Ewolucja regulacji prawnych dotycz¹cych poda¿y alkoholu w Polsce w latach 1982–2005

Alkoholizm i Narkomania 2009, Tom 22: nr 3, 223–242

© 2009 Instytut Psychiatrii i Neurologii

Ewolucja regulacji prawnych dotycz¹cych poda¿y alkoholu w Polsce w latach 1982–2005

Evolution of legal regulations concerning the alcohol supply in Poland from 1982 to 2005

Gra¿yna Œwi¹tkiewicz, £ukasz Wieczorek Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa

Abstract – The study focuses on an analysis of evolution of legal regulations concerning the alcohol supply in Poland from 1982 to 2005.

The findings presented here are situated within a broader project entitled “Evaluation of policy on psychoactive substances in Poland”. They include a description of law regulations and the socio- economic context of changes in legal rulings on the alcohol supply. The law on up-bringing in sobriety and counteracting alcoholism passed by parliament in 1982 and which has been amended several times until 2005 served as the starting point for the analysis. Regulations which in original version of this act constituted instruments of limiting alcohol availability have been amended the most frequently.

The analysis covers legislative regulations of the alcohol supply in Poland from 1982 to 2005, publi- cations on public debate on alcohol problem in Poland from 1980 to 2005, as well as data and studies on the socio-economic conditions in Poland from 1980 to 2005.

The process of liberalization impacting the law on up-bringing in sobriety has started only few months after its coming into force. A particular acceleration of this process can been observed from the beginning of the 1990s. New more and more liberal regulations did not encounter resistance from public health lobby because public health advocates did not have the same political support as the alcohol industry lobby.

Key words: supply, alcohol, policy, legislation

Streszczenie – Celem pracy by³a analiza ewolucji regulacji prawnych dotycz¹cych poda¿y alkoholu w Polsce w latach 1982–2005. Artyku³ opisuje rezultaty pracy stanowi¹cej jeden z elementów szer- szego projektu badawczego pt. „Ewaluacja polityki wobec substancji psychoaktywnych w Polsce”.

W artykule opisane s¹ rezultaty analiz dotycz¹cych regulacji legislacyjnych i uwarunkowañ zmian wprowadzanych do tych regulacji w obszarze ograniczania poda¿y alkoholu. Punktem wyjœcia prze- prowadzonych analiz by³a uchwalona w 1982 roku ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia-

³aniu alkoholizmowi, która do roku 2005 by³a wielokrotnie nowelizowana. Zmiany najczêœciej doty- czy³y regulacji, które w pierwotnej wersji ustawy stanowi³y instrumenty ograniczania poda¿y alkoholu.

W analizie wykorzystano: akty legislacyjne dotycz¹ce poda¿y alkoholu w Polsce w latach 1982–2005, literaturê dotycz¹c¹ spo³ecznej debaty na temat alkoholu w Polsce w latach 1980–2005, dane i opra- cowania na temat sytuacji spo³eczno-ekonomicznej w Polsce w latach 1980–2005.

Praca finansowana z tematu statutowego 501 - 002 - 09025

Z przeprowadzonej analizy wynika, ¿e proces liberalizacji ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci roz- pocz¹³ siê zaledwie kilka miesiêcy po jej wejœciu w ¿ycie. Szczególnego przyspieszenia nabra³ od pocz¹tku lat 1990. Wprowadzane regulacje liberalizuj¹ce handel alkoholem nie natrafi³y na opór, bo lobby reprezentuj¹ce interesy zdrowia publicznego nie dysponowa³o poparciem politycznym.

Poparcie takie uda³o siê uzyskaæ lobby reprezentuj¹cemu interesy przemys³u alkoholowego.

S³owa kluczowe: poda¿, alkohol, polityka, ustawodawstwo

WPROWADZENIE

Niniejszy artyku³ opisuje rezultaty pracy stanowi¹cej jeden z elementów szer- szego projektu badawczego pt. „Ewaluacja polityki wobec substancji psycho- aktywnych w Polsce” – wyniki analiz regulacji legislacyjnych i uwarunkowañ zmian wprowadzanych do tych regulacji w obszarze ograniczania poda¿y alkoholu. Te ostatnie decyduj¹ o poziomie dostêpnoœci alkoholu dla potencjalnego konsumenta.

To, ¿e strategia ograniczania zarówno fizycznej, jak i ekonomicznej dostêpnoœci alkoholu powoduje zmniejszanie ogólnego poziomu spo¿ycia zosta³o potwierdzone w wielu badaniach. Wœród instrumentów ograniczania poda¿y, które wp³ywaj¹ na zmniejszenie ogólnej konsumpcji wymienia siê: ceny alkoholu, pañstwowy mono- pol na handel alkoholem, zakaz sprzeda¿y nieletnim, ograniczenie godzin sprzeda¿y i liczby punktów sprzeda¿y. Stosunkowo najs³abiej jest udowodniony zwi¹zek miê- dzy zakazem reklamy alkoholu a poziomem konsumpcji (1).

Punktem wyjœcia przeprowadzonych analiz by³a uchwalona w 1982 roku ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi, do roku 2005 wielo- krotnie nowelizowana. Zmiany najczêœciej dotyczy³y regulacji, które w pierwotnej wersji ustawy stanowi³y instrumenty ograniczania poda¿y alkoholu. Celem pracy by³a analiza ewolucji regulacji prawnych odnosz¹cych siê do poda¿y alkoholu w Polsce w latach 1982–2005. W analizie wykorzystano:

● Akty legislacyjne zwi¹zane z poda¿¹ alkoholu w Polsce w latach 1982–2005.

● Literaturê dotycz¹c¹ spo³ecznej debaty na temat alkoholu w Polsce w latach 1980–2005.

● Dane i opracowania na temat sytuacji spo³eczno-ekonomicznej w Polsce w latach 1980–2005.

LATA OSIEMDZIESI¥TE Kontekst spo³eczno-polityczny

Pocz¹tek lat osiemdziesi¹tych minionego stulecia by³ w Polsce okresem, kiedy

o wielu wczeœniej skrywanych problemach spo³ecznych zaczêto publicznie dys-

kutowaæ. Od chwili zarejestrowania w listopadzie 1980 roku „Solidarnoœci” mieliœ-

my do czynienia z festiwalem wolnoœci s³owa. W okresie legalnego dzia³ania „So-

lidarnoœci” problem pijañstwa i alkoholizmu sta³ siê tematem licznych artyku³ów

prasowych, debat radiowych i telewizyjnych (2, 3). W³adze obwiniane by³y o ce- lowe rozpijanie spo³eczeñstwa, o ratowanie w¹t³ego bud¿etu pañstwa dochodami ze sprzeda¿y alkoholu, kosztem zdrowia publicznego. Powstrzymywanie siê od picia alkoholu nabra³o w wielu okolicznoœciach rangi zachowania politycznego, sta³o siê niemal aktem patriotyzmu, podczas akcji protestacyjnych dobrowolnie godzono siê na prohibicjê (4). W krótkim czasie kwestia alkoholu zyska³a rangê jednego z najwa¿niejszych problemów spo³ecznych. Do koñca lat osiemdziesi¹- tych znajdowa³o to odzwierciedlenie w badaniach opinii publicznej (5–9).

Postulaty kompleksowej polityki wobec alkoholu pojawia³y siê ju¿ wczeœniej.

Wa¿n¹ rolê odegra³a tu opublikowana w 1968 roku ksi¹¿ka Andrzeja Œwiêcickiego

„Alkohol: zagadnienia polityki spo³ecznej” (10). W latach siedemdziesi¹tych po- jawi³o siê kilka istotnych publikacji i ekspertyz, których autorzy podjêli trud diagnozy problemu pijañstwa w Polsce, a tak¿e próbowali poszukiwaæ strategii jego ograniczania (11–16). Kwesti¹ t¹ zajmowa³ siê tak¿e Komitet Badañ i Prognoz

„Polska 2000” (17, 18). Ju¿ w 1975 roku, w okresie kiedy publicznie o alkoholu jeszcze nie dyskutowano, na polecenie Sta³ej Komisji Rady Ministrów do spraw Walki z Alkoholizmem zespó³ ekspertów rozpocz¹³ prace nad przygotowaniem raportu na temat zagadnieñ zwi¹zanych z alkoholem w Polsce. Pocz¹tkowo wyni- ki pracy ekspertów ukaza³y siê w postaci opracowania przeznaczonego do u¿ytku wewnêtrznego, dopiero w 1981 roku zosta³ opublikowany „Raport o problemach polityki w zakresie alkoholu” (19). Autorzy raportu krytycznie oceniali dotych- czasow¹ politykê pañstwa oraz postulowali potrzebê opracowania kompleksowego aktu prawnego, który ogranicza³by zarówno fizyczn¹, jak i ekonomiczn¹ dostêpnoœæ alkoholu, a tak¿e regulowa³ zasady wspomagania ruchów spo³ecznych zajmuj¹cych siê zapobieganiem alkoholizmowi. Raport dowodzi³, ¿e lecznictwo alkoholowe oparte na przymusie leczenia nie jest efektywne (19).

W tamtym okresie w sk³ad lobby prozdrowotnego, oprócz wymienionego wy¿ej

œrodowiska badaczy (ekspertów), wchodzili równie¿ przedstawiciele lecznictwa odwykowego. Œrodowisko to upatrywa³o przyczyn uzale¿nienia od alkoholu w sze- rokich uwarunkowaniach œrodowiskowych (20, 21).

Jak wiadomo, w grudniu 1981 roku, po kilkunastu miesi¹cach legalnego funk- cjonowania, „Solidarnoœæ” zosta³a zdelegalizowana i wprowadzono stan wojenny.

