Anna D. Jaroszyńska
Krytyka retoryczna w Stanach
Zjednoczonych Ameryki : zarys
dziejów i najnowsze kierunki
rozwojowe
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 79/3, 97-119
P a m ię t n ik L it e r a c k i L X X I X , 1988, z. 3 P L I S S N 0031-0514
ANNA D. JAROSZYŃSKA
KRYTYKA RETORYCZNA W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI
ZARYS DZIEJÓW I NAJNOWSZE KIERUNKI ROZWOJOWE
K ariera retoryki w społeczeństwie am erykańskim to obraz wysiłków skierowanych ku ciągłemu doskonaleniu procesów komunikacji między ludzkiej i poznaniu mechanizmów sterujących postawami tego społe czeństwa. Żyjem y w retorycznym środowisku i w retorycznych czasach, które żądają od nas nieustannego odpowiadania na wszystko, co się wokół dzieje — twierdzą teoretycy retoryki. Retoryka ma być kluczem do zrozumienia rzeczywistości i zachowań ludzkich zarówno w przesz łości, jak i w teraźniejszości. Poprzez swoje doświadczenie i wypraco wanie w arsztatu badawczego odpowiedniego do gruntow nej analizy wie lorakich zjawisk społecznych retoryka ma służyć również przyszłości. Olbrzymie zainteresowanie retoryką wykazywane właśnie przez spo łeczeństwo am erykańskie jest bardzo w swojej wymowie znamienne. Wielka różnorodność tego społeczeństwa wywołuje bowiem potrzebę szczególnie intensywnego poszukiwania dróg porozumienia się, metod analizowania ogromnego zalewu informacji, właściwych sposobów od bierania zaskakujących często zjawisk oraz odpowiednich form w yraża nia własnych osobowości.
Nie jest przy tym wszystkim retoryka dziedziną tylko teoretyczną. Wręcz przeciwnie — widzi się jej praktyczne cele i zastosowania i reali zuje się je w kolejnych etapach procesu edukacji.
Przede wszystkim przejawia się to w program ach szkół średnich i wyższych, gdzie w ram ach English D epartm ents znajduje się nauka zarówno literatury, jak i tzw. kompozycji, związanej wielorako z reto ryką. Szczególny nacisk, jaki kładzie się na w drażanie programów zajęć
„composition”, łączy się ze świadomością powszechnego upadku czytel
nictw a (tzw. literacy crisis). Jest on wywołany, jak się ogólnie uważa, zdominowaniem k u ltu ry przez środki masowego przekazu inne niż źródła pisane, a więc głównie przez telewizję, radio, kino i sztuki plastyczne, takie jak reklam y i komiksy 1. Stąd biorą początek różnorodne wysiłki
1 Zob. J. L. K i n n e a v y , C ontemporary Rhetoric. W zbiorze: The Present
S tate of Scholarship in Historical and Contemporary Rhetoric. Ed. W. B. H o r n e r .
Columbia and London 1983, s. 193—194.
98 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
dokonywane w celu uzdrowienia sytuacji w szkolnictwie, którego system w swoich podstawowych zrębach przypomina wciąż średniowieczny mo del siedmiu sztuk wyzwolonych 2. Liczne publikacje z tego zakresu do tyczą zarówno sfery elocutio i dispositio, jak i niezwykle ważnych pro blemów inventio 3. Doskonały przegląd najważniejszych prac daje Jam es L. Kinneavy, zwracając uwagę m.in. na rozmaite poglądy odnośnie do miejsca retoryki w program ach nauczania języka angielskiego 4.
Badania retoryczne biegną ponadto dwoma innym i torami, które można by umownie określić jako historyczny i krytyczny.
Systematyczne studia nad historią retoryki już od dawna uważano za pilną potrzebę badawczą. U progu lat sześćdziesiątych Jam es J. M ur p h y sformułował obszerny projekt kompleksowych studiów nad reto ry ką średniowieczną 5. Jego inicjatyw y zaowocowały wkrótce intensyw ny mi pracami; program y badawcze dotyczące dziejów teorii i praktyki re torycznej w różnych okresach historycznych objęły bibliografie, przekła dy, prace analityczne i syntetyczne, pojawiły się wydawnictwa seryjne i czasopisma naukowe poświęcone tej problematyce, a wreszcie pow stały organizacje skupiające naukowców zajm ujących się historią re to ry k i6.
Zainteresowanie dziejami retoryki nie stanowi jednak charakterysty ki wyłącznie am erykańskiej. Na gruncie tym łączą się wysiłki uczonych z różnych stron świata, którzy w 1976 r. utw orzyli międzynarodową organizację pod nazwą International Society for the H istory of Rheto ric 7.
Zagadnienia retoryki współczesnej mieszczą się natom iast w progra mach Speech D epartm ents (lub Speech—Communication Departm ents), które oferują m.in. kursy z zakresu teorii komunikacji i retoryki pub licznych w ystąpień („public address”), tj. historii mów publicznych, teorii retoryki, krytyki retorycznej oraz teorii przekazu radiow o-telew izyjne
2 J. J. M u r p h y (Rhetorical History as a Guide to the Salvation of A m eri
can Reading and W ritin g : A Plea for Curricular Courage. W zbiorze: The Rhetori cal Tradition and Modern Writing. Ed. J. J. M u r p h y . N ew York 1982, si, 5—7)
proponuje wprost powrót do zasad sform ułowanych w pismach K w i n t y l i a n a (De institutio oratoria) i C y c e r o n a (De oratore), widząc w kontynuowaniu ich tradycji efektyw ny sposób podniesienia poziomu studiów anglistycznych. Zob. też w stęp (s. VII) oraz inne eseje tego z.bioru.
