie Norwida w spotkaniach towarzyskich „warszaw­ skich cyganów”, o częstych bytnościach w knajpie „U M iram ki” itp. Tak więc Niewiarowski (być może w zrozumiałej chęci podniesienia ran ­ gi Cyganerii przez włączenie do jej składu Norwida) pasował Norwida na „cygana” i odtąd m amy jedynie do czynienia z zaprzeczeniami i od­ w oływaniem poety ze składu grupy. Robi to Szymanowski w 1883, Mi­ riam w 1904 r. Ale legenda trw a, bo-wiem W iktor Gomulicki raz jeszcze dezawuuje ją w 1910 r . 8, widać bezskutecznie, skoro i Jan Lorentowicz w roku 1915 wraca do sprawy: „zupełnie dowolnie w pisany został do cyganów Norwid, genialny Norwid, wielki sam otnik, który do końca ży­ cia, naw et w największej nędzy nie przestał być wielkim arystokratą ducha” 9. Jeśli legenda „N orwida-cygana” trw a w obiegowym przeświad­ czeniu, którego istnienie potw ierdzają kolejne głosy zaprzeczające, to wi­ dać jest w Młodej Polsce potrzebna. P ytanie — komu? Odpowiedź — może zbyt apodyktyczna — brzmi: cyganeryjnej świadomości Młodej Pol­ ski. Nie Miriamowi przecie, którem u m it „poète m audit” układa się we

— 62 —

wzorzec „sam otnika” i „arystokraty ducha” 10, a więc nie uczestnika for­ m alnych i nieform alnych grup artystycznych z ich specyficzną obyczajo­ wością, ale zapewne wszystkim „faktycznym ” „cyganom” młodopolskim, którym Norwid nobilitował cygnerię „w ogóle”, z jej dwuznaczną knajpą i dwuznaczną moralnością rodem od „M iram ki”. W uniw ersalnym zaś, ponadczasowym schemacie legendy, etap cyganeryjny w życiorysie Nor­

wida realizował tę jej część, w której po burzliwej i często nagannej młodości bohatera następuje początek m isji i służących jej świadomych wyrzeczeń.

W tedy jako początek misji należy potraktow ać w yjazd z W arszawy w 1842 r. Rzecz charakterystyczna — arty k u ły i monografie młodopol­ skie o Norwidzie, jeśli naw et kategorycznie odrzucają plotkę o przyna­ leżności do Cyganerii, to wyjazd w 1842 r. trak tu ją jako m om ent prze­ łomowy w życiu Norwida. Nasuwa się pytanie: czy czasem ranga tego przełom u nie jest właśnie skrycie uzasadniona poprzednim związkiem z Cyganerią (lub oględniej: czy „m inione” nie przydaje blasku „przeło­ mowi”)? Porzucenie dotychczasowego try b u życia, związków środowisko­ wych, otoczenia pełni więc rolę etapu przejścia do ascezy, obecnej z re­ guły w legendzie hagiograficznej. Na owej biograficznej przełęczy jest jeszcze jeden fak t legendowo w yrazisty i przez młodopolskich biografów Norwida silnie akcentowany — dram atyczna miłość do Marii Kalergis. O dnotujm y tu jeszcze jeden zabieg znaczący niemało. Aby uczuciowe burze poety związane z osobą pani K alergis były dobitnie wymowne, trzeba (i tak młodopolska biografistyka Norwida postępuje) przemilczeć jego późniejsze romanse (przelotne zresztą), jak ów z 1857 r. lub z Sa­ dowską w 1876 r. Budując tę legendę z takich elementów jak „cygano- w anie”, wielka i niezrealizowana miłość oraz raptow ny zw rot biogra­ ficzny uzyskuje się wymowny i czytelny schem at legendowy, w którym rok 1842 pełni rolę jednego z „punktów szczytowych” lub „przełomów” n . Wypadnie tu dodać, że takim przełomem następnym (choć o mniejszym może znaczeniu) w legendowej biografii Norwida jest rok 1852, przy którym mówi się o wygaśnięciu miłości do Marii Kalergis, nagłym ;w y- jeździe do Ameryki i związanym z w yjazdem liście do Zaleskiego, do­ m agającym się spalenia m anuskryptów.

W legendowym schemacie biograficznym pora teraz na „prześlado­ w anie”. F akty z życia Norwida i druki em igracyjne dostarczają tu legen­ dzie młodopolskiej wymownej dokumentacji. Toteż artykuły i monogra­ fie z lat 1895 - 1914 przyw ołują w ielokrotnie te same nazwiska i w ypo­ wiedzi: określenie W ładysława Bentkowskiego z 1849 r. („manierowana

niejasność m yśli”), Jana Koźmiana z 1850 („zawiłość m owy”, „forma za­ niedbana”), z 1851 drwiny. Dienheima-Chotomskiego i złośliwe sform u­ łowanie Juliana Klaczki „Promethidiony, Zwolony i inne androny”, opo­

— 63 —

ry i nieufność wydawców już po edycji lipskiej, niechętne przyjęcie Pro-

methidiona naw et przez życzliwego Bohdana Zaleskiego, aż po rok 1870,

w którym Kraszewski określił formę Norwidową jako „ułomną, niedo- rosłą, poronioną”. Przywoływanie tych nazwisk i wypowiedzi pozwala na opatrzenie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w biografii Norwida le­ gendową form ułą „odtrącenia” i„prześladow ania”. W tym kontekście rolę „m etafory sytu acyjnej” pełni często opisyw ana historia z „mecenatem” Władysława Czartoryskiego, który, obiecawszy fundusze Norwidowi, rzecz zakończył (czy to z arystokratycznej nonszalancji, czy zrażony opiniami o Norwidzie osób postronnych) poniżającą pożyczką-jałmużną.