W³adza obwiniana za problemy gospodarcze kraju i za intencjonalne rozpijanie spo³eczeñstwa poszukiwa³a spo³ecznej legitymizacji. Mia³o to wp³yw na uchwale- nie przez Sejm w 1982 roku ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi (22). By³ to dokument nak³adaj¹cy na rozmaite organy pañstwowe szereg zobowi¹zañ do dzia³añ ograniczaj¹cych rozpowszechnienie problemów alko- holowych, reguluj¹cy dostêpnoœæ alkoholu, jak równie¿ stwarzaj¹cy ramy prawne dla budowania nowoczesnego systemu lecznictwa odwykowego (22). Uchwalenie ustawy by³o dla ówczesnych w³adz rodzajem manifestacji woli rozwi¹zywania wa¿nych kwestii spo³ecznych. Mimo stanu wojennego, ustawa mia³a kszta³t niemal identyczny jak projekt stworzony w okresie legalnego dzia³ania „Solidarnoœci”.

Zawarte w niej regulacje by³y zgodne z duchem tzw. psychiatrii humanistycznej,

która Ÿróde³ problemów jednostki poszukiwa³a w szeroko pojmowanym œrodowi- sku. Uchwalenie ustawy to komunikat, ¿e w³adze pañstwowe przy³¹czaj¹ siê do grona ludzi zatroskanych zjawiskiem „pijañstwa” w Polsce (23). Ustawa opiera³a siê na tzw. skandynawskim modelu polityki wobec alkoholu i w sposób komplek- sowy regulowa³a takie kwestie, jak profilaktyka, poda¿ i lecznictwo (24, 25).

Ustawowe regulacje dotycz¹ce poda¿y alkoholu

W porównaniu z ustaw¹ o zwalczaniu alkoholizmu z 10 grudnia 1959 roku (26), ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci z 1982 roku jest dokumentem znacznie bardziej uporz¹dkowanym, podzielonym na dzia³y, w których reguluje siê w sposób jasny i przejrzysty kwestie zwi¹zane z profilaktyk¹, poda¿¹ i lecznictwem. Na margi- nesie warto przypomnieæ, ¿e wprowadzi³a ona zasadê dobrowolnoœci leczenia, co w istotny sposób zmieni³o w kolejnych latach model lecznictwa odwykowego (27).

Sam fakt uchwalenia ustawy w tak politycznie i ekonomicznie trudnym okresie mia³ wymiar symboliczny. Dodatkow¹ symboliczn¹ oznak¹ traktowania kwestii alkoholu jako priorytetu politycznego by³o powo³anie Komisji ds. Przeciwdzia³ania Alkoholizmowi i ulokowanie jej na szczeblu Rady Ministrów (art. 3), z wice- premierem jako przewodnicz¹cym. Na Radê Ministrów na³o¿ono obowi¹zek przy- gotowywania corocznego planu sprzeda¿y, który powinien uwzglêdniaæ sukcesyw- ne zmniejszanie poziomu spo¿ycia alkoholu i kszta³towanie korzystnej struktury spo¿ycia (art. 8).

Dodatkowym instrumentem kontroli dystrybucji alkoholu by³o zobowi¹zanie ministra handlu wewnêtrznego do wyznaczenia jednego dla ca³ego kraju przedsiê- biorstwa do obrotu napojami alkoholowymi, przeznaczonymi do spo¿ycia poza miejscem sprzeda¿y (art. 9.1, 3). Powo³ane przez MHW przedsiêbiorstwo PONAL by³o wiêc ca³kowitym monopolist¹ (27). Wczeœniej dystrybucjê i produkcjê na- pojów alkoholowych wprawdzie kontrolowa³o pañstwo, ale w mniejszym stopniu.

Produkcj¹ napojów spirytusowych zajmowa³o siê Przedsiêbiorstwo Przemys³u Spirytusowego „Polmos”, w sk³ad którego wchodzi³o kilkanaœcie dzia³aj¹cych na w³asny rachunek zak³adów. Wino i piwo by³y produkowane przez oddzielne jednostki gospodarcze (19, 28).

Oprócz zwiêkszonego zakresu monopolizacji dystrybucji, ustawa wzmocni³a

instrumenty ograniczaj¹ce fizyczn¹ dostêpnoœæ alkoholu. Najwa¿niejszym z nich

by³o na³o¿enie na Radê Ministrów obowi¹zku corocznego okreœlania liczby punk-

tów sprzeda¿y wszystkich rodzajów napojów alkoholowych dla ca³ego kraju. Na

poziomie województw liczbê punktów sprzeda¿y alkoholu definiowano w relacji

do liczby mieszkañców (art. 12.1, 2). Wojewodzie wydaj¹cemu pozwolenie na

handel alkoholem nie wolno by³o przekraczaæ okreœlonego centralnie limitu punk-

tów sprzeda¿y. Przy wydawaniu zezwoleñ wojewoda by³ zobowi¹zany do konsul-

tacji z organizacjami spo³ecznymi (art. 18.1). Kolejnym instrumentem ogranicza-

nia fizycznej dostêpnoœci alkoholu by³ zakaz handlu w godzinach 6–13 (art. 14.1).

I wreszcie ustawa precyzowa³a, w jakich miejscach spo¿ywanie i sprzedawanie na- pojów alkoholowych jest zakazane.

Ustawodawca zastosowa³ równie¿ dodatkowe instrumenty ekonomiczne, wspo- magaj¹ce ograniczanie dostêpnoœci alkoholu. Pierwszy z nich to zasada, ¿e ceny alkoholu (szczególnie powy¿ej 18%) powinny wyprzedzaæ wzrost dochodów lud- noœci (art. 10.1). Dodatkowo wprowadzono ograniczenie zysków i profitów lokali gastronomicznych handluj¹cych alkoholem poprzez ustanowienie maksymalnej 25% mar¿y na sprzeda¿ oraz zakaz w³¹czania wp³ywów pieniê¿nych ze sprzeda¿y alkoholu w szacowanie wyników dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa i poszczególnych pracowników (art. 10.2, 4).

Ustawa zakazywa³a reklamy alkoholu (art. 13.3). Podtrzymywa³a te¿ zakaz sprzeda¿y alkoholu osobom nietrzeŸwym i osobom poni¿ej 18 roku ¿ycia. Nowoœ- ci¹ by³o to, i¿ ustawa z 1982 roku jasno stanowi³a, ¿e napoje poni¿ej 4,5% równie¿

nie mog¹ byæ sprzedawane osobom niepe³noletnim (art. 15).

Jak wynika z powy¿szej analizy, w ustawie z 1982 roku ograniczanie fizycznej i ekonomicznej dostêpnoœci alkoholu uznano za wa¿ne elementy polityki wobec alkoholu. Przyjête rozwi¹zania zmierza³y do wyeliminowania prywatnych intere- sów gospodarczych z przemys³u alkoholowego (29). Twórcy ustawy opierali siê na doœwiadczeniach skandynawskich, z których wynika³o, ¿e strategia taka zmniejsza ogólne spo¿ycie alkoholu, a w konsekwencji – liczbê spo³ecznych i zdrowotnych problemów zwi¹zanych z jego u¿ywaniem (30). Warto podkreœliæ, ¿e skuteczne ograniczanie ogólnego spo¿ycia alkoholu stoi w sprzecznoœci z interesami przemys³u alkoholowego, czêsto bowiem oznacza mniejsz¹ sprzeda¿ i mniejsze dochody.

Pierwsza nowelizacja

Po przyjêciu ustawy przez Sejm, pozostawiono ponad pó³ roku na opracowanie przepisów wykonawczych przez wskazane przez ni¹ resorty. Formalnie ustawa wesz³a wiêc w ¿ycie 13 maja 1983 roku. By³ to czas spo³ecznego marazmu i apatii spowodowanej trwaj¹cym stanem wojennym. By³ to równie¿ czas g³êbokiego kryzysu gospodarczego. Od stycznia 1982 r. trwa³ proces wdra¿ania przygoto- wanego w 1981 r. planu reformy gospodarczej. Reforma proponowa³a odejœcie od dyrektywnego planowania centralnego, wprowadzaj¹c sporo regulacji wolno- rynkowych. Zmiany w systemie ekonomicznym nie przynosi³y jednak korzyst- nych zmian w gospodarce, a ich skutkiem ubocznym by³a wzrastaj¹ca z ka¿dym rokiem inflacja (31, 32).

Ustawowe zapisy istotnie zmniejsza³y potencjalne zyski przemys³u alkoholo- wego. A dochody ze sprzeda¿y alkoholu by³y bardzo potrzebne do zasilenia bud¿etu pañstwa i stabilizacji rynku wewnêtrznego, na którym brakowa³o wielu towarów.

Zaraz po wejœciu ustawy w ¿ycie, wobec groŸby dalszego spadku dochodów,

œrodowiska zwi¹zane z przemys³em alkoholowym zaczê³y energicznie lobbowaæ

w Sejmie za liberalizacj¹ jej rygorystycznych zapisów (28).

W okresie stanu wojennego problem alkoholizmu uzyska³ dodatkowy wymiar polityczny. Odbywaj¹ca siê pod parasolem Koœcio³a walka opozycji o otrzeŸwie- nie narodu by³a pretekstem dla przypominania spo³eczeñstwu zdelegalizowanej

„Solidarnoœci”. Towarzystwo TrzeŸwoœci organizowa³o pikiety sklepów mono- polowych ka¿dego 20 sierpnia – w rocznicê „cudu nad Wis³¹”. Pikietuj¹cy po- s³ugiwali siê liternictwem solidarnoœciowym, przemycali has³a o politycznym kontekœcie (33, 34). Œrodowiska opozycyjne utrzymywa³y widocznoœæ kwestii alkoholowej, traktuj¹c j¹ jako instrument walki z w³adz¹. Wprawdzie krytyko- wano rz¹dz¹cych za zbyt opiesza³e wdra¿anie przepisów ustawy z 1982 roku, ale nie poszukiwano innych sojuszników idei w niej zawartych (35).