8 Ibidem, s. 3—12.
4 K i n n e a v y , op. cit., s. 193—198.
5 J. J. M u r p h y , The Arts of Discourse. 1050—1400. „Medieval Studies” t. 23 (1981), s. 202—204.
® Szczegółowe stany badań nad historią retoryki w kolejnych okresach histo rycznych m ożna znaleźć w pracy The Present State of Scholarship in Historical
and Contemporary Rhetoric.
7 B. V i c k e r s : Preface. W zbiorze: Rhetoric Revaluated. Papers from the
International Society for the History of Rhetoric. Ed. B. V i c k e r s . Binghamton,
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 90 go. Niektóre inne problem y kom unikacji oraz mass mediów znajdują zaś swe odzwierciedlenie w program ach wydziałów dziennikarskich (Jour nalism and Mass Communication), teorii komunikacji technicznej i, oczy wiście, wydziałów filologicznych 8.
Przedm iotem niniejszego artykułu jest zwięzłe przedstawienie dzie jów i głównych kierunków rozwojowych krytyki retorycznej (rhetorical
criticism) w Stanach Zjednoczonych. Moje zainteresowanie tym tem a
tem, w yrastające z prowadzonych prac n ad retoryką średniowieczną w Pol sce, rozwinęło się i pogłębiło podczas studiów doktoranckich na U ni versity of Minnesota w 1986 roku. Uczestnictwo w zajęciach kursowych prowadzonych przez prof. Roberta L. Scotta, stojącego na czele w ydziału Speech—Communication tamtejszego uniw ersytetu, oraz jego życzliwe przewodnictwo po trudnych i zawiłych obszarach najnowszych badań
rhetorical criticism przyczyniły się w znacznej mierze do powstania tego
artykułu.
Celem niniejszej pracy jest przybliżenie polskiemu czytelnikowi nie których problemów krytyki re to ry c z n e j9, która odgrywa już poważną rolę w życiu społeczeństwa amerykańskiego, a jej ciągły rozwój w ska zuje, iż rhetorical criticism jako metoda poznawania i rozumienia rzeczy wistości zyskuje sobie coraz większe grona zwolenników. Aby spełnić inform acyjną funkcję niniejszej pracy, w przypisach podana została ob szerna bibliografia, która jednak w żadnym razie nie wyczerpuje ogromu publikacji z tej dziedziny. W ybrano więc pozycje najistotniejsze i stosun kowo najnowsze 10.
Aby dotrzeć do początków am erykańskiego zafascynowania retoryką, należy cofnąć się co najm niej do drugiej połowy w. XIX, kiedy to kształ
8 Zob. program Speech—Communication Department U niwersytetu M innesoty, w: „University of Minnesota Bulletin. Graduate School 1984—86”. M inneapolis 1984, s. 488—492, 214—220, 320—324, 542—543.
9 Jedynym dotychczasowym opracowaniem w języku polskim tego tem atu jest krótka i nie w olna od nieścisłości wzm ianka J. Z. L i c h a ń s k i e g o w jego ar tykule Retoryka. Przegląd współcze sn ych szkół i meto d badawczych (w zbiorze:
Retoryka a literatura. W rocław 1984). W dziale przekładów „Pamiętnika Literackie
go” (1977, z. 1—2) znalazło się natomiast kilka tłum aczeń bardzo zróżnicowanych tem atycznie prac z dziedziny retoryki, wśród których rozprawy K. M. Hall Jam ie son, K. Burke’a i R. В. Douglasa korespondują z tem atyką niniejszego artykułu. 10 Zastosowano następujące skróty tytułów czasopism am erykańskich: CM = „Communication Monographs”. — CQ = „Communication Quarterly”. — CSSJ = „Central States Speech Journal”. — JC = „Journal of Communication”. — PR = „Philosophy and Rhetoric”. — QJS = „Quarterly Journal of Speech”. ■— SG = „Speaker and G avel”. ·— SM = „Speech M onographs”. — SSCJ = „Southern Speech Communication Journal”. — SSJ = „Southern Speech Journal”. — WJSC = „Western Journal of Speech Communication”. — WS = „Western Speech”. — Po nadto skrót M odsyła do zbioru: Methods of Rhetorical Criticism. A T w e n tith-C en-
tu ry Perspective. Ed. B. L. B r o c k , R. L. S c o t t . Detroit, Michigan, 1982. Liczba
100 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
towały się podstawy wydziałów filologii angielskiej (English D epart ments) na am erykańskich uniw ersytetach. Z całą świadomością konty nuacji edukacyjnych tradycji cywilizacji łacińskiej dyskutowano wów czas na tem at rozlokowania poszczególnych elementów Trivium w ew nątrz przyjętego systemu sztuk wyzwolonych. Włączone do program u reto ryka i logika znalazły się szybko w cieniu wszechwładnej literatu ry . Roz goryczeni takim stanem rzeczy nauczyciele wymowy zdecydowali się na dram atyczny krok i wystąpili z narodowej rady nauczycieli języka an gielskiego (The National Council of Teachers of English). Obok wy działów filologicznych zaczęły powstawać wydziały wymowy (Speech Departments), opierające swój program na zagadnieniach szeroko poję tej retoryki i odwołujące się do tradycji ruchu elokucyjnego w Anglii w pierwszej połowie XIX w ie k u n . Rozłam został przypieczętowany utworzeniem w 1915 r. The National Association of Academic Teachers of Public Address 12.