Trudności m aterialne poety i jego egzystencja bliska nędzy w in ter­ pretacji krytyki młodopolskiej zm ierzają wyraziście do „punktu szczy­ towego”, odtrącenia i poniżenia, jakim jest pobyt w zakładzie św. Kazi­ mierza i śmierć w przytułku. W opisie ostatnich chwil poety kładzie się silny akcent na dwojakie zagrożenie: unicestwienia Norwida-człowieka i unicestwienia N orw ida-artysty. Z jednej strony bowiem grozi (i to z w ul­ garnych, m aterialnych przyczyn) — przeniesienie zwłok do grobu zbio­ rowego, z drugiej — roztrwonienie spuścizny twórczej. Z częściowego spełnienia się drugiej groźby zdawał sobie spraw ę Zenon M iriam-Prze- smycki, kiedy pisał: „wiemy o całym kuferku jego papierów, który sk u t­ kiem zbiegu okoliczności nieszczęśliwych poszedł kiedyś, przed laty w Brukseli w obojętne cudzoziemcze ręce — i kto wie, czy na torebki skle­ powe obrócony nie został” 12. Końcowe słowa tego cytatu sugestywnie pokazują wkład legendotwórcy w kształt legendy. K onstatacja przepadku części Norwidowej spuścizny — jest już dostatecznie dramatyczna, ale Miriam nie byłby Miriamem, gdyby dzięki przypuszczeniu banalnego, uwłaczającego wielkości poety, przeznaczenia rękopisów nie uwypuklił swojej ulubionej opozycji: arty sta i episjer. Opozycja ta w epoce Nor­ wida była chyba nieporównanie słabsza niż w czasach Miriama, a jednak w ten właśnie sposób legenda tworzona w Młodej Polsce uzupełnia bio­ grafię poety wedle własnych w yobrażeń o statusie arty sty w społeczeń­ stwie.

Przy zaakcentowaniu istotnych, z punktu widzenia młodopolskiej le­ gendy, momentów biografii Norwida publikacje o nim m iały także dość istotne luki. Część z tych braków w ynikała z niedostatecznego zasobu inform acji, część chyba jednak spraw ia w rażenie świadomej „tendencyj­ nej selektywności”. Młodopolska biografia Norwida zawiera, przykłado­ wo, luki następujące: a) brak jest w zasadzie inform acji, a tym bardziej komentarzy, na tem at okresu „włoskiego” (dostrzegał to i upominał się o wypełnienie luki Miriam); b) nieznane badaczom i ogółowi są fakty związane z uwięzieniem Norwida w Berlinie w związku z paszportem udostępnionym Jatow ttow i (dowodem brak danych o tym fakcie w bio­

— 64 —

grafii Norwida pióra A. Krechowieckiego); c) nie wiadomo nic, poza su ­ chym stw ierdzeniem faktu, o bytności w Brukseli w końcu 1847 r.; d) wiadomości o spotkaniu z Mickiewiczem w Rzymie w 1848 r. oraz liście apostolskim papieża Piusa IX do Norwida są szczątkowe i enigmatyczne; e) pobyt w Ameryce w ystępuje jedynie jako ziwięzła inform acja życio­ rysowa, bez refleksji tyczącej się znaczenia, jakie miała dla przem yśleń Norwida o społeczeństwie europejskim ich konfrontacja z sy tuacją so­ cjalną Stanów Zjednoczonych.

Wiele z tych luk, jeśli naw et nie zamierzonych, ale w ynikających z niedostatecznego stanu badań, jest jakby „na rękę” kom entatorom Nor­ wida, pozwala im wypełnić niedookreślone miejsca biografii fikcją praw ­ dopodobną lub domniemaniem — stąd częste form y „wydaje się”, „moż­ na przypisać”, „zapewne”. Dotyczy to w równej mierze Janowskiego i Jellenty, jak M iriama i Krechowieckiego. Jeśli jednak zam ierzam y owe legendowe przeoczenia lub niedookreślenia komentować, jesteśm y zdani także na legendową formułę „zapewne”. I tak, zapewne, bardziej szcze­ gółowe uwzględnienie historii sporu z Mickiewiczem (wokół problem a­ tyki religijnej), który miał miejsce w lutym 1848 r. w Rzymie, m usia­ łoby wprowadzić do grona „gnębicieli” Norwida także Mickiewicza, co z w ielu względów dla zachowania kultu wieszcza było niezręczne. Co innego wskazywać na przeciwników nie rozumiejących geniusza wśród pisarzy i publicystów m inorum gentium, co innego wciągnąć w orbitę „niezrozum ienia” osobę Adama. Za tego rodzaju przypuszczeniem prze­ mawiać może fakt, że nie zaw ierający drażliwego elem entu opozycji na tle w iary spór z Mickiewiczem o Legion Włoski był szerzej omawiany i komentowany. (Przeciwstawienie: Norwid — Mickiewicz i tak pomimo w yraźnych wysiłków stuszowania pojawi się dość jawnie w pew nym kręgu legendy Norwida. Do spraw y tej powrócę w dalszych rozważa­ niach.) Aby zakończyć rejestr przykładowych „opustek” legendowych, w arto tu jeszcze wspomnieć o braku jakichkolwiek wiadomości w pu­ blikacjach młodopolskich o związaniu się Norwida w latach 1848 - 1849 z ruchem „zachowawców” społecznych (zmartwychwstańcy, Zygm unt K ra­ siński), o czym z przekazów wcześniejszych było wiadomo.

Na terenie legendy biograficznej Norwida (choć jest ona bez w ątpie­ nia pierw otna) nie zaznacza się jeszcze tak w yraźnie opozycja dwu „spo­ sobów” widzenia tej postaci, jak w obrębie legendy dzieła. Opozycja ta daje się odczytać jako spór o sukcesję, tj. o to, czy właśnie Młoda Polska jest predestynow ana i upoważniona intelektualnie do — by użyć słów Norwidowych — „odpomnienia” poety. Spór odwołujący się nieustannie do wierszy początkowych Vade-mecum („Syn minie pismo, lecz ty spom- nisz w nuku...”) dotyczył generalnie sposobu, w jaki zaanektow any został dla modernizm u Norwid, przy czym równie łatwo uznawano

„młodopol-- 6 5 —

skość” poety za pewnik, jak i za bezpodstawne uroszczenie in terp reta­ cyjne modernistów. A jest to spraw a dość istotna. W arunkiem legendy jest bowiem „siła fataln a”, pośmiertny wpływ na potomnych, pozosta­ wienie im spadku o charakterze zobowiązującym. Sukcesorzy muszą potwierdzić oddziaływanie twórcze patrona. Wzór zresztą już był — „młodopolski” Słowacki, mistyczny i symboliczny. Z punktu widzenia le­ gendowych potrzeb tej Młodej Polski, która domagała się sam opotwier- dzenia, trzeba było udowodnić, że Norwid jest premodernistyczny, jego świadomość jest antycypacją świadomości młodopolskiej a Młoda Polska stanow i właśnie ten zapowiadany w autolegendzie mom ent przyjęcia i zrozumienia przez wnuków. W interpretacji „spominającego w nuka” zo­ stała więc przyjęta — choć bez większego uzasadnienia — kategoria po­ koleniowa. Jacek Trznadel słusznie zwraca uwagę, że w Norwidowskim rozumieniu koncepcja „syna i w nuka”, którą Młoda Polska w ybrała ja ­ ko swój pokoleniowy atu t to „nie wieczne nieporozumienie między a r­ tystą a odbiorcą lecz ścisłe odczytywanie funkcji postępu i zacofania” 13. W ypada więc dodać, że właśnie pokoleniowe daty m etrykalne każą w Młodej Polsce widzieć „syna”, nie „w nuka”, i gdybyśmy ulubioną m etodą Kazimierza Wyki zestawili ze sobą daty urodzin, stanowisko nie tyle kulturowego, ile pokoleniowego „syna” ujawniłoby się wyraźnie.