W rezultacie finansowych problemów pañstwa i nacisków lobby proalkoholo- wego, ju¿ po roku od wejœcia w ¿ycie ustawa zosta³a znowelizowana (27).

Nowelizacja z lipca 1984 roku (36) dotyczy³a artyku³ów, z których ka¿dy mia³ w za³o¿eniu ograniczaæ dostêpnoœæ alkoholu.

● Zrezygnowano z zapisu wyznaczaj¹cego jednego na poziomie kraju przed- siêbiorstwa zajmuj¹cego siê dystrybucj¹ alkoholu. Tym samym, po krótkim funkcjonowaniu zosta³ zlikwidowany PONAL. W nowym zapisie minister handlu wewnêtrznego, zamiast jednego przedsiêbiorstwa, móg³ wyznaczyæ wiêcej podmiotów zajmuj¹cych siê dystrybucj¹, obrotem i zbytem alkoholu.

Poprawka nie definiowa³a jak wielu (art. 9).

● Rada Ministrów mia³a nadal zajmowaæ siê ustalaniem liczby punktów sprze- da¿y, jednak spod jej kontroli usuniêto napoje zawieraj¹ce mniej ni¿ 4,5%

czystego alkoholu, dla których obowi¹zek okreœlania liczby punktów sprze- da¿y przesuniêto na szczebel wojewódzkich rad narodowych (art. 12).

● Wprowadzono wyj¹tki od zasady zakazu sprzeda¿y w godzinach 6–13. Wo- jewódzkie rady narodowe mog³y odt¹d decydowaæ o godzinach sprzeda¿y napojów poni¿ej 4,5% alkoholu, a ministrowie handlu wewnêtrznego i handlu zagranicznego uzyskali przywilej wyznaczania godzin sprzeda¿y alkoholu za waluty wymienialne (art. 14).

Pierwsza uchwalona w 1984 roku nowelizacja rozpoczê³a proces demonta¿u kluczowych regulacji ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci.

Druga nowelizacja

Zapocz¹tkowana w 1982 roku reforma gospodarcza zak³ada³a, ¿e po dwu–trzy- letnim okresie przejœciowym nowy system gospodarczy zostanie w pe³ni wdro¿o- ny, a sytuacja gospodarcza zauwa¿alnie poprawi siê. W interesie gospodarczym pañstwa by³o maksymalizowanie dochodów ze wszystkich sektorów gospodarki.

Zwiêkszenie zysków z produkcji i sprzeda¿y alkoholu by³o potencjalnie ³atwiejsze ni¿ w wielu innych dziedzinach gospodarczych. Jak wynika z raportu „Polmosu”

dysponowa³ on nowoczesn¹ baz¹ produkcyjn¹ zdoln¹ do dynamicznego zwiêk-

szania poziomu produkcji (28).

W 1987 roku ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci by³a nowelizowana po raz drugi (37). Tym razem nowela dotyczy³a tylko jednej kwestii. W 1982 r. uchwa- lono, ¿e Komisja ds. Przeciwdzia³ania Alkoholizmowi jest organem dzia³aj¹cym przy Radzie Ministrów, a jej przewodnicz¹cego w randze wicepremiera i cz³on- ków powo³uje premier (art. 3). Zapis mia³ wymowê symboliczn¹ i nadawa³ kwe- stii alkoholowej priorytet polityczny. Nowelizacja sytuuje komisjê na szczeblu Ministerstwa Zdrowia, a co za tym idzie – ju¿ nie premier, ale minister zdrowia mia³ powo³ywaæ jej przewodnicz¹cego i cz³onków. Zmiana z 1987 roku mia³a tak¿e wymowê symboliczn¹, by³a komunikatem, ¿e problem alkoholowy utraci³ priorytet polityczny – z problemu miêdzyresortowego sta³ siê ponownie w³as- noœci¹ resortu zdrowia.

Trzecia i czwarta nowelizacja

Przez ca³e lata osiemdziesi¹te borykano siê z nieudanymi próbami poprawy wci¹¿ bardzo niewydajnej gospodarki. Dla spo³eczeñstwa by³o to wyraŸnie od- czuwalne na rynku dóbr konsumpcyjnych i wzmacnia³o negatywne nastroje spo-

³eczne. W 1987 roku powo³ano nowy rz¹d, którego zadaniem by³o wdro¿enie tzw.

drugiego etapu reformy gospodarczej. G³ówn¹ ide¹ drugiego etapu by³o odejœcie od strategii „ma³ych kroków” i zast¹pienie jej bardziej radykalnymi instrumen- tami zmiany. W latach 1987–1988 poprzez ustawy i rozporz¹dzenia próbowano odchodziæ od gospodarki centralnie sterowanej, wprowadzaj¹c coraz wiêcej regu- lacji wolnorynkowych. Reform¹ objêto system bankowy, centrum gospodarcze, prawo celne i zasady funkcjonowania pojedynczych przedsiêbiorstw. Nowe rozwi¹- zania nie zyska³y spo³ecznej akceptacji (38). Przeprowadzona w lutym 1988 roku reforma cenowa, która wprowadza³a najwiêksze od 1982 roku podwy¿ki, spowo- dowa³a falê protestów i strajków na tle p³acowym, mimo ¿e przewidywa³a os³onê w postaci rekompensat wyp³acanych pracownikom.

Kwestia alkoholu zesz³a na dalszy plan, tak¿e wœród przedstawicieli opozycji, dla których g³ównym problemem by³a reanimacja zamieraj¹cej „Solidarnoœci”

oraz poszukiwanie strategii wymuszenia na w³adzy demokratyzacji systemu. Nie by³o osób ani grup zainteresowanych wprowadzanymi reformami gospodarczymi

– czuwaniem nad tym, aby w ich toku alkohol, ze wzglêdu na swoje psychoaktywne w³aœciwoœci, nie zosta³ potraktowany jak zwyk³y towar. Uchwalona w 1988 roku ustawa o dzia³alnoœci gospodarczej (39), której celem by³o uproszczenie procedur otrzymywania przez prywatnych przedsiêbiorców koncesji na wytwarzanie ró¿- nych produktów, w konsekwencji wymienia wœród nich wódkê. Ustawa ta otwie- ra³a perspektywy dla prywatyzacji produkcji napojów spirytusowych i dawa³a pe³n¹ swobodê producentom wina i piwa, nie potrzebowali oni bowiem koncesji na wytwarzanie tych trunków.

Brzemienne w skutki by³o wydane 30 grudnia 1988 roku przez ministra wspó³-

pracy gospodarczej z zagranic¹ rozporz¹dzenie „w sprawie wykazu towarów

i us³ug, którymi obrót z zagranic¹ wymaga koncesji” (40). Wœród towarów eks- portowanych rozporz¹dzenie wymienia spirytus i wyroby spirytusowe oraz wódki gatunkowe, jednoczeœnie pomija spirytus i inne wyroby alkoholowe wœród towa- rów, na które koncesja jest potrzebna przy imporcie. W nowych przepisach wpro- wadzono podzia³ na handlowy i niehandlowy obrót wyrobami alkoholowymi. Obrót handlowy zosta³ zdefiniowany jako zwi¹zany z prowadzeniem zarejestrowanej dzia³alnoœci gospodarczej. Przepisy nie okreœla³y górnej granicy iloœci alkoholu, który mo¿e byæ klasyfikowany jako obrót niehandlowy (41, 42). Stworzy³o to mo¿- liwoœæ prawn¹ dla prywatnego importu zarówno przez liczne, nowo zak³adane po wprowadzeniu nowych przepisów spó³ki, jak i przez pojedyncze osoby deklaruj¹ce na granicy wwóz alkoholu do konsumpcji w³asnej (obrót niehandlowy).

30 maja 1989 roku, po raz ostatni przed rozpoczêciem polskiej transforma- cji ustrojowej, uchwalono jeszcze jedn¹ nowelizacjê ustawy (43). Przypisany pierwotnie Radzie Ministrów obowi¹zek corocznego ustalania planu sprzeda¿y alkoholu powierzono ministrowi rynku wewnêtrznego (art. 8.1, art. 12.1). Ta ostat- nia zmiana mia³a miejsce miesi¹c po zakoñczeniu obrad okr¹g³ego sto³u (6 luty

– 5 kwietnia 1989 r.) i kilka dni przed wyborami do tzw. Sejmu „kontraktowego”

(4 czerwca 1989 r).

Od stycznia tego roku trwa³ proces wwo¿enia do Polski milionów litrów spiry- tusu. Wkrótce importem alkoholu zaczê³y siê zajmowaæ dziesi¹tki spó³ek i przed- siêbiorstw. Równolegle coraz wiêcej alkoholu wwo¿ono w ramach obrotu niehan- dlowego. O tym, czy import by³ traktowany jako tzw. „obrót niehandlowy”, decydowa³y ustne oœwiadczenia indywidualnych importerów. Istotnym impulsem do rozpowszechniania siê importu indywidualnego by³o ustanowienie przez mi- nistra wspó³pracy gospodarczej z zagranic¹ oddzielnych stawek celnych w nie- handlowym obrocie towarowym. Op³ata celna dla spirytusu wynosi³a 1000 z³o- tych za litr, co przy ówczesnych cenach alkoholu w Polsce by³o stawk¹ bardzo nisk¹ (41). Celnicy dawali wiarê oœwiadczeniom, ¿e przewo¿one przez granicê setki litrów alkoholu s¹ sprowadzane do konsumpcji w³asnej. Ten na wpó³ legalny import, nazwany w doniesieniach medialnych „afer¹ schnapsgate”, by³ konty- nuowany jeszcze w roku 1990. Brak jasno sformu³owanych, spójnych przepi- sów istotnie ogranicza³ mo¿liwoœæ wyci¹gniêcia prawnych konsekwencji, nawet wobec najwiêkszych indywidualnych importerów alkoholu (29, 42). Szczególne nasilenie prywatnego importu alkoholu obserwowano od sierpnia 1989 roku, kiedy w ramach kontynuacji reform gospodarczych rz¹d Rakowskiego wprowa- dzi³ ceny wolnorynkowe na produkty ¿ywnoœciowe. Zakup alkoholu poza gra- nicami Polski u³atwia³a wprowadzona wczeœniej (15 marca 1989 r.) legalizacja obrotu dewizami, które mo¿na by³o kupowaæ w szybko rosn¹cej sieci kantorów.

