M I S C E L L A N E A
HENRYK RUOIŃSKI
Z problematyki struktur społecznych na w si słowackiej w XVI i XVII wieku
Kongregacja m łynarzy znad Wagu
Sytuacja w si słow ackiej p o stłum ieniu powstania Dózsy w 1514 r, w ykazuje daleko idące analogie ze stosunkam i polskim i. Przyw iązanie do ziemi, określenie przez sejm zw iększonych św iadczeń chłopskich, zakaz noszenia broni i zajm owania przez duchownych pochodzenia plebejskiego wyższych godności kościelnych to bez
pośrednie represje popowstaniow e. Wcześniej zresztą zdołano już pozbawić chło
pów szeregu uprawnień, jak np. praw a polowania, rybołóstwa itd. oraz poddać ich w ładzy dominalnej. U ciążliw y stał się tzw. labor gratu itu s, darmowa praca przy budow ie umocnień na pograniczu terenów zajętych przez Turków w w ym iarze 6 dni rocznie od 1550 r., a podw ojona od 1574 r., przy czym obowiązkiem tym została obciążona cała plebejska ludność habsburskiej części Węgier, rów nież z terenów oddailonych od tureckiego pogranicza. Obciążenia podatkow e ludności niesziachec- kiej, w tym i bezrolnych, na ce le w alk i z Turkami w ciągu X VI w . w zrosły trzy — czterokrotnie. W w yniku pogłębiającego się rozw arstw ienia w si odsetek bezrolnych w zrósł w p ołow ie X V I w . d o 30 (tzw . żelarze, w ęg. zse llé r, słow . żeliar). Szybki roz
wój folwarku, zw łaszcza w XV II i pierw szej połow ie X V III w. (do 40% areału) spow odow any utrzym yw aniem znacznych załóg w ojskow ych, budową fortyfikacji i napływ em do miasit słow ackich uciekinierów spod zaboru tureckiego zw iększył za
potrzebowanie na darmową siłę roboczą. Do najpoważniejszych źródeł zysków feu - dałów należały m onopole dworskie, w tym m onopol m lew ny, tzw . sucha karczma — obowiązek zapłaty za w ypitą lub n ie w ypitą, ale przeznaczoną do w ypicia przez poddanego ilość pańskiego alkoholu. Od początku XVII w . sprawy km iece prze
szły spod kom petencji sejm u pod kom petencje w ładz komitackich. C ałkow ite uza
leżnienie m iast pryw atnych od dominiów, spustoszenia turecko-tatarskie, w ojny m ię
dzy Habsburgami a w ładcam i Siedm iogrodu, w ęgierskie powstanie narodowe prze
ciw Habsburgom od początku XV III w., eksploatorska polityka sam ych Habsburgów w obec Węgier kładły się ciężkim brzem ieniem na barki ludności *.
Na tym ogólnym tle zachodziły procesy, w w yniku których pew ne grupy lud
ności w iejskiej potrafiły osiągnąć szczególnie uprzyw ilejow aną pozycję. Od przełomu XV /X V I w. w ytw orzyła się w arstw a tzw. libertin i, kategoria ludzi w olnych, podob
nych pod w zględem społeczno-gospodarczym do naszych „uczciwych” (osoby korzy
stające z czasow ej w olnizny n ie należały do libertinów). Poniew aż instytucja liber- tinów pow stała w drodze praktyki społecznej, zw łaszcza po w zroście zagrożenia tu reckiego od 1526 r., a nie w drodze ustaw odaw czej, wśród libertinów istniało duże zróżnicowanie, choć stosunek m iędzy panem a uw alnianym przez niego poddanym regulowały pisem ne um ow y powołujące się na m orem aliorum libertin oru m . Istnieli
i P o r . S lovensko, I : D ejin y, r e d . J . T i b e n s к y , B r a t i s l a v a U d, s . 302—Î25; W . F e l · c z a k , H i s t o r i a W ągier, W r o c ł a w 1966, s . 110—155.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978, Z E S Z . 4
696 H E N R Y K K U C IŃ S K I
libertin i w dobrach pryw atnych, kościelnych i królewskich. W olność nadana przez pana gruntowego mogła dotyczyć działki lub osoby, mogła b yć dożywotnia lub d zie
dziczna. Niekiedy mimo posiadanych dokumentów lib e rtin i tracili sw ojè swobody, zw łaszcza p o alienacji dóbr przez dotychczasow ego pana gruntowego. Istnieli też lib ertin i, którzy dostali się d o sw ej kategorii w drodze uzurpacjL
W olność osobistą oraz od św iadczeń gruntowych można b yło uzyskać od pana w drodze wykupu oraz „za w ierne służby” — najczęściej służbę w ojskow ą. W olny łan staw ał się podstaw ą utrzym ania takiego libertina, a pan w ypłacał mu żołd tylko w czasie w ypraw y w ojennej. W tym wypadku, ze w zględu na ważność k w estii w kraczało państwo, regulując obowiązki w ojskow e libertinów . Inny rodzaj „wier
nych służb” to lokacja i kierow an ie now ą osadą (prerogatyw y tak iego libertina n ie b yły jednak rów ne prerogatyw om sołtysów). W ykonyw anie niektórych rzemiosł, szczególnie m łynarstwa, też niekiedy um ożliw iało w chodzenie w szeregi libertinów . Jeżeli libertinu s służył sta le na żarniku pańskim za wynagrodzeniem w zględnie w oj
skow o za żołd, był rów nież w olny od podatków państw ow ych. Tę zasadę szlachta w ęgierska przeforsowała w b rew oporom panującego, wychodząc z założenia, że w ra
zie opodatkowania tych lib ertinów trzeba by zw iększyć ich w ynagrodzenie o w y sokość podatków, co z k olei godziłoby w szlachecką w olność podatkową.
Najatrakcyjniejszą z dróg w ejścia do w arstw y libertinów i dalszego awansu społecznego było, odw rotnie n iż w Polsce, m ałżeństw o ze szlachcianką. Od 1435 r.
szlachcianka pragnąca w yjść za m ąż za nieposesjonata p o uzyskaniu zgody m ęskich krewnych otrzym yw ała sw oją część spadku, a jej m ałżonek, jeśli b ył ze stanu ple- bejskiego, w chodził w posiadanie gruntu szlacheckiego i zyskiw ał szereg prerogatyw szlacheckich, jak np. w olność od jurysdykcji pańskiej. Jedynie zatrzym anie przezeń gruntu poddańczego zobow iązyw ało go do św iadczeń i pozostaw iało pod jurysdyk
cją pańską, ale w tedy m ożna b yło starać się o u zyskanie libertas (m anum issio).
Potom kowie z takiego związiku — agües, sem in obües (po w ęgiersku też nönem es, co można by tłum aczyć jako szlachcic z kobiety), choć przez Stefana Werböczi w jego „Tripartitum” n ie uznaw ani za praw dziwą szlachtę, w praktyce od tej praw dziw ej szlachty różnili się głów n ie pochodzeniem *.
Grupą uprzyw ilejow aną, która zdobyła dla sieb ie naw et odpow iednie ramy orga
nizacyjne, była kongregacja m łynarzy doliny Wagu. Znane są tylk o n ieliczne doku
m enty tej k on gregacji’. Jeszcze m niej zajm owała się tą instytucją literatura, ogra
niczając się d o streszczania w ydanych przez M. S c h w a r t n e r a p rzy w ilejó w 4.