Konieczność wykształcenia modelu programowego dla studentów wy działów wymowy wywoływała dyskusje wykraczające poza progi uni wersytetów. Wiele z takich dysput toczyło się na łamach powstających jak grzyby po deszczu specjalistycznych czasopism, a szczególnie zało żonego już w 1915 r. kw artalnika „Q uarterly Journal of Public Speak ing” 13. Ukazywać się poczęły liczne podręczniki retoryki, dające pod staw y zarówno poprawnego pisania, jak i mówienia. Cele badań reto rycznych widziano głównie, zgodnie z pojęciem zakresu retoryki, w stu diowaniu historii tej dyscypliny od czasów antycznych, w poznawaniu sylwetek i spuścizny w ybitnych oratorów różnych okresów historycz nych, ras i narodów, w analizie wystąpień publicznych jako politycznych środków perswazji itp. W roku 1923 pracownicy wydziału wymowy z Cornell U niversity ogłosili naw et na łamach „Q uarterly Journal of
11 Zob. K i n n e a v y , op. cit., s. 168—169. — C. C. A r n o l d , Rhetoric in
America Since 1900. W zbiorze: Re-Establishing the Speech Profession. The First Fifty Years. Ed. R. T. O l i v e r and M. G. B a u e r . Boston 1959. — E. K ö n i g s
b e r g , Fifty Years of Speech Education in Public High Schools in the Eastern Sta
tes. W: jw. — H. E. G u l l e y , H. F. S e a b u r y, Speech Education in T w entieth Century Public Schools. W zbiorze: His tory of Speech Education in America. Back ground Studies. Ed. K. R. W a l l a c e . N ew York 1954 — F. M. R a r i g, H. S. G r e
a v e s , National Speech Organizations and Speech Education. W: jw. — M. H о с h- m u t h, R. M u r p h y , Rhetorical and Elocutionary Training in Nineteenth-Century
Colleges. W: jw.
12 W roku 1946 stowarzyszenie to zm ieniło nazwę na Speech Association of America, a w 1970 r. na Speech Communication Association.
18 W roku 1918 kwartalnik przyjął nazwę „The Quarterly Journal of Speech Education”, zmienioną w 1928 r. na „The Quarterly Journal of Speech”. W dyskusji uczestniczyli m.in. J. A. W i n a n s (The Need for Research. QJS 1915) i Ch. H. W o o l b e r t (The Organization of D epartments of Speech Science in Universities. QJS 1916; Suggestions as to Methods in Research. QJS 1917).
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 101 Speech” listę 129 godnych opracowania tematów, sugerując w ten sposób dalszy kierunek rozwoju młodej dyscypliny.
N ajbardziej zaważyło na nim jednak ukazanie się przełomowego ar tykułu H erberta A. Wichelnsa The Literary Criticism of O rato ry14. Wichelns położył w nim właściwe podwaliny pod rhetorical criticism, który niemalże całkowicie zdominował badania retoryczne w Stanach Zjednoczonych, wyłączając tylko niektóre aspekty historii retoryki i teorii retorycznej 15.
Wichelns sformułował w swoim eseju znamienne rozróżnienie pomię dzy krytyką literacką a retoryczną. K rytyk literacki, według niego, in terp retuje wartości stałe i uniw ersalne, podczas gdy k rytyka retoryczna nie zajm uje się ani stałością, ani pięknem, ale efektem. K rytyka reto ryczna
traktuje mowę jako komunikację ze specyficzną publicznością i widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę metod przekazywania swoich idei słuchaczom ie.
Wichelns podał ponadto konkretne wskazania metodologiczne, pośród których jako szczególnie ważną zalecił m.in. analizę osobowości mówcy, motywów jego działania, celów i ocen przez niego formułowanych; stylu, sposobów dobierania argum entów i dowodów oraz sposobów przekazy wania wypowiedzi słuchaczom. W centrum zainteresowania krytyka re torycznego powinna znaleźć się poza tym publiczność, jej ogólna charakte rystyka i efekt, jaki wywarło na niej wystąpienie. Należy również zba dać w pływ przemówienia na publiczność, która zaznajomiła się z nim poprzez późniejsze odczytanie tekstu, oraz — w ogólnym efekcie — na zmianę postaw społeczeństwa w danym momencie historycznym 17.
Ustalenia W ichelnsa zaciążyły nad kształtem rhetorical criticism w Sta nach Zjednoczonych na przeciąg co najm niej 30 kolejnych lat. Na jego teoriach oparta została tzw. tradycyjna szkoła krytyki retorycznej,
14 H. A. W i c h e l n s , The Literary Criticism of Oratory. W zbiorze: Studies
in Rhetoric and Public Speaking in Honor of James A. Winans. Ed. A. M. D r u m
m o n d . Ithaca, N ew York, 1925. (Dalej pracę tę cytuję ze zbioru: Methods of
Rhetorical Criticism). Przełom owe znaczenie w yw odów W ichelnsa jest powszechnie
uzjiawane. Podczas jednej z konferencji (1971) poświęconej rhetorical criticism В. B a s k e r v i l l e (Rhetorical Criticism, 1971: Retrospect, Prospect, Introspect. SSJ t. 37 <1971), s. 113) określił datę obrad na rok „46 P. W.” — po W ichelnsie.