Z opublikowanego w 1990 roku raportu NIK wynika³o, ¿e przez pó³tora roku pry-

watni importerzy sprowadzili do kraju ponad 30 milionów litrów czystego alko-

holu, co spowodowa³o ogromne straty bud¿etu pañstwa. Biliony z³otych trafi³y

w rêce prywatnych przedsiêbiorców, którzy ju¿ na starcie transformacji ustrojowej

stanowili potê¿ne lobby (42, 44).

LATA DZIEWIÊÆDZIESI¥TE Kontekst spo³eczno-polityczny

Wprowadzany od pocz¹tku 1990 roku tzw. pakiet stabilizacyjny, opracowany i wdra¿any przez Leszka Balcerowicza, jak równie¿ wszystkie poczynania rz¹du Mazowieckiego przyjmowane by³y z entuzjazmem przez mass media, które niejako transmitowa³y intencje w³adz do spo³eczeñstwa. Media odegra³y te¿ istotn¹ rolê w propagowaniu nowych wartoœci, wœród których wysok¹ pozycjê zajmowa³a wol- noœæ, w tym pojêcie „wolny rynek” (3).

Wolny rynek istotnie odmieni³ pogl¹dy na kwestie ograniczania dostêpu do alkoholu. Od momentu rozpoczêcia reform spo³eczno-gospodarczych ros³a liczba zwolenników wolnego rynku równie¿ dla napojów alkoholowych. Diametralnie zmieni³ siê ton artyku³ów prasowych i wielu wyst¹pieñ telewizyjnych. Znik³a gdzieœ troska o zdrowie publiczne i jego zagro¿enie przy wzroœcie spo¿ycia alko- holu. Kwestia alkoholu coraz czêœciej pojawia³a siê w mediach albo w kontekœcie ch³odnej analizy ekonomicznej, albo w kontekœcie afer korupcyjnych (2, 29, 45).

Wolny handel otworzy³ nowe horyzonty. Polska sta³a siê lukratywnym ryn- kiem zbytu, równie¿ dla zachodnich producentów alkoholu, szczególnie piwa.

W pierwszym okresie zmiany gospodarczej obowi¹zuj¹ce w kraju przepisy celne i podatkowe nie by³y dostosowane do nowej sytuacji. Luki w prawie celnym i podatkowym by³y skrupulatnie wykorzystywane przez krajowych i zagranicz- nych przedsiêbiorców (46).

Od pocz¹tku transformacji Sejm intensywnie pracowa³ nad dostosowywaniem uregulowañ legislacyjnych do nowej sytuacji ustrojowo-gospodarczej. Bardzo szybko, bo ju¿ w 1990 roku okaza³o siê, ¿e nowa polityka gospodarcza jest bardzo kosztowna spo³ecznie. Na mapie problemów spo³ecznych pojawi³y siê nieznane wczeœniej zjawiska. W trzecim kwartale tego¿ roku odnotowano 1 300 000 bez- robotnych (7% czynnych zawodowo), wzrost obszarów ubóstwa o ponad 20%

w porównaniu z rokiem 1988 i ponad 45% wzrost przestêpczoœci (47). Ogó³ spo-

³eczeñstwa odczuwa³ skutki obni¿ania siê stopy ¿yciowej. W konfrontacji z real- nymi regu³ami wolnego rynku szybko topnia³ entuzjazm i poziom akceptacji spo-

³eczeñstwa dla kuracji zaaplikowanej gospodarce przez nowa ekipê. Od wiosny zaczê³y pojawiaæ siê protesty ró¿nych grup spo³ecznych.

Dwie pierwsze nowelizacje

O du¿ych wp³ywach grupy zainteresowanej produkcj¹ alkoholu i jego handlem

œwiadczy to, ¿e zarzucony powa¿nymi problemami spo³eczno-gospodarczymi

Sejm ju¿ w maju 1990 roku podj¹³ debatê nad nowelizacj¹ ustawy o wychowaniu

w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi. Zgodnie z przyjêt¹ nowelizacj¹

kompetencje ustalania liczby punktów sprzeda¿y alkoholu zosta³y przekazane ze

szczebla wojewody na szczebel gminy (48). Odt¹d ju¿ nie wojewoda, ale wójt lub burmistrz ustala³ tê liczbê na poziomie w³asnej gminy (art. 18.1). Utrzymano wprawdzie wymóg przestrzegania tzw. limitów wojewódzkich, obliczanych na podstawie liczby ludnoœci, w praktyce jednak ta zmiana stwarza³a mo¿liwoœæ ich przekraczania. Trudno by³o bowiem koordynowaæ decyzje podejmowane na po- ziomie ma³ych jednostek terytorialnych, których ka¿de województwo posiada³o dziesi¹tki. Ju¿ w nastêpnym roku, 1991, odnotowano znaczne rozszerzenie sieci placówek sprzeda¿y alkoholu (49).

W lipcu 1990 roku ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci by³a ponownie przed- miotem sejmowych obrad. Parlament uchyli³ zakaz sprzeda¿y i podawania alko- holu w godzinach od 6 do 13 (art. 14.1), zniós³ górny limit 25% mar¿y pobieranej od sprzeda¿y alkoholu w zak³adach gastronomicznych (art. 10.2). Trzecia zmiana dotyczy³a obrotu napojami alkoholowymi, którym wczeœniej mog³y siê zajmo- waæ wyznaczone przedsiêbiorstwa pañstwowe. Obrotem napojami alkoholowymi mog³y zajmowaæ siê wszelkie podmioty, które uzyska³y zezwolenie ministra ryn- ku wewnêtrznego (art. 9.1) (50).

Czynniki umo¿liwiaj¹ce kolejne zmiany

Obie nowelizacje z 1990 roku to kontynuacja zmian zapocz¹tkowanych w la- tach 1980., ich celem by³o umo¿liwienie producentom alkoholu funkcjonowanie na rynku na zasadach, jakie obowi¹zywa³y producentów innych towarów. Uchwa- lenie tych zmian nie napotka³o na opór, w tamtym czasie nie istnia³o bowiem ¿ad- ne œrodowisko, które mo¿na by nazwaæ „lobby przeciwalkoholowym”. Obronê uregulowañ ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci dodatkowo utrudnia³ fakt, ¿e by³a ona uchwalona w epoce socjalizmu, na dodatek w okresie trwania stanu wojen- nego. Za³o¿one przez Janusza Rewiñskiego, znanego aktora kabaretowego, sto- warzyszenie Skauci Piwni, promuj¹ce walory piwa i kulturalny styl picia w pu- bach, bezlitoœnie wyszydza³o przepisy tej ustawy. Ju¿ w grudniu 1990 roku zosta³a s¹downie zarejestrowana Polska Partia Przyjació³ Piwa (PPPP), która szybko uzy- ska³a du¿¹ widocznoœæ i sympatiê spo³eczn¹ (51). Pocz¹tkowo powstanie partii traktowane by³o jako ¿art, jednak w wyborach parlamentarnych w 1991 roku, w których wziê³o udzia³ dziesi¹tki ma³ych ugrupowañ partyjnych, PPPP (z nume- rem 63) wprowadzi³a do parlamentu a¿ 16 pos³ów; czêœæ z nich utworzy³a klub poselski Polski Program Liberalny. Do Sejmu dostali siê przedsiêbiorcy, którzy w kampanii wyborczej reklamowali siê jako ludzie szczególnie wiarygodni – „udo- wodnili, ¿e odnieœli sukces finansowy, maj¹ pieni¹dze i nie potrzebuj¹ dorabiaæ siê na dzia³alnoœci politycznej, potrafi¹ tworzyæ miejsca pracy, co poprawi sytua- cjê w kraju” (52). S³owem, uosabiali czêsto w tamtym czasie kreowanego w me- diach bohatera pocz¹tku transformacji.

Wybory w 1991 roku, które mia³y zamkn¹æ epokê Sejmu „kontraktowego”, by³y

okazj¹ do zmiany sceny politycznej i ulokowania w parlamencie ludzi dbaj¹cych

o interesy wzrastaj¹cej grupy prywatnych przedsiêbiorców. Bêd¹ oni mieli istotny wk³ad w kolejne nowelizacje ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci.

W kwietniu tego samego 1991 roku minister zdrowia powo³a³ swojego pe³no- mocnika ds. profilaktyki i rozwi¹zywania problemów alkoholowych. Pe³nomocni- kowi powierzono zadanie inicjowania i koordynowania dzia³añ zwi¹zanych z za- pobieganiem problemom alkoholowym, prowadzonych w obrêbie systemu ochrony zdrowia. Wœród szeregu zadañ szczegó³owych znalaz³o siê tak¿e „inicjowanie i prowadzenie prac nad nowymi rozwi¹zaniami legislacyjnymi s³u¿¹cymi rozwi¹- zywaniu problemów alkoholowych”. Zadanie to czyni³o z pe³nomocnika stronê w ewentualnych sejmowych debatach na temat alkoholowych regulacji prawnych.