Miriamowi dogadzała jednak koncepcja pokoleniowa. Nie dostrzegał chyba nawet, że w jego uwielbieniu Norwida i traktow aniu twórczości autora Vade-mecum jako pożądanej „norm y” artystycznej kryje się n ie­ bezpieczeństwo popadnięcia w schem at określony jako naganny w Walce

ze sztuką (odtrącenie now atora przez współczesnych — pośmiertna lub

spóźniona za życia akceptacja — entuzjazm i popularyzacja — przekształ­ cenie dawnego now atorstw a w aktualną normę artystyczną, która służy

jako kw alifikator w utrącaniu następnych nowatorów). Miriam w koro­ now aniu Młodej Polski na „w nuka” miał zresztą licznych sojuszników, spodziewanych i niespodziewanych. Wszyscy oni komentowali i dopowia­

dali tezę o spełnieniu legendowej przepowiedni. Stanisław Witkiewicz był entuzjastą „spodziewanym”, bowiem zasadniczy zrąb koncejpcji este­ tycznej Promethidiona był autorytatyw nym w sparciem jego własnych przem yśleń estetycznych. Dlatego pisał w tonie radosnego odkrycia:

„Nic nie w iedzieliśm y, że te n dziw ny człow iek, k tó ry przed la ty w y d aw ał się ty lk o dziw acznym , którego się czytało z podziw em , a bez m ożności pojęcia, że C y p ria n N orw id, poeta przeczuć, k tó ry ła m a ł i dręczył język d la w yn alezien ia w y ­ raz u n a p ew ne sta n y duszy, na p ew ne pojęcia, dotychczas nie przeczuw ane i nie

p rze m y śla n e [...] w ypow iedział [...] głębokie p raw d y [...].” u

C harakterystyczne, że o koncepcji sztuki narodowej Norwida dowie­ dział się Witkiewicz „z drugiej ręk i”. Wiadomości o Norwidzie zaczer­ pnięte bowiem zostały przez Witkiewicza z arty k u łu Stanisław a Mel- czarta ogłoszonego w „Słowie Polskim ” 1S. Witkiewicz cytował z widoczną

— 6 6 —

satysfakcją, zrozumiałą u autora S z tu ki i k r y ty k i u nas słowa Melczarta ô Norwidzie, który był „przez chłodną krytykę naszą =— która w stręt ja­ kiś czuła do Prometeuszów — wyszydzony i oplwany a potem zapom­ niany ”.

Ton pogardy dla „synów” i powszechne poczucie bycia „w nukam i”, niewiele mające wspólnego z egzegezą pism Norwida (wówczas dostęp-, nych), wiele natom iast przynoszące charakterystycznych dla legendowe­ go stanowiáka zaspokojeń emocjonalnych, dominuje w większości publi­ kacji młodopolskich, także akademicko „obiektyw izujących” (podkreśle­ nia — A.Z.M.):

„Dzieł jego nie czytano, uw ażano go niem al za obłąkańca, bo przeró sł pokolenie i n ie był rozum iany. D o p i e r o w o s t a t n i c h c z a s a c h przypom niano go sobie.” 18

„S p raw d za się przew id y w an ie poety, iż «syn m in ie pism o, lecz ty spom nisz w nuku». D z i ś d o p i e r o zaczynam y rozum ieć to, co w spółczesnym w ydaw ało się dziw actw em , niedorzecznością, co w yw oływ ało ła tw e koncepty i szydercze uw agi Gaszyńskiego, S iem ieńskiego, A n d rzeja K oźm iana.” 17

„C iekaw ym , choć nie now ym , bo w każdej lite ra tu rz e p o w tarz ają cy m się z ja ­ w isk iem je st odsłonięci« się, .w ć w i e r ć w i e k u p o z g o n i e d o p i e r o , n ie ­ dostrzeganego w ciągu długoletniego tułaczego żyw ota, bogactw a duchow ych uzd o l­ n ie ń m yśliciela i a rty s ty niezw ykłego.” 18

„D z i ś, gdy w lite ra tu rz e ta k głośno o N orw idzie, gdy o d g r z e b a n e g o s p o d p y ł u zapom nienia, w ynoszą z uw ielbieniem ...” 18

C hóralny o k rzyk „on nasz, z naszego duchow o p o k o le n ia” .

Uzasadnienie można odnaleźć choćby w słowach cytowanego już Chle­ bowskiego:

„Dla dusz znużonych w alk ą i ja rm a rk ie m życia, zrażonych p rzesadą, nieszcze- rością niezliczonych w yznań, w ezw ań i w yzw ań [...] N orw id sw ym m ilczeniem , szeptem sw ej rezygnacji, sk a rg ą sw ej tłum ionej iro n ii [...] będzie zaw sze p o ciąga­ ją cy m tow arzyszem , tłum aczem stanów uczuciow ych dziś częstszych zapew ne niż d a w n ie j.”

Ale legenda ułatw ia raczej uwielbienie niż przyswojenie myśli Nor­ wida. Miriam przecież w zasadzie pow strzym uje się od komentowania i tłum aczenia Norwidowych zawiłości, częściej zbiera fakty biograficzne, a ogłaszane teksty opatruje komentarzem raczej edytorskim niż in te r­ pretacyjnym . Dość paradoksalnie legenda Norwida utrudnia rzeczowe sądy historycznoliterackie. Widzi się ilościowy rozmiar spuścizny, jej wszechstronność intelektualną i różnorodność gatunkową, sensacyjne po­ jaw ianie się nowych tekstów i rękopisów, ale też wiele racji zawiera stw ierdzenie Dicksteinówny: „gdy pełno o nim efektownych im presji i fe­ lietonów, dla szerszego ogółu poetą ten jak dotąd daleki i nieznany.” 20

Dodajmy — daleki także dla wielu komentatorów. Studium Jellenty

Cyprian Norwid. Szkic syntezy (1909) ma w szystkie w ady krytyki im -

preśjonistycznej, monografia A. E. Balickiego (1908) jest ogólnikowa, synteza Krechowieckiego w zasadzie wyłącznie biograficzna. Toteż w ko­