15 K i n n e a v y (op. cit., s. 185—186) wskazuje na w iele obszarów badawczych w spółczesnej retoryki, wym ieniając m.in. teorię komunikacji, logikę nieformalną, dialektykę, teorię informacji, dziennikarstwo, propagandę polityczną, reklamę, kaz nodziejstwo, ruchy społeczne (np. fem inistyczny), niektóre aspekty psychologii, środ ki m asowego przekazu, semiotykę, zagadnienia kompozycji literackiej. Pośród tego szerokiego wyboru umieszcza również rhetorical criticism, zastrzegając jednakże, iż w gruncie rzeczy w iększość poruszanych w jego zakresie problemów, sklasyfi kowanych pod różnymi nazwami, należy do szeroko pojętej krytyki retorycznej.
16 W i c h e l n s , op. cit., s. 67. 17 Ibidem, s. 69— 70.
102 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
do której zalicza się n u rt neoarystotelesowski i h isto ry c zn y 18. Szkoła tradycyjna koncentruje się głównie na osobie mówcy i jego sposobach odpowiadania na wszystkie retoryczne problem y w ynikające z sytuacji, w jakiej się znajduje. Chociaż punkt wyjścia dla takiego stanowiska ok reślił przede wszystkim Wichelns, to jednak wyraźne jest tu odwoły wanie się do arystotelesowskiego pojęcia retoryki, jako umiejętności od kryw ania w każdej sytuacji wszelkich dostępnych środków p ersw azji19. Dwa wyróżniane w ew nątrz szkoły tradycyjnej n u rty niejednokrotnie łączą się i nakładają na siebie, często przybierając tę samą nazwę badań neoarystotelesowskich albo neoklasycznych (M 36) 20. Proponow any przez Brocka i Scotta podział polega na następującym rozróżnieniu: krytyk 0 nastawieniu neoarystotelesowskim śledzi wpływ w yw ierany przez mów cę; kry ty k o nastaw ieniu historycznym skupia swoją uwagę na kontek ście historycznym sytuacji, trak tu jąc idee przedstaw iane przez mówcę jako obraz i integralną część czasów, w jakich żyje (M 32—34). Stąd n u rt historyczny uważa historię publicznych przemówień za historię idei funkcjonujących w danym czasie 21. W każdym jednakże przypadku — szkoła tradycyjna preferuje opis i interpretację raczej niż ocenę obser wowanych zjawisk. Za przedmiot badań przyjm uje zaś głównie postacie 1 dokonania wielkich mówców przeszłości, jak chociażby Edm und Burkę, Robert Ingersall, Franklin Roosevelt czy Woodrow Wilson 22.
W roku 1943 ukazało się 2-tomowe dzieło A History and Criticism oj
American Public Address 23, będące w swoim założeniu szerokim przeglą 18 K lasyfikacja rhetorical criticism została zaczerpnięta z pracy Methods of
Rhetorical Criticism. Jej autorzy zastrzegają, iż przyjęta przez nich typologia ma
charakter umowny wobec w ielkiej ilości i zróżnicowania publikacji z tej dziedziny. Płynność tę podkreśla terminologia. Autorzy używają pojęć „perspektywa [perspec
t iv e ] ” i „podejście [approach]”, np. perspektywa historyczna zaw iera dwa podejścia:
neoarystotelesow skie i historyczne. W niniejszym artykule wprowadzono odpowied nio terminy: „szkoła” i „nurt”. Zob. też uw agi krytyczne w: J. F. K l u m p p , Ph. M. J a p p, D. K. J a p p, A Bibliography of Rhetorical Criticism: 1977—1982. SG t. 22 <1984), s. 20—36.
19 J. J. M u r p h y , Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical The
ory from Saint Augustine to the Renaissance. B erkeley 1974, s. 4—7; tam też obszer
na bibliografia.
20 Zob. też E. B l a c k , Rhetorical Criticism: A S tu dy in Method. N ew York 1965, s. 27—35.
21 Teoretyczne podstawy takiego przekonania form ułuje E. J. W r a g e w pra cy Public Address: A S tu dy in Social and Intellectual History (QJS 1947).
22 Zob. Ch. J. S t e w a r t , Historical S urvey: Rhetorical Criticism in T w entieth
Century America. W zbiorze: Explorations in Rhetorical Criticism. Ed. G. P. M o h r -
m a n n , Ch. J. S t e w a r t , D. J. O c h s . U niversity Park and London 1973, s. 6. Zob. też krytykę tego założenia w: L. R e i d , The Perils of Rhetorical Criticism. QJS 1944, s. 419.
28 A History and Criticism of American Public Address. T. 1—2. Ed. W. N o r w o o d B r i g a n c e . N ew York 1943. T. 3. Ed. M. H o c h m u t h N i c h o l s . Lon don 1955.