î O i n s t y t u c j i l i b e r t i n i C s. С s a p o d i Szabadasok ( l i b e r t i n i ) 1514—1848, „ S z a z a d o k "
t . L X X I V , 1940, z . 9—Ü0, s . 405—426. O n i e c h ę c i p a n u j ą c e g o , w t y m w y p a d k u R u d o l f a I I , d o z w o l n i e ń p o d a t k o w y c h lib ertin i, ś w i a d c z y f r a g m e n t d i a r i u s z a s e j m o w e g o z 1582 r . : P raeterea C. R. M aies tas edocta est, dom in i barones, proceres e t n o b i l e s regn i, com plures suos se rv lto - res in b o n is s u i s l i b e r t i n o s Jacere, idque hoc c o n s il io , u t m in ori eos salario conten tos red d ere possin t; illos vero , arrep ta hac lib erta te, a Dicae q u o q u e solutione sese i m m u n e s fa cere.
Quod cum indignum sit, M alestas sua, d ecreto pu blico san ciri po stu la t, ne qu is in exaction e D icarum huiusm odi e x em ption ibu s locus d e tu r. N eque e n i m c u i q u a m p e r m itti d e b et, q u o d p ro ven to s p u b l i c o s a d r e g n i defen sions destin atos, in Jisci d e trim en tu m condonet. W b r e w z d a n i u w ł a d c y s t a n y n i e d o p u ś c i ł y d o o p o d a t k o w a n i a t y c h l i b e r t i n ó w ( t a m ż e , i . 423). N a t o m i a s t k o l e j n e s e j m y z l a t 1542, 1543, 1546, 1595 i 1996 p o s t a n o w i ł y , a b y ż a d e n l i b e r t i n u s - m ł y n a r z n i e b y ł w o l n y o d p o d a t k ó w z w a n y c h sexagesim a i p o rta ( t a m i e , s . 422). o z r ó ż n i c o w a n i u l u d n o ś c i w i e j s k i e j ś w i a d c z y s t a t u t k o m i t a t u P e s t z 1737 r . , k t ó r y w y l i c z a 13 g r u p p o d a t k o w y c h : ż u p a n i d w o r s c y , libertin i u p r a w i a j ą c y ł a n y p o d d a ń c z e , k u r i a l i ś c i i n iż s z a s z l a c h t a - a r m a l i ś c i , r y c h t a r z - - s ę d z i a w i e j s k i z ż o n ą s z l a c h c i a n k ą , i c h p o t o m s t w o o r a z n a i c h g r u n c i e s i e d z ą c y p l e b e j u s z e . m ł y n a r z e z w ł a s n y m m ł y n e m n a w ł a s n y m g r u n c i e , m ł y n a r z e z w ł a s n y m m ł y n e m n a c u d z y m g r u n c i e , m ł y n a r z e w p a ń s k i c h m ł y n a c h , k o w a l e , k a r c z m a r z e , r z e i n i c y , p i w o w a r z y , r z e m i e ś l m c y -
•U bertinl, r z e m i e ś l n i c y - p o d d a n i , Ż y d z i i w k o ń c u h ypothecariu s ( t a m ż e , s . 406).
* O p u b l i k o w a ł j e M . S c h w a r t n e r , De sc u ltetils, per Hungariam quondam o bviis, B u d a 1815, s . 159—167.
* H . F . К a i n d 1, G eschichte d er D eutschen im den K arpath en län dern t . I I , G o t h a 1907, s . 329—330, b e z p o d a n i a ź r ó d ł a ; J . E t h e y , Z m in ulosti m lyn o v na S loven sku , [ w : ] H istorica
M Ł Y N A R Z E Z N A D W A G U 697
P rzyw ileje sw e otrzym ali m łynarze od poprzedników Ferdynanda, a w ięc przed 1526 r. Dokument m ów i ogólnie o królach®, których p rzyw ilejam i m łynarze cieszyli się od w ielu lat, bez ich im iennego w ym ienienia. Można m niem ać, że chodzi tu o dwóch ostatnich poprzedników Ferdynanda — W ładysława II i Ludw ika II Ja
giellonów , gdyż historycy zajm ujący się okresem w cześniejszym (o czym niżej) nie znają żadnych w cześniejszych organizacji m łynarzy na Słow acji. Natom iast ew en tualne p rzyw ileje u zyskane od Jana Zapolyi lub regencji za Jana Zygm unta nie m iałyby chyba szans na zatw ierdzenie przez m ściw ego Ferdynanda. O dpowiednie dokumenty b yły p rzechow yw ane w m iejscowości Ohaj w kom itacie Bars (słow.
Telkov) przez W alentego Mołnóra, przewodniczącego — sędziego kongregacji. U legły jednak zniszczeniu podczas napadu na Ohaj, jakiego dopuściły się oddziały beja sandżaku S m ederew o (Semendria) i Belgradu M ehmeda w tzw . M ichałow ym ty godniu (od 26 do 30 w rześn ia 1530 r.)®. Rodzina W alentego Molnâra została częścio
w o w ym ordow ana, częściow o w zięta w niew olę, a jej dom i znajdujące się tam przyw ileje spłonęły, co odnotow ano w protokółach kongregacji kom itatów Nitra i Bars.
Poniew aż przyw ileje dotyczyły w olności podatkowych, pow stały spory między uprzyw ilejow anym i a poborcam i podatków i kontrybucji oraz panam i gruntowymi.
W tej sytuacji w im ieniu w łasnym i w szystkich m łynarzy z kom itatów Bars, Nitra i Trenczyn udali się do Presaburga na dwór Ferdynanda „rozważni” Jan Molnâr z Ladicy (Ledetz) i Jan M olnâr z W ielkiej Ladicy (Nagylitzk), przedstawiając m o
narsze, że m łynarze ci, zarówno w dobrach królewskich, jak i kościelnych czy pry
w atnych, b yli w yjęci spod powszechnego praw a km iecego (colonorum). Władca 16 lu tego 1550 r. przywrócił im na n ow o dziedziczne p rzyw ileje podatkow e i sądowe.
M ieli być w olni od w szelk ich kontrybucji królewskich zw yczajnych i nadzwyczaj
nych, w obec sw ych panów gruntow ych b y li zobowiązani tylko do ustaw ow ego czyn
szu, za w szelk ie natom iast robocizny m ieli otrzym ać n ależną zapłatę. Pod w zględem sądow ym podlegali w yłącznie w łasnem u sądow i składającem u się z 12 w ybranych spośród sieb ie przysięgłych. Sąd ten m iał rozpatryw ać w szelk ie spraw y m łynarzy z osobam i ich stanu oraz sp raw y w ytoczone im przez kogokolw iek (in causis qu ibus
vis, ta m p e r eos con tra alios ordinis suis ex to rtis, qu am p e r alios quospiam contra eos m otis e t subortis). A pelacje m ożna b yło k ierow ać tylko przez sąd m agistra
ta w er n ik ó w 7. r
Slovaca t . I—I I , 1940—1941, s . 244—247, w o p a r c i u o d o k u m e n t w a r c h i w u m k o n w e n t u w H r o n s - k i m s v . B e ń a d i k u .