— 67 —

m entow aniu twórczości prym wiodą recenzenci i felietoniści przekłada­ jący myśl Norwida na nieprecyzyjne sugestie. Posłużmy się tu przykła­ dem tak wymownym, że aż humorystycznym. Kazimierz Wroczyński w obszernym studium prowadzi czytelnika po ,,krajobrazie” twórczości

Norwida:

„Z przełęczy p e rsp e k ty w a w doliny się stacza. S t y g m a t — now ela {...] sk ła d a się w ob raz o dziw nych o rn am e n ta c y jn y c h liniach, w coś ja k lśn iącą w odną p o ­ w ierz ch n ię ak w a riu m , pod k tó rą ig ra ją i cicho-cichuteńko, a hyżo i lekko m k n ą złote ry b k i ironii. (V a d e - m e c u m ). P rz ed n am i m ieni się d y w an k w iató w i k rw i — b łę k itn ie ją liry c zn e niezabudki, bielą czyste lilie stro f — w siow ieją polne różyczki, tu lą d e lik a tn e sw e k ielichy pow oje blad y ch tęsknot, a acz żadna dziew an n a złotej fo n ta n n y śm iechem nie w y k w ita, cz erw ien ieją za to m aki iro n ii — k rw i serdecznej ru in y czy też sc ze rw ie n iałe gorączką oczy M efista — łą k a m istyczna w śród skał, o strych su row ych cyplów m ierzących w niebo.” 21

Ten typ in terp retacji może się tłumaczyć jedynie faktyczną niemoż­ nością czy brakiem chęci rzeczywistego przyswojenia tak w ychw alanej głębi myśli Norwida. Ale w gruncie rzeczy owo rzeczywiste przyswoje­ nie nie jest młodopolskim legendotwórcom potrzebne. Naw et wśród n a j­ większych entuzjastów obecne jest przekonanie o „ciemności” Norwida, trwTa opinia z nekrologu Norwida życzliwego przecież Szymanowskiego: „poezje jego zwykle zaciemnione były gm atw aniną szum nych wyrazów i tkanką ciemnych m yśli”. Chlebowski nastrojony entuzjastycznie w y­ suwa przecież dwuznaczną sugestię, że nie będzie bezowocnym trud, „ja­ kim okupić musi czytelnik pism Norwida ujęcie ukrytych w nich myśli i obrazów” 22.

W ten sposób dzieło pojawiające się z ukrycia, niegdyś zapoznane, pozostaje jakby nadal ukryte i zapoznane na skutek swej elitarności m y­ ślowej i artystycznej. Pozostaje to w zgodzie z sytuacją „niemożności w eryfikacji” lub „uchylania się od n iej”. Owo „uchylanie się” jest z re­ guły obecne w legendzie literackiej. W młodopolskich tekstach poświę­ conych Norwidowi więcej jest przeczucia niż dowodu, że obcuje się z d ru ­ gą form acją rom antyzm u, znacznie bliższą w swych kulturow ych kon­ statacjach modernistom niż pierwsza. To intuicyjne rozpoznanie wspól­ noty przez modernistów (nawet jeśli nie dostrzegli Norwidowego obrzy­ dzenia do „panteizm u d ru k u ”, do zwulgaryzowania kultury, do reklam y i „rynku sztuki” oraz do wszechpotężnej prasy jako instrum entu kształ­ towania hierarchii kulturow ych) było' przecież trafne. Po części m iał jednak też rację W iktor Gomulicki, kiedy pisał (jakby zapowiadając a r­ gum enty Brzozowskiego):

„[...] kto by się je d n a k spodziew ał, że to, co w d an e j chw ili pogrążyło N o rw id a w niepam ięci, w in n e j — w ydobędzie go n a ja śn ię i n a w ysokim podnożu p o sta w i [...]. G dy m odernizm now ych dróg szu k ający , a od uro d zen ia ślepy i głuchy, w ykrzyw ił, sp o tw a rz y ł i zdziw aczył p ię k n ą form ę poetycką, n astąp iło i w te j sferze ta k p o p u la rn e dziś «przew artościow anie». I oto — duchow e kalectw o N orw ida stało się nagle m odnym , poszukiw anym i w ielb io n y m w y ra ze m p ię k n a.” 23

— 6 8 —

Orientacji, którą nazwaliśmy „m iriam owską” (choć może to niespra­ wiedliwe wobec samego Miriama) czy „artystow ską” potrzebny był Nor­ wid „ciemny”. I choć nigdzie nie zostało sformułowane takie stanowisko, można zaryzykować, iż uznanie za przyczynę klęsk artystycznych (recte „niezrozumiałości”) Norwida — jego wysiłku intelektualnego, nie dają­ cego się werbalizować poetycko lub werbalizowanego opornie, stanowić mogło dla części przynajm niej Młodej Polski źródło satysfakcji ze spraw ­ dzenia się program u poezji aintelektualnej.

Pozostając przy zagadnieniu „funkcjonalności” legendy Norwida, w y­ gryw anej dla propagandy lub wsparcia młodopolskich koncepcji intelek­ tualnych i estetycznych, zwróćmy uwagę na rolę, jaką ta legenda ode­ grała w przem ianach hierarchicznego układu trójcy wieszczów. Kiedy P io tr Chmielowski recenzował w „Pam iętniku L iterackim ” tom y I - VI „C him ery” (a więc jeszcze przed „norwidowskim” tomem VIII), pisał z przekąsem:

„Do tejże k ateg o rii słabych rzeczy pozw alam sobie zaliczyć w y d o b y te z po­ śm ie rtn e j te k i p ap ie ry C y p rian a N orw ida [były to m. in. Ad, leones, L is t do W a ­

lentego Pomiana, T a jem n ic a lorda Sin g e lw o rth — A.Z.M.]. M iria m uw aża sobie

za ogrom ną zasługę to ogłoszenie pism poety, k tórego bez w a h a n ia sta w ia n a rów ni z M ickiew iczem , S łow ackim , K ra siń sk im .” 24

W dalszej części swojej oceny Norwida wspomina Chmielowski o na­ ruszeniu przez M iriama zasad hierarchii w rozgłaszaniu wielkości poety, o którym sąd daje się zawrzeć w formule: „umysł zmanierowany, zma­ nierow any stylista, gadatliw y w sposób najnieznośniejszy, bo n udny”. N atrącenie Chmielowskiego o sprawę hierarchii w obrębie wielkich naz­ wisk polskiego rom antyzm u ujaw nia tu obecność problemu określonego niegdyś przez M artę Piw ińską jako kwestię „ruchomego miejsca trze­ ciego wieszcza, które zajm ują na zmianę K rasiński z N orwidem ” 25. Do­ dajmy, że owo „na zm ianę” możliwe jest dopiero od czasów Młodej Pol­ ski, tj. od popularyzacji twórczości oraz osoby Norwida przez Przes­ myckiego.