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z JE D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 103 dem osiągnięć am erykańskiego rhetorical criticism. Niemalże w całości było ono jednak odzwierciedleniem wszechwładnie panującej szkoły tra dycyjnej opartej na „uświęconej doktrynie” Wichelnsa 24. Te same ten dencje dominowały także w w ydanym w 1955 r. tomie 3 A History and
Criticism [...]. Tylko kilku spośród krytyków dekady 1935— 1944 ośmie
liło się podnieść głosy kwestionujące zasadność powielania wciąż tych samych wzorów 25.
Najpełniejszym ujęciem założeń szkoły tradycyjnej okazała się praca Thonssena i Bairda Speech Criticism 26, która w sposób ostateczny sank cjonowała wichelnsowski kierunek rozwoju rhetorical criticism. Było to jednocześnie jakby zamknięcie pierwszego, najbardziej jednolitego okre su jego funkcjonowania. Autorzy Speech Criticism poświęcili wiele m iej sca m.in. prześledzeniu historii retoryki i dziejów krytyki od czasów antycznych do współczesnych. W swoim schemacie metodologicznym nie odbiegli jednak daleko od tradycyjnych koncepcji.
Pomimo coraz szerzej uświadamianej potrzeby reform y założeń rhe
torical criticism21, dopiero wydana w 1965 r. praca Edwina Blacka Rhe torical Criticism. A Stud y in Method położyła kres hegemonii szkoły tra
dycyjnej, nazwanej przez Blacka ogólnie neoarystotelesowską.
Black najpierw określił znaczenie i cele krytyki w ogóle, a następnie scharakteryzow ał trzy główne tendencje dające się zauważyć w śród ame rykańskich publikacji z dziedziny rhetorical criticism: 1) badania ruchów społecznych 28, 2) badania o nastaw ieniu psychologicznym, analizujące re lacje pomiędzy życiem w ew nętrznym mówcy a jego działalnością29, 3) studia neoarystotelesowskie, oparte na osiągnięciach retoryki antycznej. Te ostatnie stały się celem ataku Blacka podważającego słuszność nie wolniczego trzym ania się metod sformułowanych przez A rystotelesa i oży wionych w 1925 r. przez W ichelnsa30. Wywodów swoich Black nie za kończył jednak propozycją żadnej konkretnej metody, ale na odwrót, stwierdził, iż wiedza na tem at retorycznego dyskursu jest zbyt szczupła, by już teraz zamykać ją w jakimś sztyw nym system ie 31.
24 Zob. S t e w a r t , op. cit., s. 7—8. — B l a c k , op. cit., s. 27—28 n. 86 Zob. S t e w a r t , op. cit., s. 6— 10.
26 L. T h o n s s e n , A. C r a i g B a i r d , Speech Criticism. N ew York 1948. Wyd. 2 (1970) wraz z W. B r a d e n e m .
27 Zob. S t e w a r t , op. cit., s. 10—19. 28 Na ten tem at dalej.
29 Jako przykład takiego podejścia B l a c k (op. cit., s. 22—27) podał esej Mo- loneya o C. Darrowie opublikowany w t. 3 A History and Criticism [...] na s. 262— 312.
80 Jak twierdzi S t e w a r t (op. cit., s. 20), Black skonkretyzował i nazwał te w szystkie obiekcje, które, choć sporadycznie, ale pojawiały się w literaturze już w cześniej.
104 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
Metody szkoły tradycyjnej nie przestały jednak pociągać niektórych badaczy i wciąż od czasu do czasu przypom inają się nowymi dyskusjam i teoretycznym i oraz wcale licznymi pracami k ry ty cz n y m i32.
Do pojęć najpopularniejszych na przełomie lat pięćdziesiątych i sześć dziesiątych w Stanach Zjednoczonych należą z pewnością „Nowa K ry ty k a ” i „Nowa R etoryka”. Była to reakcja na dotychczasowe m etody stosowane zarówno przez krytyków literackich, jak i retorycznych; oba prądy w ypływ ały z jednego przekonania o konieczności nowego spoj rzenia na analizę tekstu, z położeniem szczególnego nacisku na jego w ar tości semantyczno-semiotyczne. Co więcej, przedstawiciele obu k ieru n ków korzystali często z dorobku tych samych badaczy, jak np. Ivora A rm stronga Richardsa, czy K ennetha B urke’a. Ich prace, podobnie jak badania tzw. grupy Sem antyki Ogólnej, kładły podwaliny pod nowy system krytyki tekstu, którego metody absorbowano następnie odpo wiednio do potrzeb literatu ry i re to ry k i33.
Szkoła Nowej Retoryki nie była jednak w żadnym w ypadku jednoli ta. Daniel Fogarty widział ją raczej jako wypadkową trzech podstawo w ych teorii Richardsa, B urke’a i Semantyków Ogólnych 34. Według kla syfikacji Brocka i Scotta możemy wyróżnić w niej dwa n u rty : jeden określony term inem „język—działanie” („language—action”) 35 i drugi zwany dram aturgicznym („dramatistic”). W ydaje się, że podział ten bar dzo dobrze oddaje główne tendencje funkcjonujące w ew nątrz Nowej Retoryki.