< A l e n i e o w s z y s t k i c h k r ó l a c h , J a k c h c e R . F . К a i n d 1 (lo c . a i t .) d i e ihnen vo n a l l e n ungarischen Königen gew äh rten R echte.
* W d o k u m e n c i e b r a k d a t y n a p a d u . U s t a l o n o j ą n a p o d s t a w i e a r t y k u ł u p . R a t k o j a , S loven sko za osm anske) e xpan zie v rokoch 152*—1532. (P rvà osm ańska v ÿp r a v a na Slovensko т. 1530), „ H i s t o r i c k ÿ C a s o p d s ” t . X V , 1997, z . 2, i. 229. M e h m e d w y s t ę p o w a ł t u J a k o s p r z y m i e r z e n i e c J a n a Z a p o l y i 1 m i a ł n a j e c h a ć p o ł u d n i o w e M o r a w y 1 A u s t r i ę , a b y o s ł a b i ć H a b s b u r g ó w . W r z e c z y w i s t o ś c i z a m i e r z a ł z d o b y ć w o k r e s i e p o z b i o r a c h j a k n a j w i ę c e j ł u p ó w i z n a l a z ł s z y s i ę n a o b s z a r a c h b ę d ą c y c h p o d p o r ą p a n o w a n i a h a b s b u r s k i e g o n a W ę g r z e c h , r o z p u ś c i ł s w e w a t a h y , k t ó r e d o k o n a ł y n i e s ł y c h a n y c h o k r u c i e ń s t w , p o c z y m w y c o f a ł y s i ę s z y b k o d o S e r b i i , u p r o w a d z a j ą c j e ń c ó w w l i c z b i e p r z e w y ż s z a j ą c e j t r z y k r o t n i e n a j e ź d ź c ó w . W ś r ó d J a s y r u b y ł o w i e l u z n a n y c h p r z e c i w n i k ó w H a b s b u r g ó w , k t ó r y c h T u r c y n i e w y p u ś c i l i n a w e t n a o s o b i s t e p r o ś b y J a n a Z a p o l y i . W s k a z u j e t o n a w y ł ą c z n i e ł u p i e s k i c h a r a k t e r w y p r a w y M e h m e d a . N a j w i ę k s z y m z n i s z c z e n i o m u l e g ł y k o m i t a t y i P r e s z b u r g i N i t r a . W p ł y w y p o d a t k o w e z l a t 1531—1532 w p o r ó w n a n i u z l a t a m i 1527—Ί530 z m n i e j s z y ł y s i ę t a m o 62,8% i 58,7%. S p o ś r ó d s p u s t o s z o n y c h k o m i t a t ó w n a j m n i e j u c i e r p i a ł k o m i t a t B a r s ( T e k o v ) , g d z ie w p ł y w y p o d a t k o w e z m n i e j s z y ł y s i ę o 1/3, w ś r ó d n i e s z c z ę ś l i w y c h z n a l a z ł a s i ę j e d n a k r o d z i n a W a l e n t e g o M o l n â r a ( t a m ż e , s . 226—
—233; t a b e l k a z w p ł y w a m i p o d a t k o w y m i , o d z w i e r c i e d l a j ą c a s t a n z n is z c z e ń — s . 231).
i M agister ta ve m ic o ru m (tavern icu s, suprem u s cam erarius) p o c z ą t k o w o b y ł z a r z ą d c ą d o m e n y k r ó l e w s k i e j , w o k r e s i e k o l o n i z a c j i w Χ Ι Π —X I V w . s t a ł s i ę i n s t y t u c j ą o d w o ła w c z ą w o l n y c h m i a s t k r ó l e w s k i c h , a w X V w . z o s t a ł w y ł ą c z n i e s ę d z i ą s w o b o d n y c h m i a s t k r ó l e w s k i c h , k t ó r y c h a p e l a c j e r o z s t r z y g a ł z ł a w n d k a m i - d e l e g a t a m i o ś m i u ta w . m i a s t t a w e r n i k a l m y c h ; m n i e j s z e m l a -
698 H E N R Y K R U C I N S K I
Dokument Ferdynanda konfirm ow ał w Preszburgu 11 k w ietnia 1578 г. Rudolf II (dla Wągier Rudolf I) na prośby rozważnych Grzegorza, Adam a i Jerzego M olnâ- rów działających w im ieniu w szystkich m łynarzy kom itatów Bars, Nitra i Tren- czyn, nad rzekam i Wag i Nitra oraz Maciej II w W iedniu 18 lipca 1609 r. na prośbę tychże młynarzy.
W 1610 r. stan ęli przed kapitułą nitrzańską przezorni Jerzy Szochorovszky, sę dzia oraz Marcin Styetin a i Tom asz Basilides, asesorzy senickiej kongregacji m ły
narzy (assessores m olitoru m seu m olendinariorum congregationis Szenicziensis), przedstawiając dokum enty zaopatrzone w pieczęcie i podpisy Ferdynanda, Rudol
fa II i Macieja II. Kapituła jako instytucja u w ierzyteln iająca8 sporządziła 3 mar
ca transum pi tych dokum entów, który został przedstaw iony cesarzow i Leopoldow i I przez Marcina Kopedkę i Tomasza Adam ca (Adamecz) w im ieniu całej kongregacji m łynarzy <tota congregatio m olitorum) znad rzek M yjaw a, Werbocz (Urboviianka) i Chwonica (Chvojnica) w dominiach Berench (Branć), Holich (Holić), Sassin (Saśtin) i Korlatkö (Korlat) w kom itacie Niltra. Cesarz dokonał konfirm acji pow yższego do- kumentu 20 października 1659 r. 21 stycznia 1663 r. na kongregacji szlachty kom i- tackiej w Nitrze zostały t e p rzyw ileje okazane i solennie opublikow ane przez nota
riusza kom itackiego Jana H anezeka·.
R. F. К a i n d 1, znany z tendencyjności, którą jest przepojone jego dzieło, nie ma w ątpliw ości, że tego rodzaju p rzyw ileje m ogli osiągnąć tylko m łynarze n ie
m ieccy, jako osobna klasa (m olitores libertini), ciesząca się zdaniem autora, podob
nie jak w Polsce, specjalnym i przyw ilejam i i prawam i. P ow yższe dokumenty, om ó
w ione w rozdziale pt. „Müllerei. Deutsches M iiiłenrechł”, posłużyły mu jako egzem - plifikacja jego tezy, przy czym przy nazwisku, a w łaściw ie określeniu zawodu Molnâr dodaje n iem ieckie tłum aczenie M üllner, M ü lle r10. Zagadnienie jest jednak bardziej skom plikow ane, niż to się w ydaw ało K aindlow i. N ależy je rozpatrzyć uwzględniając analogie polskie i niem ieckie, pod w zględem szczególnej p ozycji m ły
narzy w ogóle od średniow iecza p o czasy nowożytne, oraz rozpatrując stosunek m ły narza do praw a niem ieckiego, m łynarstw o jako rzem iosło w iejsk ie w epoce póź
niejszego feudalizm u i cechy m łynarzy na Słowacji.