Przyw ykło się przecież pojmować etos poety romantycznego w trzech zasadniczych odmianach. Janina Kamionkowa streszcza ową świadomość następująco:

„ C h a ra k te ry z u ją c różne odm iany wieszcza, badacze w y su w a ją zw ykle trzy n a j­ w ażniejsze w a ria n ty : p o e ty -re w e la to ra , p o e ty -k re a to ra i poety-przyw ódcy. P ierw szy z ty c h w zorów z a w ierał ja k o im p lik ację relig ijn ą e t y k ę d o s k o n a ł o ś c i m o ­ r a l n e j , pokory i ofiary ; d ru g i — e t o s t w ó r c z o ś c i i e k s p r e s j i ; trz e ­ ci — e t y k ę c z y n u. ” 26

W tym momencie naszych rozważań dokonać m usim y pewnego nie­ zbędnego uproszczenia (właśnie na miarę legendowej świadomości po­ tocznej), naw et z w ew nętrznym przekonaniem, że spraw a w rzeczywi­ stości przedstawia się o wiele subtelniej i bardziej skomplikowanie. Wszelkie konstrukcje interpretacyjne wloką za sobą grzech uproszczeń

— 69 —

i tekst ten także od grzechu tego nie jest wolny. Otóż w ydaje się, że szanse Norwida w świadomości twórców jego legendy młodopolskiej w ynikały po części z możliwości przypisania go (i to z przekonującym uzasadnieniem) do każdego z trzech wymienionych wyżej „w ariantów ” wieszcza. W świadomości potocznej legenda Mickiewicza ujaw nia się przede wszystkim na terenie modelu poety-rew elatora i poety-przywód- cy. Na takie przyporządkowanie pozwalają te elem enty legendy, które odwołują się do religijnego światopoglądu Mickiewicza, wysokiego po­ czucia etycznego, roli drogowskazu moralnego dla em igracji polskiej po roku 1831. Tej postawie legendowej należy przypisać odruchy zaniepo­ kojenia przy wszelkich próbach „odbrązowiania”, które z reguły są kw e­ stionowaniem tezy o doskonałości m oralnej. Zgoda natom iast powszechna panuje wobec spraw y poety-przywódcy (z im plikacją etyki czynu), bo też i argum enty są tu znaczne — legion włoski, w ydarzenia w ojny krym skiej i wszelkie inne potw ierdzenia tezy, iż „trudniej dzień dobrze przeżyć niż napisać księgę”. Słowacki — w ukształtow anym przez legen­ dę odbiorze — realizuje bodaj najpełniej ideał poety-kreatora i w nim przede wszystkim się wyraża. „Ruchom a” i o wiele mniej w yrazista po­ zycja Krasińskiego w trójcy wieszczów w ynika chyba z faktu, iż nie „przynależy” on zbyt w yraźnie do żadnego z trzech „w ariantów ” wiesz­ cza. Najbliższy modelowi poety-rew elatora dzięki swej filozoficznej głębi, byw ał i bywa dyskredytow any na terenie doskonałości m oralnej, „poko­ ry i ofiary”. K ariera Norwida w legendzie daje się wówczas wywieść z faktu, że dawał się on zaszeregować — i to naw et dobitnie — w każ­ dej z trzech kategorii. Zespół legendowych m niem ań wobec Norwida znajdował uzasadnienie i w modelu poety-rew elatora (religijność, po­ kora, ofiara), i kreatora (ideał ekspresji, twórczości jako wartości abso­ lutnej). Choć faktycznie za życia roli przywódcy nie pełnił, twórczość jego zawierała tak w yrazistą propozycję etyki czynu, że nie darmo mógł go na patrona powołać Brzozowski.

Na gruncie koncepcji poety-rew elatora legenda Norwida mogła być naw et przeciwstawiona legendzie Mickiewicza. W obrębie orientacji „mi- riam ow skiej” nie Miriam zresztą dobrał słowa najbardziej pochlebne dla Norwida, ale Tadeusz Miciński:

„Jak o poeta m ało je st d la m nie ciek aw y — ją k a się, m a ry m y zak alco w ate [...]. A le je s t N orw id prorok. W dzisiejszych czasach to brzm i ja k potępienie. Lecz za­ praw d ę, gdyby w yobrazić że C h ry stu s z apostołam i ja w i się w śród naszej lite r a ­ tu ry — to j e d y n i e N o r w i d [podkr. A.Z.M.] m ógłby zasiąść do O statn iej W ieczerzy [...] J e s t to sam otny n a k o ń cu w si m ieszkający guślarz. Z b ie ra zioła lecznicze. O bchodzi sta re k u rh a n y . Z na p rze d ziw n e legendy. W słu ch u je się, rozm yśla. W szystko czyni z tru d em , za czerp u je głęboko, stą d n ie ra z m ę ty w tej w odzie — zaw sze zaczaro w an ej leczniczością [...] je st to p raw d ziw ie Człow iek Boży; je st to ry b a k «ludzi».” 27

— 70 —

Owo. „jedynie Norwid” brzmi jak detronizacja Mickiewicza. Tym b ar­ dziej że Młoda Polska miała świadomość opozycyjności Norwida wobec autora Ksiąg pielgrzymstwa. Norwid jawił się jako em igrant „niezbała- m ucony” przez towiańszczyznę, inaczej niż Mickiewicz pojm ujący etykę czynu, przeciwstawiający się zdecydowanie tezom Składu zasad itp. Dla Młodej Polski świeże enuncjacje W ładysława Mickiewicza, referującego sądy ojca o Norwidzie — przy powszechnym poczuciu „krzyw dy”, jaką em igracja w yrządziła Norwidowi — nie tylko nie mogły zaszkodzić (były na to zbyt małostkowe), ale w yraźnie pomagały, wzbogacając i unaocz­ niając ową „krzyw dę”:

„M ickiew icz m a w ia ł o nim , że to dusza zak lęta, że m iotać się będzie bez­ ow ocnie, aż uw olni się z o p ętan ia 23 [...] N orw id ciągle o b gadyw ał A d am a w listac h do K rasińskiego, do Z aleskiego i do innych, ciągle też u d a w a ł się do niego o w s ta ­ w ie n ie 's ię za nim [..'.] M ickiew icz m ù często pomoc w y jed n y w ał, chociaż w iedział, ja k m u się za to w yw dzięczał.” 29