Zręby n u rtu language— action zaczęły się formować już w latach
trzy-82 W bibliografii za lata 1977—19trzy-82 nurt historyczny reprezentowany jest przez 19 pozycji, a neoarystotelesow ski aż przez 31 pozycji. Dowodzi to naw et dość znacz nej popularności szkoły tradycyjnej wśród w spółczesnych krytyków retorycznych. Zob. K l u m p p , J a p p , J a p p, op. cit., s. 26—27, 35—36.
88 Na tem at Nowej Krytyki, jej założeń i przedstawicieli zob. R. W e l l e k :
Pojęcia i problemy nauki o literaturze. W ybrał i przedmową poprzedził H. M a r
k i e w i c z . Teksty przełożyli A. J a r a c z e w s k i , M. K a n i o w a , I. S i e r a d z - k i. Warszawa 1979; A m erykańska k r y ty k a literacka w ostatnim dziesięcioleciu. Przełożył J. J a p o la . „Pamiętnik L iteracki” 1974, z. 1 ; A History oj Modern Cri
ticism: 1750—1950. T. 6: American Criticism, 1900— 1950. N ew Haven and London
1986, zwłaszcza rozdz. 8— 16. — H. M a r k i e w i c z , Rzut oka na współczesną teorię
badań literackich za granicą. W antologii: Współczesna teoria badań literackich za granicą. T. 3. Kraków 1973.
84 Zob. M. S t e i n m a n n , Jr., N ew Rhetorics. N ew York 1967, s. I l l n. — D. F o g a r t y , Roots for a N ew Rhetoric. N ew York 1959. Zob. też J. W. C h e - s e b r o, Contemporary Rhetorical Theory and Criticism: Dimensions of a N ew
Rhetoric. SM 1975.
85 Termin ten zaczerpnięty został przez B r o c k a i S c o t t a (Μ 269, przypis 9) z artykułu Th. S. F r e n t z a i Th. B. F a r r e l l a Language — Action: A Pa
radigm for Communication (QJS 1976) jako najlepiej w yrażający podstawowe za
dziestych naszego stulecia, kiedy to wydana została praca Richardsa The
Philosophy of Rhetoric, będąca w pewien sposób pogłębieniem dotych
czasowych dociekań autora, najpełniej ujętych w słynnym The Meaning
oj Meaning 36. Początek lat czterdziestych przyniósł pierwsze praktyczne
próby zastosowania osiągnięć zarówno Richardsa, jak Sem antyków Ogól nych dla wykształcenia nowych metod krytyki retorycznej, która zaak ceptowała je stosunkowo szybko 37.
Podstawowym założeniem było przeprowadzenie drobiazgowej analizy tekstu w celu odnalezienia pewnych schematów językowych, które mogą posłużyć do lepszego zrozumienia tzw. aktu retorycznego (M 271) 38. Szczególnie dobrze służą temu celowi badania nad istotą i użyciem me tafory 39.
N urt dram aturgiczny wykształcił się w oparciu o pisma K ennetha Burke’a 40, który doczekał się licznej grupy najpierw interpretatorów i zwolenników, a następnie naśladowców. Retoryczna filozofia B u rk e’a została po raz pierwszy zaprezentowana na łamach „The Q uarterly Jo u r nal of Speech” przez Marie Hochmuth Nichols. W kolejnych num erach tego czasopisma ukazały się następnie dwa artykuły pióra samego B u rk e’a
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 105
86 I. A. R i c h a r d s , The Philosophy of Rhetoric. N ew York 1936. — C. Κ. O g d e n , I. A. R i c h a r d s , The Meaning of Meaning. London 1923.
*7 I. J. L e e : Four Ways of Looking at a Speech. QJS 1942; General Semantics
1952. QJS 1952. — S. I. Ii а у a к a w a, Language in Thought and Action. N ew
York 1964. — R. W e a v e r : Ideas Have Consequences. Chicago 1948; The Ethics
of Rhetoric. Chicago 1965; Language Is Sermonic. W zbiorze: Dimensions of Rheto rical Scholarship. Ed. R. E. Ne b e r g a 11. Norman 1963.
88 W ymieńmy dla przykładu kilka prac z tego zakresu, które ukazały się na przełomie lat siedem dziesiątych i osiemdziesiątych: R. E. D e n t o n , Jr., The Rhe
torical Functions of Slogans: Classifications and Characteristics. CQ t. 28 (1980). —
R. C. J o h n s o n , Blacks and Women: Naming American Hostages Released in Iran. JC t. 30 (1980). — M. O s b o r n , The Evolution of Archetypal Sea in Rhetoric and
Poetic. QJS 1977. — M. S o l o m o n : Jim m y Carter and „Pla yboy”. A Sociolinguis- tic Perspective on Style. QJS 1978; The „Positive W om an’s” Journey: A Mythic Analysis of the Rhetoric of STOP ERA. QJS 1979.
Si M. O s b o r n , D. E h n i n g e r , The Metaphor in Public Address. SM 1962.—
M. O s b o r n , Archetypal Metaphor in Rhetoric: The Light-Dark Family. QJS 1967. — L. M. G r i f f i n , The Edifice Metaphor in Rhetorical Theory. SM 1960. — K. H a l l J a m i e s o n , The Metaphoric Cluster in the Rhetoric of Pope Paul VI
and Edmund G. Brown, Jr. QJS 1980. — J. V e r n o n J e n s e n , British Voices on the Eve of the American Revolution: Trapped by the Fam ily Metaphor. QJS 1977.—
W. E. R i с k e t, Winston Churchill’s Archetypal Meta phors: A Mythopoetic Trans
lation of World War II. CSSJ t. 28 (1977).