Na szczególną pozycję społeczną i praw ną m łyn aistw a składała się zarówno rola, jaką to rzem iosło sp ełn iało w zaspakajaniu podstarwowych potrzeb żyw nościowych lu d n o ści” , jak i kw alifikacje i um iejętności zaw odow e w zakresie konstrukcji m ły
na, jego k onserw acji i procesu techn icznego12. W yróżniali się też m łynarze, nie tylko dziedziczni, ale i dzierżawcy, zam ożnością, przy czym np. w Poisce m im o niekorzystnego ustaw odaw stw a szlacheckiego (konstytucje z 1563 r.) przez cały w iek
s t a m o g ł y s ię d o n i e g o o d w o ł y w a ć t y l k o z a p o ś r e d n i c t w e m s w o i c h m i a s t m a c i e r z y s t y c h , o d k t ó r y c h p r z e j ę ł y p r a w o m i e j s k i e . P o n i e w a ż t a w e m i k k o n t r o l o w a ł r ó w n i e ż d z i a ł a l n o ś ć s a m o r z ą d u m i e j s k i e g o i b r o n i ł m i a s t p r z e d z a k u s a m i m o ż n o w ła d c ó w , s t a ł s i ę j a k g d y b y n a d b u r - m d s trz e m m i a s t k r ó l e w s k i c h . N i e k t ó r e m i a s t a j e d n a k ż e o d X V w . p o d l e g a ł y n i e ta w e r m ik o w i le c z i n n e m u u r z ę d n i k o w i d w o r s k i e m u , z a s t ę p u j ą c e m u k r ó l a j a k o n a j w i ę k s z e g o s ę d z ie g o , m i a n o w i c i e p e r s o n a l i s o w i . P o r . A . T i m o n , Ungarische V erfassungs- u n d R ech tsgesch ichte, B e r l i n 1904, s . 189—191, 678, 684—687.
β Locus credibilis — o t e g o r o d z a j u i n s t y t u c j a c h n a W ę g r z e c h i s p o r z ą d z o n y c h p r z e z n i e t r a n s u m p t a c h m a j ą c y c h w a l o r d o k u m e n t u a u t e n t y c z n e g o p o r . A . T i m o n , <ч>. c i t ., s . 293, 374.
471, 491.
» M . S c h w a r t n e r p u b l i k u j e d o k u m e n t w f o r m i e k o n f i r m a c j i L e o p o l d a I , z a w i e r a j ą c e j t r a n s u m p t i p r z y w i l e j e w c z e ś n i e j s z e . S p r a w y p o d d a n y c h w s i i p r y w a t n y c h m i a s t o d s e j m u 1608 r . z o s t a ł y p r z e k a z a n e w ł a d z o m k o m i t a c k i m (Sloven sko, I : D e)lny, s . 325 i M5), s t ą d k o n i e c z n o ś ć n o s t r y f i k a c j i d o k u m e n t ó w p r z e z w ła d z e k o m i t a c k i e .
Jo R . F. K a i n d l , o p . c i t . ; N a z w is k o o b r z m i e n i u s ł o w i a ń s k i m w y s t ę p u j ą c e w d o k u m e n c i e a u t o r s t a r a n n i e p o m i j a .
11 G . К i s с h , S t u d i e n z u r R e c h t s - u n d Sozialgeschichte des D eutschenordenslandes, S ig m a r i n g e n 1973, s . '91.
12 H . S a m s o n o w i c z , R zem iosło vtfejstcie w Polsce XIV—X V I w ., W a r s z a w a 1954, s . 39 i 54.
M Ł Y N A R Z E Z N A D W A G U
699
XVII utrzym ali się obok pańszczyźnianych m łynarzy na dorocznych kontraktach („pracowici”) także liczni m łynarze „uczciwi”, posiadający m łyn na dziedzicznym łanie, co gw arantow ało utrzym anie m ły n a 1J.
Historiografia słow acka nie zajm owała się dotąd poważniej rzem iosłem w iej
skim po okresie k olonizacji na p raw ie niem ieckim . N ie wiadomo, jacy rzem ieślnicy pracow ali na wsi, jak lokatorzy-sołtysi korzystali ze sw ych uprawnień do zakłada
nia m łynów, kuźni, jatek itd., jak to rzem iosło w ygląd ało w e wsiach, gdzie n ie było sołtysów u .
Pozostaje k w estia stanow iska praw nego m łynarzy i ich kom petencji sądowych.
Ma ona n iew ątpliw y zw iązek z praw em niem ieckim . Od drugiej połow y X III w na Słow acji zaczęła się n asilać kodonizacja na p raw ie niem ieckim . Sam i N iem cy skupiali się głów nie w okolicach od B ratysław y po M ałe K arpaty, na północ od Nitry i Kremnicy, odkąd osady n iem ieckie rozciągały się do kom itatu Turzec (a w ięc na interesujący nas teren) i na Spiszu. Jednak i w e w siach z elem entem słow iań skim sołtysi, zw łaszcza lokatorzy, b yli często N iem cam i rekrutującymi się z patry- cjatu zniem czanych m iast sło w a c k ic h 15. Młyn z reguły wahodził, podobnie jak w Polsce, w skład uposażenia sołtysa, często z m onopolem m lewnym . Praktyka ta utrzym ywała się rów nież w czasach nowożytnych podczas zakładania przez sołtysów w si na praw ie wołoskim , g łów n ie w Turcu i na O ra w iew. W sie w dolinie Wagu, lokow ane na p raw ie niem ieckim , obierały sobie form alnie lub zwyczajowo jako wzór tego prawa ustrój jakiegoś pobliskiego m iasta, z reguły Żyliny, rzadziej K ru
pmy. M iasto tak ie staw ało się czym ś w rodzaju ośrodka m acierzystego dla okolicz
nych w si, d o którego one przesyłały apelacje, szukały porad praiwnych itp. P onie
waż ustrój m iejski Żylliny był w zorow any na leżącym poza granicam i W ęgier C ie
szynie, król Ludwik zabronił w 1369 r. k ierow ać apelacje z Żyliny do Cieszyna.
Żylina przyjęła w ięc wizór K rupiny, będący odmianą praw a m agdeburskiego. Strony niezadow olone z rozstrzygnięć rady m iejskiej K rupiny m ogły apelow ać do m agistra taw ern ik ów 17. N ie m a tu jednak (prostej analogii, gdyż choć m agister taw erników w raz z asesoram i z najw iększych m iast b ył zw ierzchnim sędzią, a tak że jak gdyby nadburmistrzem m iast w ęgierskich, bezpośrednio jego sądow nictw u podlegało ty l
ko kilka w olnych m iast królew skich. Inne m ogły się d oń od w oływ ać ty lk o poprzez m iasta m acierzyste. Zresztą od X V w . u stalił się zw yczaj, że spraw y m niejsze, a z czasem w ogóle siprawy m niejszych m iast, sądził inny urzędnik królew ski, p e r
sonalis. Prawa odw oływ ania się do magistra taw erników n ie m ogli w ięc członkow ie kongregacji m łynarskiej nabyć jako so łty si lub sukcesorzy sołtysów w zakresie upraw
nień d o m łynów. Ponadto, inaczej n iż na Spiszu, w iśredniowieczu n ie w ystępow ały żadne zw iązki i organizacje so łty sie n a terenach północno-zachodniej Słowacji.