Inne 'przekształcenie składu „trójcy”, także za pomocą legendy Nor­ w id a ,’proponował Adolf Nowaczyński, idący bodaj najdalej w przew ar­ tościowaniach. Pozostawiwszy na miejscu „granitowego A dam a”, Sło­ wackiego w ym ieniał na Wyspiańskiego i konkludował: „kiedy ukaże się wreszcie kom pletna definityw na edycja dzieł Cypriana Norwida, sztucz­ nie skonstruow ana trójca rozpadnie się całkowicie. O K rásm skim nie będzie już mowy.” s0

Na wstępie tego szkicu sformułowana została teza, że w dobie Młodej Polski obserw ujem y dwie zasadnicze odmiany legendy Norwida, określo­ ne umownie jako „koncepcja m iriam owska” i „koncepcja Brzozowskie­ go”. Rozmiary niniejszego tekstu nie pozwalają na szczegółowy opis ca­ łości koncepcji „m iriam owskiej”, w arto jednak zsumować jej elem enty najważniejsze. Naczelne przeświadczenie, w ypowiadane po wielokroć w kręgu „artystow skiej” legendy Norwida, to przeświadczenie o duchowej przynależności poety do Młodej Polski i pewność, że jest ona faktycznym adresatem posłania do „w nuków ”. Z tego stanow iska w ynika także ak­ ceptowanie opozycyjności Norwida względem rom antyzm u, elementów zaprzeczenia i w yłam yw ania się z konwencji. Legenda w tym w cieleniu ma w yraźny zakrój biograficzny. N apotykane w niej peryfrazy akcen­ tu ją uniw ersalizm i rew elatorstw o Norwida: „das polyphonie G enie” (J. Kaczkowski), „Mojżesz sztuki polskiej” (A. Potocki), „Człowiek Bo­ ży” (T. Miciński), „Prom eteusz wyszydzony i oplw any” (S. Melczart),

przede wszystkim zaś „Wielki sam otnik”, „absolutny arty sta ”, „zapom­ niany geniusz”. Odwołania do tradycji i -pokrewnych indywidualności w innych literaturach obracają się w kręgu nazw isk Novalisa, Edgara Poe, E. T. A. Hoffmanna, Villiers de TIsle-Adama, akcentują pasywizm i gest odwrócenia od życia, napom ykają o neurotycznym typie osobowości. Relacja twórczości Norwida i świadomości historycznej to, w tej in te

r-— 71 r-—

pretacji, stanowisko ponadczasowe poety, „pozaspołeczny >absolut”, m y­ ślenie w kategoriach podświadomości zbiorowej, m it i archetyp, ubrane niekiedy w historyczny kostium. Teza o samotności społecznej tw órcy w odniesieniu do Norwida rozpatryw ana była jako sytuacja samotności narzuconej przez innych, ale też — bardzo po artystow sku — w ybiera­ nej z poczucia dostojeństwa. Młodopolskie „forpoczty ewolucji psychicz­ n e j” mogły odnaleźć w legendzie Norwida, ukształtow anej przez „m iria- m ow ski” punkt widzenia, specyficzny typ twórczego ofiarnictw a i cier­ pienia, „w inkelrydyzm ” tw órcy atakowanego przez nie dość w rażliwe estetycznie otoczenie. Z kolei przekonanie o „arystokratyzm ie” (ducho­ w ym ale także i społecznym) poety kazało doszukiwać się w jego dziele deklaracji nieufności czy wręcz niechęci do świata • interesu, objawów świadomości, że sztuka przestając być ołtarzem stała się tow arem ry n ­ kowym (Ad leones). W tym typie legendy podkreśla się w yraźnie uprze­ dzenie Norwida do ,,wieku kupiectw a” — jakże młodopolskie — z rów ­ noczesnym niedostrzeganiem tego, jak silnie pisarz jest przez ów ,,wiek” uk ształto w a n y 31. Podnosząc zaś spraw ę religijności Norwida, ogląda się ją w konturach zatartych, bez akcentow ania jego głębokiej i silnej w ia­ ry, mówi ogólnikowo o „panteizm ie”.

Przegląd elementów „m iriam ow skiej” legendy Norwida, dość zresztą tu ta j powierzchowny, pozwala na określenie, jak w yraźnie opozycyjna wTobec niej stała się legenda ukształtow ana przez Brzozowskiego. Była ona równie silnie nasycona emocjonalizmem, w wielu fragm entach w y­ wodu naw et mniej w sparta dowodami, stąd budziła i budzi wiele za­ strzeżeń. Tym niemniej, z punktu widzenia tej i wyżej omówionej kon­ cepcji legendowej, spraw a zasadności interpretacyjnej jest sprawą d ru ­ gorzędną. Myśl Brzozowskiego, w ram ach jego syntezy Młodej Polski neorom antycznej, także ocenę Norwida musiała podporządkować atako­ w i na ,,miriamizm” i bezdziejowe artystow stw o. Stąd w Brzozowskiegq

legendzie Norwida tak wyraźny rys opozycji wobec zestawu elementów legendy artystowskiej.

G eneralne stwierdzenie tego „drugiego” modelu legendy Norwida jest zaprzeczeniem tezy o duchowej przynależności poety do Młodej Pol­ ski. Taki jest przecież sens rozważań o ,,niepraw ych sukcesorach” w Ler-

gendzie Młodej Polski:

„ K ry ty k a nazb y t łatw o z a trz y m u je się n a p o w i e r z c h n i zastygłej i za­ kończonej, fizjognom ii, n az b y t łatw o sądzi, że w ty m , co z z e w n ątrz je st d o strz e ­ g aln e jako. różnica — z a m k n ię ta je st isto tn ie siła żyw a in d y w id u aln o ści tw órczej. S ąd y polskiej k ry ty k i o N orw idzie należą, ja k m i się zdaje, do tego w łaśnie ty p u : sądzę, że proces k ry stalizo w a n ia się sty lu N orw ida, czy sam N orw id żyw y — je s t do dziś dnia całkow icie n ie m al obcy k o m e n tu ją cy m go i podziw iającym w ie l­ bicielom .” 32

— 72 —

Dalej zaś w słynnej frazie o polskim O beram m ergau właśnie Norwid jest dowodem na niezrozumienie rom antyzm u przez Młodą Polskę:

„S tosunek zaś przeciętn ej m łodopolskiej m yśli do N o rw id a jako do poety po- zaspołecznego ab so lu tu «rytm ującego m ilczenie» je st całkow icie typow ym dla M ło­ dej P olski w obec ro m an ty zm u [...]. W im ię ro m an ty zm u o d ry w a się duszę od tej sam ej rzeczyw istości, ku k tó re j ro m an ty cy dążyli, w im ię ro m an ty zm u zdąża się ku tem u sam em u osam o tn ien iu duchow em u, k tó re ro m an ty cy chcieli przem óc; ro ­ m an ty cy u siłow ali przetw o rzy ć życie odciętych od k ra ju je d n o ste k w życie n aro d u : te ra z zam ienia się sam o życie dziejow e w m arzenie, sen, w zruszenie, su biektyw izm bezsilnych, sam otnych dusz.” 33

Odpowiednio do tezy zaprzeczającej faktycznej obecności Norwida w Młodej Polsce pojawia się w rozważaniach Brzozowskiego — niejako przeciw koncepcji „m iriam owskiej” — przekonanie nie o opozycyjności Norwida względem rom antyzm u, ale o jego dialektycznej z nim jedności. Stwierdzenie to wypowiada Brzozowski jeszcze przed Legendą Młodej

Polski, w tomie Kultura i życie:

„N orw id — spokój słow a w siebie zapatrzonego i w sp arte g o na sobie — tk w iłb y w ro m an ty zm ie polskim w sposób u ta jo n y , po ten cjaln ie, gdyby w rzeczyw istości historycznej nie istn iał. J e s t bow iem je d n ą z faz, je d n ą z postaci koniecznych, w ja k ie p raw o w ew n ętrz n e ro m an ty zm u polskiego się o b ja w ia.” 34

Z przyjęcia opozycyjnego stanowiska wobec „miriamowskiego”, a rty - istowskiego typu legendy Norwida bierze się sprzeciw Brzozowskiego wo­

bec poszczególnych jej elementów. Powiada więc Brzozowski, że krzyw ­ dzi się Norwida zestawiając go z Villiers de 1’Isle-Adamem lub Poem, bo

„[...] pokrew ień stw o to byłoby w geście w obec życia [...]. Isto tą tw órczości N o rw id a by ła jego historyczna w iara , w ynikiem zew n ętrzn y m — za m k n ię ta w sobie, p a ­ trzą ca na św ia t z w ielkiego oddalenia, pobłażliw a, to znow u po g ard liw a [...] p o s ta ­ w a w obec życia. P o staw ę tę uznano w łaśnie za treść i poczęto pojm ow ać N o rw id a jako jakiegoś n a ajschylosow ską m ia rę skrojonego «dandy», ja k gdyby cały sens jego tw órczości nie w ty m się zaw ierał, że w ia rę sw oją w p u stce wobec życia chronił, lecz w tym , że życiu nie w ie rz y ł” 35.

Tam, gdzie legenda artystow ska podkreślała uniw ersalizm i pozahi- storyczność Norwida, Brzozowski powiada przekornie: „Norwid, to w oczach dzisiejszych jego wielbicieli uosobienie myśli pozaczasowej, by­ towej — był świadomością rdzennie i przede w szystkim historyczną” **. Na tem at „w inkelrydyzm u” i ofiarniczego powołania poety napom yka w pierwszej redakcji Legendy Młodej Polski, iż pisał Norwid z subtelną ironią o Lenartowiczu „o tym , jak ból najszczerszy naw et, może stać się ułatw ieniem i ucieczką przed właściwą odpowiedzialnością i obowiąz­ kiem ” 37. Co do religijności poety, zdanie Brzozowskiego jest także od­ mienne od rozpowszechnianego w publikacjach młodopolskich: „W ydaje mi się wielkim nieporozumieniem, gdy słyszę o panteizm ie Cypriana Norwida. Dla mnie jest Norwid jednym z najbardziej i najgłębiej k ato­

— 73 —

lickich umysłów stulecia, najniezaprzeczalniej katolickim spośród w szyst­ kich naszych poetów.” 3S

Nie byłoby przedsięwzięciem nadm iernie trudnym (choć kłopotliwym objętościowo) dokonanie takiego zestawienia sądów o Norwidzie — w ra ­ mach legendy typu „miriamowskiego” i „Brzozowskiego” — w którym każde stwierdzenie pozytywne uzyskiwałoby po przeciwnej stronie swoje zaprzeczenie. Nie o to jednak chodzi, ale o częściowe przynajm niej w ska­ zanie na „instrum entalność” legendy Norwida w Młodej Polsce. Na re­ cepcji „artystow skiej” Norwida w Młodej Polsce zaważyły szczególne okoliczności i typ zapotrzebowania na określony rodzaj legendy literac­ kiej. Biografia bowiem Norwida i koleje recepcji jego twórczości w ro­ m antyzmie dostarczały modernizmowi wzorcowej postaci m itu artysty niedocenionego przez swoich współczesnych, określonego pochopnie jako „niezrozumialca”, sprawdzającego w cierpieniu i samotności praw idło­ wość tezy o społecznej alienacji artysty i wrogości ogółu wobec jednostek nieprzeciętnych, wyprzedzających świadomość swojej epoki i jej kon­ w encje literackie. Rysy po rtretu Norwida były w tej sytuacji i w tym typie legendy modelowane nieco na kształt modernistycznego „poéte m au d it” i w tym układzie staw ały się szczególnie bliskie uczuciowości młodopolskiej. Ten typ legendy pozostaje przede wszystkim w kręgu bio­ grafii.

W kręgu legendy dzieła pozostaje natom iast model ukształtow any przez Brzozowskiego, nieporównanie rzadziej akceptowany w okresie Młodej Polski, ale tym silniej narzucony potomności. P rzy pewnym uproszczeniu wydaje się on ściśle antynomiczny wobec modelu „m iria­ mowskiego”.

Jeśli teraz sytuację tę przełożymy na znaną nam dialektykę Młodej Polski, tj. opozycję „estetycznego” i „społecznego” sposobu pojmowania funkcji sztuki i wzoru artysty, w której antynomiczne człony realnie (w głośnej polemice) i metaforycznie określam y nazwiskami Przesm yc­ kiego i Brzozowskiego, widać dość w yraźnie na ile postać Norwida i jego legenda potraktow ane zostały przez opozycyjne orientacje in strum ental­ nie. Nie Norwida bowiem reklam ow ały i popularyzowały w swych n a j­ głębszych intencjach, ale antynomiczne wzory statusu arty sty i funkcji sztuki. Taki jednak jest los przedm iotu legendy, iż jego osobnicza w ar­ tość musi zostać podporządkowana funkcjom i interesom społecznym.