41 K. B u r k e : Counter-Statem ent. New York 1931; Permanence and Change. N ew York 1935; The Phil'osophy of Literary Form. Baton Rouge, Luisiana, 1941;
A G-ammar of Motives. Englewood Cliffs, N ew Jersey, 1946; A Rhetoric of Mo tives. Englewood Cliffs, N ew Jersey, 1950; The Rhetoric of Religion. Boston 1961; Language as Symbolic Action: Essays on Life, Literature and Method. Berkeley-
1 0 6 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
i od tej chwili rozpoczął się intensyw ny proces rozpowszechniania się założeń i metod tej tzw. retoryki b u rk eja ń sk iej41. Oddziałała ona zresztą nie tylko na rhetorical criticism; również inne dyscypliny, takie, jak np. socjologia, teoria komunikacji, pedagogika i krytyk a literacka, przejęły z niej bardzo wiele 42. Szczególnie interesujące w yniki daje zastosowanie metod wypracowanych przez B u rk e’a i jego następców w krytyce te a tra l nej oraz analizach tzw. tem atów fantastycznych w procesach kom uni kacji społecznej43.
Skomplikowany świat teorii B urke’a nie jest łatw y do zrozum ienia bez szczegółowej znajomości wszystkich jego, w zajem nie uzupełniają cych się, prac. Burke nie podaje bowiem suchych schematów metodycz nych, ale proponuje raczej swoje własne spojrzenie na człowieka funkcjo nującego w symbolicznej rzeczywistości współczesnego świata. Jednym z podstawowych sposobów zrozumienia tego człowieka jest poznanie mo tywów jego działania 44. Zasadniczą funkcją retoryki jest, według B urke’a, użycie słów przez człowieka („human agent”) w celu kształtow ania po staw lub wywoływania działań innych ludzi („human agents”) 45. Retory
41 M. H o c h m u t h N i c h o l s , K enn eth Burke and the „N ew Rhetoric”. QJS 1952. — К. B u r k e : A Dramatistic V iew of the Origins of Language. QJS 1952, nr 3 (cz. 1); nr 4 (cz. 2); 1953, nr 1 (cz. 3); Postsc ripts on the Negative. QJS 1953, nr 2. ■— L. V. H o l l a n d : Rhetorical Criticism: A Burkeian Method. QJS 1953;
Kenn eth B u rke’s Dram atistic Approach in Speech Criticism. QJS 1955; Counter point: Kenn eth Burke and A ristotle’s Theories of Rhetoric. N ew York 1959. —
G. К η о X , Critical Moments: K enn eth B u rke’s Categories and Critiques. Seattle
1957. — W. R u e c k e r t , K enn eth Burke and the Drama of Human Relations. M inneapolis 1963. — B. B a s k e r v i l l e , The Dramatistic Criticism of Oratory. QJS 1959. — C. A. B e r t h o l d , K en n eth B u rke’s Cluster-A^on Method: Its D ev e
lopment and an Application. CSSJ t. 27 <1976). — J. F. С r a g a n , Rhetorical S tra tegy: A Dramatistic Interpretation and Application. CSSJ t. 24 (1975). — M. R. H a-
g a n, Kenn eth Burke and Generative Criticism of Speeches. CSSJ t. 22 <1971). — J. S. M а с к s o u n d, K enneth Burke on Perspec tive and Rhetoric. WS t. 33 (1969).
42 Zob. np. Critical Responses to K enn eth Burke. Ed. W. R u e c k e r t . Min neapolis 1969.
43 Za ztoiorem Methods of Rhetorical Criticism podaję kilka cytow anych tam przez B r o c k a i S c o t t a pozycji: J. W. K i r k , Kenn eth B u rke’s Dramatistic
Criticism A pplied to the Theatre. SSCJ t. 33 (1968). — S. J. M a c k s o u n d , Voices in Opposition: A Burkeian Rhetoric of Saint Joan. QJS 1971. — E. B o r m a n n : Fantasy and Rhetorical Vision: The Rhetorical Criticism of Social Reality. QJS
1972; Fetching Good Out of Evil: A Rhetorical Use of Calamity. QJS 1977. — L. W. P o r t e r , The White House Transcripts: Group Fantasy Events. CSSJ t. 27 (1976).—■ E. G. B o r m a n n , J. K o e s t e r , J. B e n n e t t , Political Cartoons and Salient
Rhetorical Fantasies: A n Empirical Analysis of the ’79 Presidential Campaign. CM
t. 45 <1978).
44 Poniższe streszczenie podstawowych założeń filozoficzno-retorycznych Bur ke’a oparte jest głów nie na artykule B. L. B r o c k a Rhetorical Criticism: A Bur
keian Approach (zamieszczonym w Μ).
45 Definicja ta pochodzi z pracy К. В u г к e ’ a A Rhetoric of Motives (New Y ork 1950, s, 41. Cyt. za: B r o c k , op. cit., s. 348—349). Przy tłum aczeniu
niektó-K R Y T Y niektó-K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y niektó-K I 107 ka wywodzi się z „podstawowej funkcji języka jako takiego”. Język z kolei rozum iany jest jako system symboli słownych, które umożliwiają odpowiedź na sytuacje, jakie w yw ołuje dram aturgiczne w swojej n a
turze społeczeństwo. Język również odkrywa przed nami m otywy ludz kiego działania.