W 1991 roku, w ramach porz¹dkowania bud¿etu, zlikwidowano fundusz alkoho- lowy. W ustawie o wychowaniu w trzeŸwoœci zapis o przeznaczaniu na zadania zwi¹- zane z ograniczaniem problemów alkoholowych do 3% wartoœci sprzeda¿y napojów alkoholowych w skali roku nie zosta³ jednak zmieniony. W praktyce, od tej pory tylko Ministerstwo Zdrowia dysponowa³o centralnie przyznawanymi œrodkami finanso- wymi na te zadania. Pozosta³e organy administracji mia³y wykonywaæ przypisane im zadania ze œrodków w³asnych, co spowodowa³o zaniechanie ich realizacji (49).

Nowelizacja z kwietnia 1993 roku

W 1993 roku, zanim Sejm rozpatrzy³ kolejn¹ propozycjê nowelizacji ustawy z 1982 roku, na polskim rynku alkoholowym zaistnia³y istotne zmiany. Zmieni³ siê wizerunek piwa kojarzonego z obskurnymi budkami z wczeœniejszych dekad.

Wprawdzie prawnie reklama alkoholu by³a w Polsce zakazana, jednak od 1992 roku zaczê³y siê ukazywaæ reklamy piwa umieszczane w czasopismach, a nied³ugo potem na billboardach. Zakaz reklamy alkoholu omijano dziêki pomys³owi podawania na noœnikach reklamy, pisanej bardzo drobnym drukiem, informacji „piwo bez- alkoholowe”. Wiele z tych reklam by³o adresowanych do m³odzie¿y i kobiet, pokazywa³o picie piwa w kontekœcie wspólnej rozrywki œwietnie ubranych, za- dowolonych z ¿ycia i bardzo atrakcyjnych m³odych kobiet i mê¿czyzn. Przemys³ potrzebowa³ swobody reklamy, a jego przedstawiciele w styczniu 1993 roku za³o-

¿yli Koalicjê Wolnego S³owa, której celem by³a walka z ustawowym lub admini- stracyjnym ingerowaniem w swobodê informowania klienta przez reklamê i pro- mocjê. Koalicja sprzeciwia³a siê zakazowi reklamowania alkoholu (53).

Na piêæ zmierzaj¹cych do dalszej liberalizacji poda¿y alkoholu poprawek, osta-

tecznie Sejm trzy przyj¹³, a dwie odrzuci³. Jedna z trzech przyjêtych poprawek

mia³a w stosunku do oryginalnych zapisów ustawy charakter rewolucyjny. Chodzi

o przekazanie na poziom gminy obowi¹zku corocznego ustalania liczby punk-

tów sprzeda¿y napojów o zawartoœci alkoholu powy¿ej 4,5%, z wyj¹tkiem piwa

(art. 12.1). By³a to kolejna zmiana zapisu, który stanowi³ trzon kontroli pañstwa

nad fizyczn¹ dostêpnoœci¹ alkoholu. Nowelizacja z 1993 r. praktycznie znios³a tê

kontrolê (54). Wprowadzony dopisek „z wyj¹tkiem piwa” spowodowa³, ¿e liczba

punktów sprzeda¿y piwa wzros³a lawinowo. Na rynku zaczê³o dominowaæ piwo

o du¿ej zawartoœci alkoholu, œrednio powy¿ej 5%, zwiêkszy³ siê asortyment piwa bardzo mocnego (55). Na poziom gminy przesuniêto tak¿e okreœlanie zasad usytuo- wania miejsc sprzeda¿y alkoholu (art. 12.2), ponadto zniesiono zakaz podawania i spo¿ywania w kawiarniach i cukierniach napojów o zawartoœci alkoholu powy¿ej 18% oraz zrezygnowano z okreœlania godzin sprzedawania i podawania alkoholu.

Wymienione wy¿ej poprawki istotnie u³atwi³y wzrost poda¿y alkoholu. Ju¿

w chwili ich uchwalania mo¿na by³o przewidywaæ, ¿e na w³adze gmin bêdzie wy- wierana silna presja ze strony producentów i handluj¹cych alkoholem, i ¿e nê- kanym niedoborami finansowymi gminom trudno bêdzie siê tej presji oprzeæ, bo op³aty za sprzeda¿ alkoholu zasila³y ich ubogie bud¿ety. W efekcie w skali ca³ego kraju liczba punktów sprzeda¿y alkoholu wzros³a a¿ piêciokrotnie (56).

Odmiennie ni¿ w roku 1990, nie wszystkie postulowane przez lobby proalkoho- lowe poprawki zosta³y przez Sejm przyjête. Ostatecznie odrzucono propozycjê po- zwolenia na reklamê alkoholu. Zamiast tego uchwalono zaostrzenie kar za rekla- mê (art. 45). Nie przyjêto tak¿e propozycji zniesienia pozwoleñ na sprzeda¿ piwa.

Poprawka taka pocz¹tkowo zosta³a przyjêta przez Sejm, ale odrzucona w Senacie.

Obie odrzucone propozycje zmian mia³y istotne znaczenie dla producentów alkoholu, by³y szeroko komentowane i krytykowane w mediach. Uchwa³ê sejmo- w¹ podtrzymuj¹c¹ zakaz reklamy alkoholu opisywano jako wstêp do ograniczenia praw jednostki w Polsce. Warto przypomnieæ, ¿e w debacie przedstawiciele Koalicji Wolnego S³owa u¿ywali sformu³owania „Sejm uchwali³ zakaz reklamy”, co suge- rowa³o, ¿e zakaz taki wczeœniej nie obowi¹zywa³ (53, 57). W debacie ubolewano,

¿e Sejm podtrzyma³ obowi¹zek uzyskiwania licencji na sprzeda¿ piwa. Przy okazji krytycznych wypowiedzi dotycz¹cych odrzuconych poprawek, pojawia³y siê in- formacje na temat dietetycznych i zdrowotnych walorów piwa (51). Wydaje siê,

¿e ta i inne debaty, w których domagano siê liberalizacji przepisów odnosz¹cych siê do handlu alkoholem wp³ywa³y na zmianê postaw spo³ecznych. Wskazywa³y na to badania opinii publicznej, z których wynika³o, ¿e w coraz mniejszym stopniu spo³eczeñstwo postrzega³o problem alkoholowy jako wa¿n¹ kwestiê spo³eczn¹, a równoczeœnie zwiêksza³ siê poziom spo³ecznego przyzwolenia na liberalne trak- towanie alkoholu (58–60). W tym miejscu warto podkreœliæ, ¿e w sk³ad lobby alkoholowego wchodzili producenci wina, piwa i wódki, którzy konkurowali miê- dzy sob¹ o konsumenta. Sprzeczne interesy dzieli³y producentów piwa i napojów spirytusowych. Jednak wszyscy z perspektywy swojej oferty handlowej próbowali uzyskaæ jak najkorzystniejsze zapisy prawne, u³atwiaj¹ce wzrost sprzeda¿y.

Podtrzymanie przez Sejm zakazu reklamy alkoholu nie mia³o prawie ¿adnych praktycznych konsekwencji. Widocznoœæ reklam promuj¹cych piwo po 1993 roku wzros³a. Producenci nadal omijali prawo umieszczaj¹c na reklamach, pisan¹ drob- nym drukiem, informacjê „piwo bezalkoholowe”. To w okresie, gdy obowi¹zywa³ zakaz reklamy wykreowano s³ynne has³a reklamowe, takie jak „czas na EB” czy

„czujesz, ¿e ¿yjesz” piwa „¯ywiec”. Przemys³ alkoholowy przyst¹pi³ do tworze-

nia wielu organizacji spo³ecznych, które reprezentowa³y go w debacie publicznej

na temat polityki wobec alkoholu (61, 62).

Warto zaznaczyæ, ¿e w 1993 r. wzmocnieniu uleg³a pozycja ministerialnego pe³nomocnika profilaktyki alkoholowej. W czerwcu minister zdrowia utworzy³ Pañstwow¹ Agencjê Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych – PARPA (63).

Tym samym kwestia ograniczania problemów alkoholowych uzyska³a mocno zin- stytucjonalizowane wsparcie. Nowa instytucja, w której sk³ad wesz³o 8 komórek organizacyjnych, mia³a za zadanie koordynowaæ i inspirowaæ organizacje publiczne i pozarz¹dowe do dzia³añ na niwie antyalkoholowej.

PARPA wielokrotnie podejmowa³a walkê z reklamodawcami o respektowanie obowi¹zuj¹cego prawa. Jednak procesy s¹dowe przeciwko dystrybutorom reklam okaza³y siê niezwykle czasoch³onne, a wyroki skazuj¹ce na karê grzywny zbyt ma³o dotkliwe, aby zjawisko to ograniczyæ (64).

Stoj¹ca naprzeciwko potê¿nego przemys³u alkoholowego PARPA w swoich dzia³aniach nie stawia³a sobie za cel choæby czêœciowego przywrócenia idei ogra- niczenia ogólnego poziomu konsumpcji alkoholu w kraju, która to idea by³a istot¹ ustawy z 1982 roku. W pierwszym stworzonym przez pe³nomocnika ministra zdro- wia projekcie dzia³ania nie pojawia siê has³o „ograniczenie globalnego spo¿ycia alkoholu”. Pojawia siê natomiast postulat ograniczenia iloœci alkoholu wypijanego przez m³odzie¿ i kobiety. W kolejnych programach postulat taki bêdzie adresowany jedynie do m³odzie¿y (65). Byæ mo¿e w opisywanym okresie ograniczenie wolno- rynkowych regulacji w handlu alkoholem by³o zadaniem niewykonalnym. O s³usz- noœci takiego za³o¿enia mog¹ œwiadczyæ zmiany, jakie równolegle zachodzi³y nie tylko w innych postsocjalistycznych krajach, ale w ca³ej Europie. Przemys³ alko- holowy domaga³ siê przyzwolenia na stosowanie regu³ wolnego handlu, niemal wszystkie kraje europejskie presji tej uleg³y (66, 67).