Na obszarach w schodniej kolonizacji niem ieckiej w ytw orzyło s ię odrębne są
dow nictw o m łynarskie. W krajach Zakonu Krzyżackiego, gdzie m łyn y rzadko w ch o
dziły w skład uposażenia sołtysów , przestępstw a popełnione w m łynie lub n a obsza
rze p arceli m łyńskiej (z reguły w ielkości łanu) n ie podlegały sądownictw u sołtysa
13 T a m ż e , s . 57; Z . Ć w i e k , Z d z i e j ó w w si k o r o n n e j X V II w iek u , W a r s z a w a 1966, s . 128 n . 14 A . S p i e s z , R em eslo na Sloven sku v o bdobi e x is te n d e oechov, B r a t i s l a v a 1972, s . î l .
15 Sloven sko, I : D ejin y, s . 266 n .
1» A . G â б о v à , P ô v o d u s t a n o v i z n e ä o l t y s t v a n a S l o v e n s k u , „ H i s t o r i c k ÿ S b o r n l k ” t . I I I , 1945, s . 58; D . L e h o t s k à , N em eckà k o l o n i z a c j a v T urci, t a m ż e , s . 15, 17, 20; W . S e m k o w i c z , M ateriały źró d ło w e do d z i e j ó w osadn ictw a G órnej O raw y c z . I , Z a k o p a n e 1932, s . 13 passim .
17 E . F l i g e d i , „ N ém etjogù ” fa lva k telepü lése a szlovalс és n ém et n y e lv terü le ten ( O s a d n i c t w o w s i „ p r a w a n i e m i e c k i e g o ” n a t e r y t o r i u m J ę z y k o w y m s ł o w a c k i m i n i e m i e c k i m ) , [ w : ] Tanulm ànyok a parasztsäg tör tén etéh ez M agyarorszâgon a 14. szäzadban ( S t u d i a d o d z i e j ó w c h ł o p s t w a n a W ę g r z e c h w X I V w .) , G y . S z é k e l y , B u d a p e s t 1955 r . s . J2S. O t a w e r n i k u p e r s o n a l i s i e p o r . A . T i m o n , o p . c i t ., s . 174, 591 i i n .
700
H E N R Y K K U C IŃ S K Iw si, lecz początkowo b yły zastrzeżone panu gruntowem u; z czasem spraw y mniej*
sze przeszły pod sąd ow n ictw o m łynarzy jako „sędziów m łyńskich” (M ühlrichter), którzy zresztą partycypow ali w 1/3 dochodu ze spraw w iększych, co b yło ek w iw alen tem za ich działalność natury policyjnej. Sądow nictw o m łynarzy upowszechniło się w Prusach do końca X IV w . ł®. N a S łow acji n iezależnie od kom petencji sądowych w sprawach m niejszej w agi, dotyczących w ykon yw anego rzem iosła i postaw y m oral
nej członków cechu, cechy m łynarskie w ramach prawa m łynarskiego m iały również p ew ne szersze upraw nienia sądowe. Złodzieja schw ytanego w m łynie zakuwano w łańcuchy, specjalnie w tym celu um ieszczone na w ierzejach w. Trzeba tu zauważyć, że p rzyw ileje sąd ow e kongregacji m łynarzy doliny Wagu sz ły znacznie dalej. Ich w łasn y sąd rozstrzygał sp raw y m ięd zy nim i sam ym i, m iędzy n im i a innym i przed
staw icielam i stanu km iecego oraz oskarżenia skierow ane przeciw nim przez osoby jakiegokolwiek stanu. N ie chodziło itu o tafcie czy in n e uprawnienia sądowe, lecz o sp ecjaln e w łasn e sąd ow n ictw o i prawo. W pływ praw a n iem ieckiego m oże tu być
zatem tylk o pośredni.
M łynarstwo jako rzem iosło w iejsk ie na Słow acji n ie w ykazyw ało na ogół w ięk szych różnic w porów naniu z Polską. W średniowieczu m łyny n ie były w łasnością m łynarzy, lecz panów gruntowych, którym m łynarze p łacili daninę w naturaliach.
W czasach now ożytnych w ystęp ują m łynarze w łaściciele 1/3 m łyna, którzy pokry
w ali 1/3 należnych z m łyna św ia d czeń “ . Rzem iosło w iejsk ie znajdow ało się w gor
szym położeniu niż rzem iosło m iejskie. R zem ieślnicy w iejscy z reguły byili zależni od sw ych panów gruntowych, w średniow ieczu rów nież od sołtysów -lok atorów a . Ze względu na znajomość ciesiółki niezbędną przy konstrukcji i naprawach w m łynach m łynarzy pociągano d o świadczeń pańszczyźnianych w charakterze cieśli. Staw iali oni mosty, budynki folw arczne i imne budowle, pracując n iekiedy w w ysokim w y
m iarze jednego (dokum ent z 1754 r.) a naw et trzech dni w tygodniu (dokument c. dom inium R evayôw z 1617 r.). N adm ierny w yzysk oraz napady tureckie (młynarzom w iejsk im w kom itacie Nitra w 1674 r. p o napadzie tureckim obniżono o połow ę w y miar świadczeń) powodow ały n iekiedy ucieczki m łynarzy, jak to m iało m iejsce w radovskich m ajątkach A lek sego R'evaya w 1 6 8 8 r. Istniała też konkurencja między młynarzam i, co się przejaw iało np. w zatrzym ywaniu wody do m łynów. Wybuchały na ty m tle spory i bójki **.
Rozwój organizacji eeohowej w dorzeczu Wagu i Hronu b ył w ynikiem roz
w oju rzem iosła. W XVIi—X V II w . i później obszarem jak na stosunki słow ackie bardzo słabo rozw iniętego rzem iosła były Orawa, Liptów i Turzec. A le sąsiedni k o
m itat Łrenczyński, jak i ca łe tzw . Pow ażę należało do regionów rozw iniętego rze
m iosła, zarówno pod w zględem liczb y rzem ieślników , jak i ich produkcji. W okolicach Trenczyna w każdej w si b y ł kow al, szew c, tkacz, młynarz lu b inny rzem ieślnik, rzeźnictw o zaś n astaw iało się na handel m ięsem i bydłem. Sam o m łynarstw o naj
silniej b yło rozw inięte w okolicach Vrfoowa w kom itacie Nitra w pobliżu granic z kom itatem Trenczyn. Było tu tyle m łynów, jak nigdzie indziej na Słow acji, zaś
i» G . К i s с h , o p . c it., s . IW n . A u t o r z a z n a c z a , ż e s ą d o w n i c t w o m ł y n a r z y w y s t ę p o w a ł o r ó w n i e ż w C z e c h a c h . Z a z w r ó o e n i e u w a g i n a t ę p o z y c j ę s k ł a d a m p o d z i ę k o w a n i e P r o f e s o r o w i K a r o l o w i G ó r s k i e m u .
i» J . E t h e y , o p . c i t ., s . 245. O s ą d o w n i c t w i e c e c h o w y m p o r . I . H o u d e k , C ech ovn ictvo na Sloven sku, T u r ć i a n s k y s v . M a r t i n 1943, s . 88.