P r z y p i s y

1 A. Z. M akow iecki, T r z y legendy literackie. P r z y b y s z e w s k i — W itk a c y — Gał­

czyński. W arszaw a 1980, s. 41.

1 S. V rtel-W ierczyński, S ta ropolska legenda o ś w i ę t y m A l e k s y m na p o ró w ­

— 74 —

* A. K rechow iecki, O Cyprianie Norwid zie. Próba charakterystyki.- L w ów 1909, t. 1 - 2 .

4 F. K opera, Nieznana autobiografia C. Norwida. „W iadom ości N um izm aty czn o - -A rcheologiczne” 1897, t. 3, n r 4 i odb.

5 M iriam [Z. P rzesm ycki], Z notâ t o C. Norwidzie. „C h im era” 1904, t. V III, s. 436 - 437.

6 Chodzi o nekrolog p ió ra Szym anow skiego, ogłoszony w „T ygodniku I lu s tro ­ w a n y m ”, 1883, n r 23.

7 A. N iew iarow ski, Cyganeria w arszaw ska. „K u rie r W arszaw ski” 1881, n r 269 - - 294, 1882, n r 2 - 4, 6 - 7.

8 W. G om ulicki, Cyganeria w arszaw ska. B a jk i o niej i prawda. „T ygodnik I lu ­ stro w a n y ” 1910, n r 42 i 43.

9 J . L orentow icz, Legenda Cyganerii W arszaw skie j. „M yśl P o lsk a ” 1915, n r 3. 10 T a k ja k L orentow iczow i, a przed tem S zym anow skiem u, k tó ry w nek ro lo g u z 1883 r. p isał o N orw idow ym „dandyzm ie, elegancji, pow ściągliw ości, w strę c ie do k n a jp o w a n ia ”.

11 K ate g o rie „ p u n k tu szczytow ego” i „przełom u” próbow ałem opisać w T rzec h

legendach literackic h, op. cit.

12 M iriam , op. cit., s. 428.

13 J. T rznadel, Czytanie Norwid a. W arszaw a 1978, s. 41.

14 S. W itkiew icz, D z iw n y cz łowiek. L w ów 1903 [broszura o Józefie S iedleckim ]. 15 S. M elczart, Cypriana N orw ida poglądy na s z t u k ę narodową. „Słowo P o l­ sk ie ”, sie rp ień 1902.

18 W. Ja n k o w sk i, Z a p o m n ia n y poeta. „A teneum P o lsk ie” 1908, t. 3, n r 2 - 3. 17 B. C hlebow ski [rec. C. K. N orw ida O dczy tów o S ło w a ck im , W yd. II. L w ów 1909]. „K siąż k a”, 1909, n r 5.

18 Tenże [rec. C. K. N o rw id a W y b o ru poezji, ze b rał i o b ja śn ie n iam i o p atrz y ł R. Z rębow icz]. K siążk a” 1909, n r 5.

19 J. D icksteinów na [rec. A. E. B alickiego Cypriana N orwid a w : „S p raw ozdanie D y re k cji III G im n azju m w K ra k o w ie ” za ro k 1908]. „K siążka” 1909, n r 7.

20 Tam że.

21 K. W roczyński, Pamięci C. K. Norwida. „O gniw o” 1905, n r 18 - 20. 22 W rec en zji z O dczy tów o S ło w a ck im , op. cit.

23 W. G om ulicki, Pogadanka, „ K ra j” 1909, n r 9.

24 P. C hm ielow ski, „Chimera”. „ P am iętn ik L ite ra c k i” 1904, s. 330.

25 M. P iw iń sk a, R o m a n ty c zn a legenda i szydercy. W arszaw a 1973, s. 431. 28 J . K am ionkow a, Literatura i obyczaj w: P ro b le m y socjologii literatury. W roc­ ła w 1971, s. 285.

27 T. M iciński, Źródło w górach. Cyprian Norwid. „ L ite ra tu ra i S z tu k a ” [dod. do „N ow ej G azety ”] 1914, n r 1.

28 N ie sposób nie dostrzec, ja k podobne są te ap odyktyczne osądy do (zdeza­ w uow anego już w ówczas) o k reśle n ia poezji S łow ackiego jako „kościoła bez B oga”.

29 W. M ickiewicz, Ż y w o t A d a m a Mickiewicza. P o zn ań 1895, t. 4, s. 69.

30 A. N ow aczyński, Parerga do „Cyganerii W a r s z a w s k ie j”. „Ś w ia t” 1911, n r 45. 31 A m b iw alen tn e stanow isko N orw ida w obec „w ieku przem ysłow ego” i „w ieku k u p ie c tw a ” om aw iała Z. S tefan o w sk a w a rty k u le N o r w id o w s k i r o m a n ty z m . „ P a ­ m ię tn ik L ite ra c k i” 1968, z. 4.

32 S. Brzozow ski, L egenda M ło dej Polski w: Dzieła w s zystkie . P od red. A. G ó r­ skiego i S. K ołaczkow skiego. W arszaw a 1937, t. 8, s. 128.

— 75 —

34 S. Brzozow ski, Cypria n N orw id. Próba w: K u ltu ra i życie. Lw ów 1907, s. 172 - 173.

35 S. Brzozow ski, Legenda..., s. 137. 36 Tam że, s. 129

37 J e s t to sfo rm u ło w an ie B rzozow skiego z pierw szej re d a k c ji L eg en d y Młodej

Polski, ogłoszonej przez A. G órskiego i S. K ołaczkow skiego w w yd. L e g e n d y M ło­ d ej Polski, t. 8 Dzieł w s z y s t k ic h S. Brzozow skiego, W arszaw a 1937 s. 395. S ądu

N orw ida o L en arto w iczu w ta k im b rzm ien iu nie udało się odnaleźć. Dość podobnie p isał o L en arto w iczu N orw id do M a rii T rę b ic k iej w liście z 15 IX 1856 (zob. L isty , t. 8, s. 287): „podobny b ył do człow ieka, k tó ry w m ia rę ja k w w ięcej bezserdeczne koło wchodzi, tym su b te ln ie j przygotow yw a s tru n y zbolałe, aby tym m e sp ra w ied li- w iej sz arp an y b y ł”. Z p u n k tu w idzenia re fle k sji n ad legendą N orw ida nierów nie zre sztą w ażniejsze jest, ja k B rzozow ski p am ięta słow a poety, niż ja k brzm iały one rzeczyw iście.