Rok 1996 – pocz¹tek procesu uszczegó³owiania zapisów ustawowych

G³ównym celem nowelizacji z 1996 roku by³o ustawowe umocowanie po- wo³anej w 1993 roku Pañstwowej Agencji Rozwi¹zywania Problemów Alkoholo- wych (PARPA) (68). W tekœcie ustawy umieszczono wszystkie zapisy dotycz¹ce zadañ PARPA oraz wypracowane przez ni¹ do tej pory przepisy i regu³y doty- cz¹ce profilaktyki, lecznictwa i poda¿y alkoholu. Agencja zosta³a zobowi¹zana do opracowania Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych, który mia³ byæ zatwierdzany przez Radê Ministrów (art. 2.2).

Dodatkowo wprowadzono zapis o corocznym przeznaczaniu z bud¿etu pañstwa 1% podatku akcyzowego od wyrobów alkoholowych na wydatki zwi¹zane z reali- zacj¹ Narodowego Programu Profilaktyki (art. 11.1). W ten sposób PARPA uzy- ska³a jeszcze wy¿szy status instytucjonalny.

Nowelizacja z 1996 roku usankcjonowa³a zasadê przeznaczania uzyskanych

na poziomie gminy dochodów za zezwolenia na sprzeda¿ alkoholu na dzia³ania

profilaktyczne. Szczegó³owo regulowa³a zasady wydawania zezwoleñ na obrót

hurtowy (art. 11.2).

Istotnym nowym zapisem by³o dalsze zwiêkszenie kar finansowych za reklamê alkoholu, przy jednoczesnym zapisie, ¿e jest to przestêpstwo, a nie jak wczeœniej

– wykroczenie (art. 45).

W powodzi szczegó³owych regulacji znalaz³y siê dwa nowe zapisy pog³êbia- j¹ce proces liberalizacji handlu alkoholem. Pierwszy to zmiana art. 10, który zobo- wi¹zywa³ do, wyprzedzaj¹cego wzrost dochodów ludnoœci, wzrostu cen napojów alkoholowych oraz zabrania³ oceny dzia³alnoœci lokali gastronomicznych i ich pra- cowników w zale¿noœci od zysków ze sprzeda¿y alkoholu. Zamiast powy¿szych regulacji artyku³ uzyska³ enigmatyczne brzmienie: „Akty prawne wp³ywaj¹ce na strukturê napojów alkoholowych powinny s³u¿yæ ograniczeniu spo¿ycia tych napojów oraz zmianie struktury ich spo¿ycia na rzecz napojów o niskiej zawar- toœci procentowej alkoholu”. Tak wiêc konkretny instrument (zapis) ograniczaj¹cy dostêpnoœæ ekonomiczn¹ alkoholu zosta³ zast¹piony postulatem o dbanie o w³aœ- ciw¹ strukturê spo¿ycia. W ramach tej samej nowelizacji piwo zosta³o „wyjête”

spod koniecznoœci sprzeda¿y w wyodrêbnionych punktach (art. 9). Odt¹d sta³o siê towarem, który mo¿na w³o¿yæ do koszyka przy okazji codziennych zakupów w wiêkszoœci ma³ych i du¿ych sklepów.

Wkrótce okaza³o siê, ¿e niektóre zapisy trudno interpretowaæ i pos³ugiwaæ siê nimi w konkretnych ¿yciowych sytuacjach. Rok 1997 to okres dalszego uszcze- gó³owiania regulacji dotycz¹cych takich kwestii, jak kary grzywny za obrót alko- holem bez zezwolenia, op³aty za wydawanie zezwoleñ, zasady wydawania zezwo- leñ oraz dostosowywanie zapisów ustawy do nowego nazewnictwa gospodarczego.

Aby wprowadziæ wszystkie te zmiany ustawa w 1997 roku by³a nowelizowana trzykrotnie (69–71).

Mimo ¿e od 1996 roku przeciwdzia³anie alkoholizmowi uzyska³o formalnie wysok¹ rangê, a PARPA sta³a siê potê¿n¹ pañstwow¹ instytucj¹, przemys³ alkoholo- wy, szczególnie bran¿a piwna, dynamicznie siê rozwija³. Wprowadzone w 1996 roku zaostrzenie sankcji za reklamê alkoholu nie zmniejszy³o liczby reklam. W 1998 roku ukaza³a siê w telewizji reklama piwa Bosman, w której aktor promuj¹cy markê wypowiada³ formu³ê „piwo bezalkoholowe” i puszcza³ oczko do widzów. W tym samym okresie producenci mocnych alkoholi próbowali promowaæ swoje marki, u¿ywaj¹c ich nazw przy reklamie innych towarów. Tak¹ prób¹ by³a promocja wódki Bols przy u¿yciu reklamy „³ódki Bols” oraz wódki Sobieski jako „WTK Sobieski”.

Coraz czêœciej pojawia³y siê argumenty, ¿e sytuacja taka prowadzi do obni¿ania powagi prawa i jest spo³ecznie szkodliwa (61).

W 1998 roku Sejm debatowa³ nad kilkunastoma poprawkami szczegó³owo

reguluj¹cymi zasady wspó³pracy PARPA z pe³nomocnikami wojewodów i nad

innymi zapisami dotycz¹cymi g³ównie lecznictwa (72). Przy okazji tej debaty lobby

alkoholowe po raz kolejny z³o¿y³o wniosek o poprawkê zezwalaj¹c¹ na reklamê

piwa. Podobnie, jak w dwóch wczeœniejszych debatach na ten temat, Sejm zatwier-

dzi³ zgodê na reklamê, a nastêpnie Senat j¹ odrzuci³. Dla przemys³u alkoholowego

kwestia reklamy by³a wiêc nadal ostatnim do zdobycia bastionem, umo¿liwiaj¹-

cym handel piwem na takich zasadach jak innymi towarami.

W nowym tysi¹cleciu, w latach 2000–2005, mia³o miejsce piêæ kolejnych noweli- zacji ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci (73–77). Wprowadzane zmiany polega³y na dalszym dookreœlaniu i uszczegó³owianiu zapisów ustawowych dotycz¹cych obszarów dzia³añ PARPA, a wiêc profilaktyki i lecznictwa.

Potrzeba harmonizacji zapisów ustawy z przepisami obowi¹zuj¹cymi w Unii Europejskiej by³a pod³o¿em zmiany definicji napoju alkoholowego – z napoju o zawartoœci powy¿ej 1,5% alkoholu na napój o zawartoœci powy¿ej 0,5%. W okre- sie 2000–2005 istotne w sensie zmiany polityki wobec alkoholu by³y nowe zapisy dotycz¹ce reklamy. W kwietniu 2001 roku Sejm uchwali³ po raz pierwszy zgodê na reklamê piwa. Zgoda ta by³a obwarowana szeregiem zastrze¿eñ, wœród najwa¿- niejszych trzeba wymieniæ: ca³kowity zakaz reklamy na billboardach i ca³kowity zakaz emitowania reklam piwa w telewizji, radiu i teatrze miêdzy godzinami 6–23.

Dodatkowe obwarowania to zakaz kojarzenia reklamy z atrakcyjnoœci¹ seksualn¹, relaksem i wypoczynkiem, sportem, nauk¹, prac¹ lub sukcesem zawodowym oraz zdrowiem i sukcesem ¿yciowym (art. 13). Tak wiêc po wieloletniej walce i kilku próbach forsowania kwestii reklamy piwa w debatach sejmowych, przemys³owi alkoholowemu uda³o siê osi¹gn¹æ jej legalizacjê.

Wkrótce okaza³o siê, ¿e zwyciêstwo to by³o mocno problematyczne. W okresie nielegalnego promowania piwa producenci nie przestrzegali ¿adnych ograniczeñ

– ani co do godzin promocji, noœników reklam ani co do treœci reklamowych skoja- rzeñ. Mimo legalizacji reklamowanie sta³o siê trudniejsze. Dlatego rozpoczêto sta- rania o liberalizacjê uchwalonych w 2001 roku obwarowañ reklamy. Uda³o siê to w marcu 2003 roku, kiedy to Sejm zgodzi³ siê na powrót reklam piwa na billboardy i skróci³ czas zakazu reklamy w telewizji, radiu i teatrach do godzin 6–20 (78, 79).

W Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholo- wych w latach 2000–2005 PARPA po raz pierwszy umieœci³a jako ostatni, 10 punkt tzw. priorytetów: ograniczenie globalnego spo¿ycia alkoholu (80). We wczeœniej- szych strategiach koncentrowano siê wy³¹cznie na ogólnym spo¿yciu alkoholu przez m³odzie¿. W ten sposób to, co stanowi³o istotê ustawy uchwalonej w 1982 roku, powróci³o do polityki wobec alkoholu. Problem w tym, ¿e ustawa w swoim aktual- nym kszta³cie nie zawiera ¿adnych prawnych instrumentów, umo¿liwiaj¹cych jaki- kolwiek realny wp³yw na ogólny poziom spo¿ycia.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Celem pracy by³o przeœledzenie ewolucji regulacji prawnych dotycz¹cych po-

da¿y alkoholu w Polsce w latach 1980–2005. W analizie wykorzystano literaturê

polsk¹ odnosz¹c¹ siê do spo³ecznej debaty na temat alkoholu, a tak¿e dane na

temat spo³eczno-ekonomicznej sytuacji w kraju. Punktem wyjœcia przeprowadzo-

nych analiz by³a uchwalona w 1982 roku ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci i prze-

ciwdzia³aniu alkoholizmowi. Ustawa wprowadza³a szereg regulacji, które mia³y

byæ instrumentami ograniczania fizycznej i ekonomicznej dostêpnoœci alkoholu.