*o M olitores porro, q u i te r tia r i dicu n tur, tertia m v id e lic et p a rtem proven tu u m capienl.es, i t i d e m tertia m oneris pa rtem pe n d ere d ebean t — c y t . z a J . E t h e y e m , o p . c i t ., s . 245. D z i e r · ż a w a m ł y n ó w „ n a t r z e c i ą m i a r ę ” b y ł a r o z p o w s z e c h n i o n a w P o ls c e . C z y o d n o s i ł o s i ę t o r ó w n i e ż d o m ł y n ó w s o ł t y s ó w , k t ó r z y r z a d k o s a m i z a j m o w a l i s i ę m l y n a r s t w e m , n i e w i a d o m o — p o r . H . S a m s o n o w i c z , o p . c i t ., s . Э9 i 91.
s i S . S p i e s jZ, o p . d t . , s . 30 i 238.
a - 0 . E t h e y , o p . d t . , s. 2 « n . w P o l s c e m ł y n a r z e b y l i z o b o w i ą z a n i d o r o b o c i z n y i sie«
k i e r a p r z y n a p r a w i e b u d y n k ó w d w o r s k i c h — Z> Ć w i e k , o p . c i t ., s . 128.
M Ł Y N A R Z E Z N A D W A G U 7 Q 1
cech m łynarski p ow stał w 1622 т.*5. Przed połową X VI w . na Poważu w ystępuje jednak zaled w ie p ięć cech ów i to w m iastach*4. Bujny rozwój organizacji cecho
w ych w miastach i na prow in cji rozpoczął się dopiero po r. 1550“ . Spośród 16 m iast i m iasteczek Pow aża cech y m łynarsk ie znajdow ały się w dw óch najw iększych m ias
tach i ośrodkach produkcji rzem ieślniczej te g o obszaru — w Trenczynie od 1617 r.
i w Ż ylinie od 1702 r. (w spólny z cieślam i i kołodziejam i) oraz sam odzielny cech m łynarski w Ilavie, który p ow stał przez przejęcie w 1659 r. artykułów cechow ych z Bratysław y, a w r. 1761 liczy ł 13 członków, z których w iększość siedziała po wsiach *·.
Obok cechów m iejskich m łynarze tw orzyli cechy terytorialne. Najczęściej tery
torium, z którego rzem ieślnicy tw orzyli w spólny cech, stanow iła dolina rzeczna lub któreś z dom iniów. Takie cechy terytorialne pow stały na Pogórzu Myjawsikim od 1628 r. z siedzibą w e Vrbovém , na Żytnim Ostrowie od 1712 r., w dominium stupav- skim i plaveckim od 1660 r., w dom inium holićsikim i śaśtinskim od 1676 r. i wresz
cie na Orawie, która w przew ażającej części wchodziła w skład dom inium oraw skiego, od 1759 r . 27.
Na tle sytuacji m łynarstwa w iejsk iego na Słow acji w X V I—XVIII w . członkow ie kongregacji w yróżniali się wolnością od podatków i od pańszczyzny. Choć bowiem b yli zobow iązani d o posług ciesielskich wobec sw ych panów gruntowych, w ykon y
w ali je odpłatnie “ . N ie stan ow ili też zw ykłego cechu terytorialnego, gdyż ich w o l
ności podatkow e i uprawnienia sąd ow e przekraczały prerogatyw y cechów, oni sam i zaś b yli w yłączeni spod prawa kmiecego.
Wyróżniała się też kongregacja w czesną m etryką. M. Schwartner zam ieścił przy
w ileje kongregacji w sw ym d ziele p ośw ięconym sołtysom ze względu na analogię zw olnień podatkowych, podaje jednak w w ątp liw ość zw iązek m iędzy uprzyw ilejo
w anym i m łynarzam i a so łe ctw a m i29. W spomina on, ż e choć ustaw y z 1495 r. zw a l
niały w edług zw yczaju so łtysów od św iadczeń publicznych i dziesięcin na rów n i z libertinam i oraz u przyw ilejow anym i .młynarzami, to na mocy ustaw z la t 1557.
1562 i 1567 sołtysi zostali opodatkowani podczas gdy m łynarze zachow ali s w e przy
w ileje **. N ie w yd aje się jednak, aby kongregacja mogła p ow stać przed końcem X V lub początkiem X V I w. Wśród dokum entów bogatego archiwum Podmaniokich, ma
*» A . S p i e s z , o p . c i t ., s . 75, 80 ł 89; t e n ż e , R em eslù a cech y па P o v a ii v 17.—IS. s ta ro tl,
„ V l a s t i v e d n ÿ s b o r n i k P o v a i d a ” t . V I I I , 1966, s . 78.
** S u k i e n n i c y w R a j c u — 1407 г ., s z e w c y w H a j c u — 1478 г . , k u ś n i e r z e w T r e n c z y n i e — 1488 r . , k u ś n i e r z e w Ż y l i n i e — 1488 г ., k r a w c y w Ż y l i n i e — p r z e d 1534 r . A . S p i e s z , Rem eslà a cech y, s. SI п., 86.
» A . S p d e s z , R em eslo, s. 44.
2* A. S p i e s z , Rem eslà a cech y, s. 81, 86 i 87.
эт A . S p i e s z , Rem eslo, s. 283 n . K o n g r e g a c j i m ł y n a r z y w k o m i t a t a c h B a r s , N i t r a i T r e n - c z y n a u t o r w o b u s w o i c h p r z y t o c z o n y c h p r a c a c h n i e w y m i e n i a . D o k ł a d n i e j o c e c h a c h t e r y t o r i a l n y c h i z w i ą z k a c h c e c h ó w p a r . I . H o u d e k , o p . c i t ., s . 68—74.
28 W w y p a d k u , g d y p a n g r u n t o w y u w a l n i a ł d z i a ł k ę o d ś w i a d c z e ń p o d d a ń c z y c h , p o d n o s z ą c j e j u ż y t k o w n i k a d o w a r s t w y l i b e r t i n ó w , z a c h o w y w a ł n a d a l z w i e r z c h n i ą w ł a s n o ś ć n a d t ą d z i a ł k ą . C s. С s a p o d i, o p . c i t ., б. 4M.
2» M . S c h w a r t n e r , o p . c i t ., s . 20.
м T a m ż e , s . 131. P o d p o j ę c i e m d z i e s i ę c i n y b y ć m o ż e n a l e ż y r o z u m i e ć tz w . , , η ο η ς " —
„ d z i e w i ę c i n ę ” , k t ó r ą L u d w i k I n a ł o ż y ł n a c h ł o p ó w w 1Ϊ51 r . w c e l u p o d n i e s i e n i a z d o l n o ś c i b o j o w e j s z l a c h t y . D z i e s i ę c i n ę i d z i e w i ę c i n ę c z ę s to m y l o n o , s z c z e g ó l n i e g d y o d X V w . n a s i l a ł a s i ę t e n d e n c j a w y d z i e r ż a w i a n i a d z i e s i ę c i n k o ś c i e l n y c h o s o b o m d u c h o w n y m l ś w i e c k i m , g ł ó w n i e p a n o m g r u n t o w y m . N a j c z ę ś c i e j j e d n a k d z i e s i ę c i n y k o ś c i e l n e w y n a j m o w a ł s k a r b k r ó l e w s k i , k t ó r y w X V I i X V I I w . u t r z y m y w a ł z n a d w y ż e k d z i e s i ę c i n n y c h t w i e r d z e n a t e r e n a c h z a g r o ż o n y c h p r z e z T u r k ó w . P o r . М . К u § i k , C irttevn y d esiatok; „ H i s t o r i c k ÿ C a s o p is ” t . I X , 1*61, z. 3, s . 463 n . ; C s. C s a p o d i , o p . c i t ., z a j m u j e s i ę i n s t y t u c j ą l i b e r t i n ó w o d p o c z ą t k u X V I w . z k o n t e k s t u w y n i k a j e d n a k , ż e p o j a w i l i s i ę o n i j u ż w c z e ś n i e j , n i e z a c h o d z i w i ę c s p r z e c z n o ś ć z u s t a l e n i e m M . S c h w a r t n e r a .
702 H E N R Y K R U C IN S K I
jących obszerne dobra w k om itacie Trenczyn w okresie do 1510 r . M, dane na tem at m łynów są bardzo nieliczne i odnoszą się do spraw m ajątkow ych, nie wspom inając o m łynarzach. Wśród dokum entów dwa zasługują na uwagę. Gdy Kacper i Jan Nagy z K oteśow ej wsttrzymali d o p ły w wody do m łyna niejakiego Mikołaja Prileskye- go (szlachcica n ie młynarza), spraw ę badała z nakazu królew skiego kapituła nitrzań- s k a æ. 17 k w ietnia 1498 r. sołtys Stan isław z Małej Lednicy, za opiekę ze strony Jana Podm anickiego, zobow iązał się <w sw oim i sw ych n astępców im ieniu strzec potoku Domanżskiego W ohu w ypadkach i(nad potokiem, którego wanto pilnować, chyba ze w zględu na ryby, najprawdopodobniej b yły (także i m łyny) byłoby ,to pole do działania kongregacji m łynarzy, nic jednak o niej n ie słychać. Przełomową m u
siała być data 1514 r. M łynarze doliny Wagu i Nitry, b ez w zględu na to, czy kon
gregacja już istniała, czy nie, m usieli Się ustosunkow ać do pow stania Dózsy, opo
wiadając się raczej przeciw pow staniu, gdyż tylk o w takim wypadku było m ożliwe zachow anie lub uzyskanie przyw ilejów . Sam e zw olnienia podatkow e otrzym yw ali poddani dzidki staraniom sw ych p a n ó w 54. Uprawnienia sądow e jednak m usiały być spowodowane innym i przyczynam i. Zresztą i otrzym anie zw olnień podatkowych za pośrednictw em panów zwierzchnich nie b yło tu m ożliwe, gdyż członkowie kon gregacji podlegali różnym panom św ieckim i duchownym , niektórzy siedzieli w kró- lewszczyznach. Sama nazw a zw iązku — kongregacja — nawiązuje do kongregacji komiitackich, organów szlacheckiego samorządu terytorialnego (odpowiednik sejm i
ków) na Węgrzech. Zwracano już uwagę, że wśród członków kongregacji m łynarzy znajdowała się niższa szlachta, tzw . armai iś c i35. Jednak n ie m łynarze-szlachta b yli założycielam i kongregacji. Świadczą o tym nazwiska osób zabiegających o konfir
m ację p rzyw ilejów (może poza Jerzym Szochorowszkym ). Raczej szlachta przeni
kała w szeregi kongregacji w ok resie późniejszym. W XVI w . w m iasteczku Rajec na Poważu m łynarzem b y ł Michał Prylezky, szlachcic, natom iast wśród siedmiu m łynarzy rajeckich w ystępujących w 1774 r. b yło trzech Durćanskich i Jan K ostel- skÿ *·.
-Nie jest jasny stosunek m łynarzy-członków kongregacji d o reszty młynarzy ko
m itatów Bars, Nitra i Trenczyn. Konfirm acja Rudolfa II z 1578 r. m ów i o w szyst
kich m łynarzach w tych komitatach, -którzy dziedzicznie m ieliby partycypować w przyw ilejach kongregacja. Jest jednak oczyw iste, że kongregacja obejm ow ała tylko część młynarzy na w spom nianym terytorium . Zwłaszcza w ątp liw e w ydaje się człon
kostw o młynarzy z m łynów, kltóre pow stały p o założeniu kongregacji. Stąd, ja-к w i
si A Podm anini Podmaniczky-csaXàd o k levéltâ ra ( A r c h i w u m r o d u P o d m a n i c k i c h z P o d m a - n i n a ) t. I : 1351—1510, w y d . I. L u k i n i c h , B u d a p e s t 1937.
32 T a m ż e , n r 92 z 17 k w i e t n i a 1482 r . M ły n b y ł w z a s t a w i e u P o d m a n i c k i c h .
33 T a m t e , n r 164. P o d o b n e o b o w i ą z k i s p o c z y w a ł y r a c z e j n a W o ł o c h a c h ; p o r . J . G a g y i, A z  rvam egyei olàh telep ek k iva ltsâ g levele ( P r z y w i l e j o s a d w o ł o s k i c h n a O r a w ie ) , „ T ö r t e n e l m i T â r ” s e r i a n o w a , t. X I , Ш 0 , s . 186—198. J e s t t o n a j w c z e ś n i e j s z y p r z y w i l e j w y d a n y d l a W ło c h ó w n a S ł o w a c j i p r z e z M a c i e j a I w 1474 r .
34 J a n P o d m a n i c k i , k o m o r n i k d w o r u k r ó l e w s k i e g o , a t y m s a m y m c z ł o n e k ś c i ś l e j s z e j r a d y k r ó l e w s k i e j , z n i e w i a d o m y c h p r z y c z y n u w o l n i ł o d w s z e l k i c h c z y n s z ó w s w y c h p o d d a n y c h , m a j ą c y c h d o m y , le c z n i e p o s i a d a j ą c y c h r ó l , w m i a s t e c z k u B y s t r z y c y n a d W a g i e m i w i n n y c h s w y c h p o s i a d ł o ś c i a c h , n a s t ę p n i e w u z n a n i u s w y c h z a s ł u g d l a k r ó l a i k r ó l e s t w a w y j e d n a ł w 1507 r . o d W ła d y s ł a w a I I p o d o b n e z w o l n i e n i a d l a t y c h ż e p o d d a n y c h o d ś w i a d c z e ń p a ń s t w o w y c h — A Podm anini P odm an iczky-csalâd, n r 266. J e ś l i t e z w o l n i e n i a b y ł y s t a ł e , n i e o k r e s o w e , m i e l i b y ś m y t u J e d e n z w c z e ś n i e j s z y c h p r z y p a d k ó w p o d n i e s i e n i a p o d d a n y c h d o w a r s t w y l i b e r - t i n ó w , c h o ć o k r e ś l e n i e t o w d o k u m e n c i e n i e w y s t ę p u j e .