Ponadto, poprzez powo³anie na szczeblu Rady Ministrów Komisji ds. Przeciw- dzia³ania Alkoholizmowi lokowa³a kwestiê alkoholu wœród politycznych priory- tetów. Kluczowym celem polityki wobec alkoholu, definiowanej przez ustawê, by³o zmniejszenie ogólnego spo¿ycia alkoholu, co mia³o byæ osi¹gniête dziêki instrumentom ograniczaj¹cym jego poda¿. Wœród najwa¿niejszych mo¿na wy- mieniæ: ograniczenia cenowe i godzin sprzeda¿y, okreœlanie dla ca³ego kraju licz- by punktów sprzeda¿y alkoholu, monopolizacjê dystrybucji. Regulacje ustawy narusza³y interesy przemys³u alkoholowego, ich konsekwentne wprowadzanie w ¿ycie musia³o istotnie zmniejszaæ jego wp³ywy, zarówno na poziomie makro- jak i mikroekonomicznym.

Uchwalenie ustawy mia³o miejsce w okresie g³êbokiego kryzysu gospodarcze- go, w czasie stanu wojennego i w roku, w którym rozpoczêto wdra¿anie reformy gospodarczej, zmierzaj¹cej do stopniowego wprowadzania mechanizmów wolno- rynkowych. Alkohol w owym czasie by³ produktem potrzebnym do stabilizacji rynku wewnêtrznego, na którym brakowa³o wielu towarów, a dochody z jego sprzeda¿y zasila³y ubogi bud¿et pañstwa. Dlatego, ju¿ po roku od wejœcia ustawy w ¿ycie, dokonano jej pierwszej nowelizacji zmierzaj¹cej do liberalizacji regu³ poda¿y alkoholu. W ramach reformowania gospodarki wprowadzano coraz to nowe przepisy, umo¿liwiaj¹ce wolnorynkowe funkcjonowanie przedsiêbiorstw.

Równolegle do tych zmian, w zale¿noœci od ich dynamiki, nastêpowa³y kolejne nowelizacje ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci. Szczególne przyspieszenie mia³o miejsce po roku 1990. Do drugiej po³owy lat 1990. niemal wszystkie instrumenty kontroli pañstwa nad alkoholem zosta³y z ustawy usuniête. Do koñca lat 1980., kiedy reformy wprowadzano bardzo ostro¿nie, ustawa by³a nowelizowana trzy razy. Od pierwszego roku transformacji, kiedy reforma gospodarcza radykalnie przyspieszy³a, zwiêkszy³a siê czêstotliwoœæ i rozmiary nowelizacji liberalizuj¹cych politykê wobec alkoholu. Istotn¹ rolê odegra³o lobby alkoholowe, które dyspono- wa³o du¿ym kapita³em i swoimi przedstawicielami w Sejmie. Nowelizacje liberalizu- j¹ce regu³y handlu alkoholem nie napotyka³y na silny opór, bowiem od koñca lat osiemdziesi¹tych i na pocz¹tku dziewiêædziesi¹tych lobby reprezentuj¹ce interesy zdrowia publicznego nie mia³o poparcia politycznego. Powo³ana w 1993 roku przez ministra zdrowia PARPA rozpoczê³a swoje dzia³anie ju¿ po wprowadzeniu wiêk- szoœci korzystnych dla przemys³u alkoholowego zmian. Od po³owy lat dziewiêæ- dziesi¹tych do ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci zaczêto wprowadzaæ coraz bardziej szczegó³owe przepisy i regulacje. Historia ustawy odzwierciadla zmiany, jakie od lat 1990. zasz³y w praktyce legislacyjnej. Podobny proces uszczegó³owia- nia dotyczy³ tak¿e innych ustaw.

Obecnie ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci jest dokumentem kilkakrotnie

obszerniejszym od orygina³u z 1982 roku. Ogromna liczba bardzo drobiazgowych

zapisów powoduje, ¿e jest to dokument nieprzejrzysty, a jednoznaczna interpre-

tacja poszczególnych uregulowañ staje siê coraz trudniejsza. U³atwia to „przemy-

canie” w trakcie kolejnych nowelizacji przepisów pog³êbiaj¹cych liberalizacjê

polityki wobec alkoholu.

PIŒMIENNICTWO

1. Babor T, Caetano R, Casswel S, Edwards G, Giesbrecht N, Graham K, Grube J, Gruenewald P, Hill I, Holder H, Homel R, Osterberg E, Rehm J, Room R, Rossow I (2003) Alkohol no ordinary commodity. Research and Policy. Oxford University Press.

2. Sobiech R (1993) The coverage of alcohol abuse problem in Polish newspapers. Referat wyg³o- szony na 19

Annual Epidemiology Symposium of the Kettil Bruun Society w Krakowie.

3. Moskalewicz J, Œwi¹tkiewicz G (1992) Social problems in the Polish political debate. W: Sim- pura J, Tigerstedt K (red.) Social Problems Around the Baltic Sea. NAD Publication, 21, 85–107.

4. Bielewicz A, Moskalewicz J (1982) Temporary prohibition: the Gdañsk experience, August 1980.

Contemporary Drug Problems, Fall, 367–381.

5. CBOS (1984) Informacja z badania opinii o negatywnych zjawiskach spo³ecznych. Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, Warszawa.

6. CBOS (1985) Rodzaje zagro¿eñ i zjawisk niepo¿¹danych oraz ich ocena w opinii spo³ecznej.

Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, Warszawa.

7. CBOS (1986) Patologia spo³eczna. Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, Warszawa.

8. Kwaœniewski J (1986) Problemy spo³eczne w œwiadomoœci zbiorowej. W: Kwaœniewski J (red.) Zagro¿enia spo³eczne i warunki oraz œrodki ich przezwyciê¿ania. Czêœæ II. Wroc³aw: Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, 207–224.

9. Kwaœniewski J (1991) Social Problems in Poland. W: Kwaœniewski J, Watson M (red.) Social control and the law in Poland. New York/Oxford, BERG, 155–169.

10. Œwiêcicki A (1968) Alkohol: zagadnienia polityki spo³ecznej. Warszawa: Spo³eczny Komitet Przeciwalkoholowy.

11. Podgórecki A (1974) Diagnostyczny obraz niektórych trudnych problemów spo³eczeñstwa polskiego oraz refleksje socjotechniczne. Warszawa: Instytut Profilaktyki Spo³ecznej i Reso- cjalizacji, Uniwersytet Warszawski.

12. Podgórecki A (1976) Zagadnienia patologii spo³ecznej. Warszawa: Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe.

13. Falewicz JK (1974) Szkic ekspertyzy na temat alkoholizmu. Podgórecki A (red.) Diagnostyczny obraz niektórych trudnych problemów spo³eczeñstwa polskiego oraz refleksje socjotechniczne.

Warszawa: Instytut Profilaktyki Spo³ecznej i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski, 85–97.

14. Falewicz JK (1976) Spo³eczne uwarunkowania alkoholizmu w Polsce; próba diagnozy, prog- nozy i socjoterapii. W: Podgórecki A (red.) Zagadnienia patologii spo³ecznej. Warszawa: Pañ- stwowe Wydawnictwo Naukowe, 347–370.

15. Batawia S (1978) M³odociani alkoholicy skierowani na przymusowe leczenie. W: Jasiñski J (red.) Zagadnienia nieprzystosowania spo³ecznego i przestêpczoœci w Polsce. Ossolineum, 211–242.

16. Szelhaus S, Wójcik D (1978) Rozmiary, dynamika, determinanty i skutki spo¿ycia alkoholu. W:

Jasiñski J (red.) Zagadnienia nieprzystosowania spo³ecznego i przestêpczoœci w Polsce. Ossoli- neum, 187–210.

17. Falewicz JK, Jasiñski J, Ra¿niewski A (1975) Alkoholizm. Elementy problemu patologii spo³ecz- nej w Polsce do roku 1990. Raport Komitetu Badañ i Prognoz „Polska 2000” przy Prezydium PAN, Warszawa, 153–215.

18. Falewicz JK, Jasiñski J, Ra¿niewski A (1980) Alkoholizm. Elementy zjawiska patologii spo³ecz- nej w Polsce. Raport Komitetu Badañ i Prognoz „Polska 2000” przy Prezydium PAN, Warszawa, 75–108.

19. Wald I, Kulisiewicz T, Morawski J, Bogus³awski A (1981) Raport o problemach polityki w za- kresie alkoholu. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

20. ¯mudzki A, Morawski J (1983) 25 lat przymusowego leczenia alkoholików w Polsce. Psychiatria

Polska, 17 (2), 147–157.

21. ¯mudzki A (1981) Koncepcje niesprawnoœci zwi¹zanych z alkoholem i zespo³u uzale¿nienia od alkoholu. IX rewizja miêdzynarodowej klasyfikacji chorób, urazów i przyczyn zgonów i niespraw- noœci zwi¹zane z alkoholem. Warszawa: Instytut Psychoneurologiczny.

22. Ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi z dnia 26 paŸdziernika 1982, Dz.U. 1982 nr 35, poz. 230.

23. Osiatyñski W (1985) Grzech czy choroba. Polityka, 3, 6.

24. Œwi¹tkiewicz G (1992) Self-help abstainer clubs in Poland. Contemporary Drug Problems, Winter, 677–687.