35 I . H o u d e k , o p . c i t ., s . 115.
3« F . K a l e s n ÿ , R em eslnicka v y r o b a a vzniJe cechov v R ajca, „ V l a s t i v e d n y s b o r n i k P o v a ź i a ” t. X I , 1972, s . 56 £ 85. C o d o n a z w i s k a P r y l e s k i p o r . p r z y p . 31. P r i l e s c y z P r i l e s i a p e ł n i l i m .i n . f u n k c j e k o m i t a c k i e i s ł u ż y l i z a w o d o w o w w o j s k u — A Podm anini P odm an iczky csalad w e d ł u g i n d e k s u . D u r ć i n a t o w ie ś w p o b l i ż u R a j c a . S a m o n a z w i s k o z r e s z t ą n i e p r z e s ą d z a je s z c z e o s z l a c h e c k i m p o c h o d z e n i u . Г
M Ł Y N A R Z E Z N A D W A G U 703
dzieliśm y, b yli m łynarze p odlegli obciążeniom pańszczyźnianym , a z drugiej strony inni m łynarze w id zieli konieczność zakładania cech ów m iejskich lub terytorialnych.
W sferze dom ysłów pozostaje rów nież zanik kongregacji.
■Reforma cechow a Marii T eresy z 1761 r. znacznie ograniczyła autonomią ce chów, narzucając im w zorcow e statuty*7. W tym m niej w ięcej okresie w ładczyri w ydała regulamin dla m łynarzy i m łynów w dziedzicznych krajach austriackich sw ej monarchii. Regulam in ten wkrótce znalazł zastosow anie również na Węgrzech, a w 1771 ar. jeden z urzędników kom itatu Turzec przetłum aczył go na słow acki i uw ierzytelnił dla dom inium zniw skiego należącego d o jezuitów trnawskich. R e
gulamin dotyczy porządku w m łynie, czynności młynarza, i obsługi klientów , w yso
kości opłat za usługi (należała się m łynarzowi 1/16 oraz drobne opłaty za inne usługi) i innych tego rodzaju spraw . K lient w razie zauw ażenia jakiejś nieuczciw ości ze strony młynarza w in ien b ył donieść o tyim do m agistratu w celu ukarania tego ostatniego, którem u za oszustw o i w ogóle za naruszenie regulaminu groziła kara kłody o chlebie i w odzie przez kilka dni. N astępne przew inienie pociągało karę pręgierza z zaw ieszeniem na szyi informacji o rodzaju przestępstw a. Po raz trzeci m iał być m łynarz p ław iony w głębokiej w odzie przy asystencji zebranej ludności Gdyby i to n ie odstręczyło niepoprawnego od naruszenia regulam inu i nadużyć, w y
pędzano g o z m łyna i zabraniano w ykonyw ania rzem iosła. W każdej osadzie ponad
to m iano ustanow ić d w ie w iarygodne osoby, które by dw a razy w tygodniu kontro
low ały m łynarza, m eldując władzom o ew entualnych w ykroczen iach ’8. Podobny statu t dla m łynarzy uchw aliły w ładze kom itatu Nitra w 1775 r. Urzędnik komitacki, tzw. slużny m iał kontrolow ać m łyny dwa razy w roku. Za przekraczanie cen u sta
lonych przez w ładze komiltackie karano m łynarza 25 kijami, zaś za podw yższenie w ody — 50 kijam i. W osadach, -gdzie w ypiekano codziennie chleb, m łyny raz w t y godniu kontrolow ał specjalny sędzia m ły ń s k i59. O żadnych uprawnieniach cechow ych nie ma w ięcej m ow y, zaś d rakońskie kary nie d a ły się pogodzić z godnością n ie tylk o członka kongregacji, zwłaszcza szlacheckiego, ale rów nież z godnością człon
ka cechu m iejskiego czy .terytorialnego, naw et m ieszkającego na w si. P o cechach pozostała ty lk o itradycja cechow a i szereg pam iątek. N ie w iadom o, czy kongregacja utrzym ała się d o la t osiem dziesiątych XVIII w . Dalsza jej egzystencja n ie w ydaje się m ożliwa.
Tak w ięc, w skom plikow anej rzeczyw istości społecznej i politycznej W ęgier na początku X V I w . w nieznanych bdiżej okolicznościach p ojaw iła s ię grupa uprzyw i
lejow anych m łynarzy, którzy sw ą pozycję potrafili utrw alić przy pom ocy sp ecjal
nych uprawnień organizując się w kongregację i dystansując innych m łynarzy, za- rów no poddanych, jak i członków cechów m łynarskich z siedzibam i w m iasteczkach.
Mając w łasn ą organizację i uprawnienia sądow e, n ie podlegając prawu kmiecemu, zajm owaii człon kow ie kongregacji specjalną .pozycję rów nież wśród w arstw lib erti
nów , a ich w oln ości podatkow e utrzym yw ały się m im o u ch w ał sejm ow ych i respek
tow ał je naw et R udolf Π, tak niechętny tego rodzaju zw olnieniom , choć n ie w szyscy uprzyw ilejow ani m łynarze b y li libertinam i k rólew skim i (wówczas stanow isko R u
d olfa II w obec n ich b yłaby bardziej zrozum iałe), część b ow iem siedziała w dobrach pryw atnych, ponosząc um iarkow ane św iadczenia na rzecz sw ych panów gruntow ych Kongregacja rozpowszechniła się w dorzeczach średniego Wagu, średniego Hronu i Nitry. Ośrodek kongregacji ulegał przesunięciom z terenu komitatu Bars (Tekov) do komitatu Nitra (Vrbové — najw iększy w ówczesnej Słowacjii ośrodek m ły-
S7 i . H o u d e k , o p . c i t ., s . 122.
3β Г . S e d 1 â k , P o r i a d o k p r e m ly n y a m lyn drov z roku 1771, „ S l o v e n s k ÿ N â r o d o p i s " t.
X V II , 1969, s . 137—141. P o d t e r m i n e m m a g i s t r a t n a l e ż y r o z u m i e ć w s z e lk i) w ł a d z ę p u b l i c z n o , - p r a w n ą , k t ó r e j p o d l e g a l i m ł y n a r z e .
3» J . E t h e y , o p . c i t ., s . 246. T u o d p r z e m i a ł u m ł y n a r z p o b i e r a ł 10%.
704 H E N R Y K B U C IIT S K I
narstwa). Obejmowała też kongregacja komiltat Trenczyn. E gzystowała dowodnie w okresie nasilonego niebezpieczeństw a tureckiego, poza p ołow ę X V II .w., gdy hab
sburska część Węgier przeżyw ała zintensyw nienie procesów społeczno-gospodar
czych, w yw ołane m iędzy in nym i poważnym wzrostem zaludnienia, spowodowanym przez m asow e m igracje z obszarów zagrożonych lub okupowanych przez Turków.
G dy p o zw ycięstw ach lat 1683— 1686—>1688 i w yzw oleniu W ęgier spod tureckiego panowania n astąpił odpływ ludności do D olnego Kraju (Alföld), o k ongregacji w ię cej n ie słychać, choć ew entualna jej egzystencja, choćby w szczątkow ej form ie, jest m ożliw a aż d o reform terezjańsko-józiefińskich. Z w iązki kongregacji z sołtysam i, którzy jako organizatorzy k olonizacji w iejsk iej na p raw ie so łty sim (m ore scolteto- rum ) dotarli tylko d o północnych części kom itatów Bars i .Nitra ( a i dalej n a p ół
noc ty lk o część w s i była zakładana p rzez sołtysów ), oraz w p ływ y na jej ustrój praw a niem ieckiego m ogły być ty lk o pośrednie.