25. Wald I, Moskalewicz J (1987) From compulsory treatment to the obligation to undertake treat- ment: Conceptual evolution in Poland. Contemporary Drug Problem, 14, 39–50.

26. Ustawa o zwalczaniu alkoholizmu z dnia 10 grudnia 1959, Dz.U. 1959 nr 69, poz. 434.

27. Wald I, Morawski J, Moskalewicz J, Szyd³owska T (1992) II Raport o polityce wobec alkoholu.

Warszawa: Biuro Pe³nomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej ds. Profilaktyki i Roz- wi¹zywania Problemów Alkoholowych.

28. Przemys³ spirytusowy i dro¿d¿owy w latach 1919–1984. Raport „Polmos”.

29. Moskalewicz J (1991) Alcohol as an economic issue: recent Polish experience. Contemporary Drug Problems, Fall, 407–415.

30. Edwards G, Anderson P, Babor T (1994) Alcohol Policy and the Public Good. Oxford: Oxford University Press.

31. Balcerowicz L (1997) Polska reforma gospodarcza w latach 1981–1988. W: Balcerowicz L (red.) Socjalizm, Kapitalizm, Transformacja. Szkice z prze³omu epok. Warszawa: Wydawnictwo Nau- kowe PWN.

32. Grala D (2005) Reformy gospodarcze w PRL (1982–1989). Próba ratowania socjalizmu. War- szawa: Trio.

33. Moskalewicz J, Œwi¹tkiewicz G (1987) Strejvaktsktioner vid vodkabutiker in Polen. Alkohol- politik, 4, 215–221.

34. Bielewicz A (1988) Alkohol: Pañstwo versus spo³eczeñstwo. TrzeŸwymi B¹dŸcie, 4, 17–20.

35. Œwi¹tkiewicz G, Zieliñski A (1998) Alcoholics Anonymous in Poland. W: Eisenbach-Stangl I, Rosenqvist P (red.) Diversity in Unity. Studies of Alcoholics Anonymous in Eight Societies. NAD Publication, 33, 124–132.

36. Ustawa z dnia 3 lipca 1984 roku zmieniaj¹ca ustawê o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 1984, nr 34, poz. 184.

37. Ustawa z dnia 23 paŸdziernika 1987 roku o zmianach w zakresie dzia³ania niektórych naczel- nych i centralnych organów administracji pañstwowej. Dz.U. 1987 nr 33, poz. 180.

38. OBOP (1989) Opinie o reformie gospodarczej. Oœrodek Badania Opinii Publicznej, Warszawa.

39. Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 roku o dzia³alnoœci gospodarczej. Dz.U. 1988 nr 41, poz. 324.

40. Rozporz¹dzenie Ministra Wspó³pracy Gospodarczej z Zagranic¹ z dnia 30 grudnia 1988 roku w sprawie wykazu towarów i us³ug, którymi obrót z zagranic¹ wymaga koncesji. Dz.U. 1988 nr 44, poz. 355.

41. Rozporz¹dzenie Ministra Wspó³pracy Gospodarczej z Zagranic¹ z dnia 15 grudnia 1988 roku w sprawie ce³ i pozwoleñ na towary przywo¿one i na towary wywo¿one w niehandlowym obro- cie towarowym z zagranic¹ oraz zasad klasyfikacji taryfowej tych towarów. Dz.U. 1988 nr 40, poz. 322.

42. Kowalski K (1991) Afera naszych czasów. Kulisy Schnapsgate. Unirex – Traviata.

43. Ustawa z dnia 30 maja 1989 roku o zmianie upowa¿nieñ do wydawania aktów wykonawczych.

Dz.U. 1989 nr 35, poz. 192.

44. Najwy¿sza Izba Kontroli (NIK) (1990) Informacja o wynikach kontroli importu alkoholu w 1989 r.

i w I pó³roczu 1990, nr ewid. 721 56A/90.

45. Jasiñski J (1991) State alcohol monopoly and economic reform in Poland. Referat wyg³oszony na 17 spotkaniu Towarzystwa im. Kettila Bruuna, Sigtuna, Szwecja.

46. Œwi¹tkiewicz G (1997) Regulating unregulated markets. Addiction, 92, (Suppl. 1), 67–72.

47. Rocznik Statystyczny 1990 (1991). G³ówny Urz¹d Statystyczny, Warszawa.

48. Ustawa z dnia 17 maja 1990 roku o podziale zadañ i kompetencji okreœlonych w ustawach szcze- gólnych pomiêdzy organy gminy a organy administracji rz¹dowej oraz o zmianie niektórych ustaw. Dz.U. 1990 nr 34, poz. 198.

49. Profilaktyka i rozwi¹zywanie problemów alkoholowych w 1991 roku (1992) Warszawa: Biuro Pe³nomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej ds. Profilaktyki i Rozwi¹zywania Proble- mów Alkoholowych

50. Ustawa z dnia 19 lipca 1990 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³a- niu alkoholizmowi. Dz.U. 1990 nr 73, poz. 431.

51. Œwi¹tkiewicz G (1997) Kwestia piwa w okresie transformacji spo³eczno-ustrojowej w Polsce.

Alkoholizm i Narkomania, 1 (26), 11–18.

52. Telewizyjne klipy reklamowe Janusza Czarneckiego i Piotra Buchera 1991 http://pl.youtube.com/

watch?v=dkp5ZVFpppE http://pl.youtube.com/watch?v=2ErDG4-WgD4 53. W obronie reklamy (1993) Biuletyn Koalicji Wolnego S³owa – Nowa Europa, 7.

54. Ustawa z dnia 17 kwietnia 1993 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 1993 nr 40, poz. 184.

55. Moskalewicz J, Simpura J (2000) The supply of alcoholic beverages in transitional conditions:

the case of Central and Eastern Europe. Addiction, 95 (Suppl. 4), 505–522.

56. Moskalewicz J, Zieliñski A (2000) Forgotten or neglected experiences with community action on alcohol. Nordisk Alkohol-Narkoticatdskrift, 20 (English supplement ), 5–12.

57. Pijany Tydzieñ. Informacyjne sito. 1993, 11–12, 8 (Biuletyn Pe³nomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej ds. Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych zawieraj¹cy wycinki prasowe nt alkoholu).

58. Sieros³awski J (1992) Spo¿ycie alkoholu i polityka wobec alkoholu w ocenie spo³ecznej. Raport z badañ ankietowych. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

59. Mellibruda L (1995) Alkohol a m³odzie¿ Krakowa. Biuletyn Informacyjny PARPA, 1–9.

60. Œwi¹tkiewicz G (2004) Zmienna opinia publiczna na temat rangi alkoholizmu na tle innych pro- blemów spo³ecznych. Postawy i zachowania Polaków wobec alkoholu i problemów alkoholo- wych. Alkohol a Spo³eczeñstwo. Alkohol a Zdrowie, 30, 95–106.

61. D¹browska K (2002) Marketing alkoholu w Polsce. Alkoholizm i Narkomania, 15, 4, 433–446.

62. Miku³a J (2006) Strategie spo³eczne przemys³u alkoholowego. Remedium, paŸdziernik, 6–7.

63. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 29 czerwca 1993.

64. Mellibruda J (1995) Alkohol a reklama. Alkohol a ¿ycie codzienne. Biuletyn Informacyjny PARPA, 1–9.

65. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych 1997–1999 (1996).

Warszawa: PARPA.

66. Lehto J, Moskalewicz J (1994) Alcohol policy during extensive socioeconomic change. WHO Regional Office for Europe.

67. Moskalewicz J (2000) Alcohol in the countries in transition: the Polish experience and the wider context. Contemporary Drug Problems, 27, Fall, 561–592.

68. Ustawa z dnia 12 wrzeœnia 1996 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 1996 nr 127, poz. 593.

69. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Przepisy wprowadzaj¹ce Kodeks Karny. Dz.U. 1997 nr 88, poz. 554.

70. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia-

³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 1997 nr 113, poz. 732.

71. Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 roku – Przepisy wprowadzaj¹ce ustawê o Krajowym Rejestrze S¹dowym. Dz.U. 1997 nr 121, poz. 770.

72. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw okreœlaj¹cych kompetencje orga-

nów administracji publicznej w zwi¹zku z reform¹ ustrojow¹ pañstwa. Dz.U. 1998 nr 106,

poz. 668.

73. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³ania alkoholizmowi, ustawy o radiofonii i telewizji oraz ustawy o op³acie skarbowej.

Dz.U. 2000 nr 12, poz. 136.

74. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 2002 nr 167, poz. 1372.

75. Ustawa z dnia 28 marca 2003 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia-

³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 2003 nr 80, poz. 719.

76. Ustawa z dnia 27 maja 2004 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³a- niu alkoholizmowi. Dz.U. 2004 nr 152, poz. 1597.

77. Ustawa z dnia 7 stycznia 2005 roku o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciw- dzia³aniu alkoholizmowi. Dz.U. 2005 nr 23, poz. 186.

78. Wójcik M (2003) W czyim interesie. cz. I: W krêgu prawa. Remedium, marzec, VI–VII.

79. Wójcik M (2003) W czyim interesie. cz. II: W krêgu prawa. Remedium, kwiecieñ, VI–VII.

80. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych 2000–2005 (2001).

Warszawa: PARPA.

Adres do korespondencji Gra¿yna Œwi¹tkiewicz

Zak³ad Badañ nad Alkoholizmem i Toksykomaniami

Instytut Psychiatrii i Neurologii ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa tel. (022) 4582 784

e-mail: swiatkie@ipin.edu.pl

otrzymano: 19.08.09

przyjêto do druku: 23.09.09