Koncepcja społeczeństwa i praw nim rządzących zakłada istnienie pewnych hierarchicznych stru k tu r, porządkujących społeczeństwo. Czło wiek może zarówno akceptować, jak i odrzucać hierarchię, dając w yraz swej postawie poprzez symboliczne użycie języka. Świadome odrzucenie tradycyjnej hierarchii, bądź tylko jednego z jej elementów, pociąga za sobą poczucie w iny („guilt”), a następnie potrzebę odkupienia („redemp
tion”) i oczyszczenia („purification”). Odkrycie skomplikowanych powią
zań pomiędzy tym i kategoriam i w arunkuje poznanie dram aturgicznej n a tu ry społeczeństwa.
Innym istotnym pojęciem retorycznej filozofii B urke’a jest identyfi kacja („identification”), która następuje w wyniku utożsamiania się z czyimiś poglądami lub in te re sa m i46. Pozwala ona na dokonywanie po działów społeczeństwa, w zależności od postaw kształtow anych przez mówcę. Umożliwia również analizę symboli słownych użytych przez mów cę dla wywarcia wrażenia na poszczególnych grupach społecznych.
Centralna metoda postępowania B urke’a związana jest z konstrukcją jego słynnej pentady („pentad”), której terminologia przyjęta została powszechnie. B urkę stara się w yjaśnić każdą sytuację poprzez znalezie nie odpowiedzi na pięć podstawowych pytań: co się stało? („act”); kiedy i gdzie to się stało? („scenę”); kto to zrobił? („agent”); jak to zrobił?
(„agency”) i dlaczego to zrobił? („purpose”). Do scharakteryzow ania po
szczególnych elementów pentady w ykorzystuje się założenia różnych fi lozofii. Najważniejszemu pojęciu, jakim jest „act”, przyporządkowany jest realizm, „scene” — materializm, „agent” — idealizm, „agency” — prag matyzm, a „purpose” — mistycyzm 47.
B urkę porów nuje swoją pentadę do ludzkiej dłoni, podkreślając za równo jej jedność, jak i podział. Jego model ma służyć krytykow i w zro zumieniu oraz opisie retorycznych działań i właściwości człowieka, a ta k że w sformułowaniu interpretacyjnych sądów na tem at efektywności re toryki 48.
rych terminów używ anych przez Burke’a w ynikają poważne trudności. A by nie wypaczyć sensu jego wypowiedzi, w nawiasach podana została oryginalna term ino logia angielska.
4® Zob. też L. B. R o s e n f i e l d , S et Theory: K e y to the Understanding of
K en n eth Burke’s Use of the Term „Identification”. WS t. 32 <1969).
47 B u r k e , A Grammar of Motives, s. X.
48 B r o c k , op. cit., s. 360. Pom inęłam tu inne założenia filozofii Burke’a, któ rych pełny w ykład znajduje się w jego kolejnych pracach.
108 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
Metoda ta zyskała dużą popularność, a wiele cennych studiów z za kresu rhetorical criticism, które powstały przy jej w ykorzystaniu, po twierdziło obserwacje B urke’a na tem at dram aturgicznych właściwości społeczeństwa ludzkiego49.
Potrzebę studiów nad retoryką ruchów społecznych sugerowano już w początkach lat dwudziestych, ale dopiero w r. 1947 S. Judson C ran- dell w pracy The Beginnings of a Methodology for Social Control S tu
dies in Public Address (QJS 1974) sformułował konkretne postulaty ba
dawcze. W centrum jego zainteresowania znalazły się serie mów w ygła szanych w celu osiągnięcia kontroli społecznej przez grupę. Analiza tych mów oraz towarzyszących im ulotek, artykułów prasowych, pieśni itp. stanowić miała klucz do poznania współczesnych technik nacisku spo łecznego 50.
Za twórcę metodologii badań retorycznych nad rucham i społecznymi uważa się jednak Lelanda M. Griffina. Odrzucił on ostatecznie „mówco- -centryczną” orientację (,,speaker centered orientation”) proponowaną przez szkołę tradycyjną, na rzecz studiów nad rucham i retorycznym i funk cjonującymi w ram ach ruchów historycznych51. We wspom nianej już tu taj pracy Black uznał badania tego rodzaju za jeden z trzech kierun ków krytyki retorycznej, dokonując jego omówienia głównie na podsta wie osiągnięć G riffin a 52. Griffin, kształtując teorię, wprowadzał rów nocześnie w życie swoje postulaty metodologiczne, a jego prace,
zyskują-48 L. A l t e n b e r g , R. C a t h a r t , J im m y Carter on Human Rights: A The
matic Analysis. CSSJ t. 33 <1982). — J. B r o w n , K enn eth Burke and the Mod Donna: The Dramatistic Method Applied to Feminist Criticism. CSSJ t. 29 <1978).—
B. B r u m m e t t: A Pentadic Analysis of Ideologies in T w o Gay Rights Contro
versies. CSSJ t. 30 (1979); Burkean Scapegoating, Mortification, and Transcendence in Presidential Campaign Rhetoric. CSSJ t. 32 (1981). — J. F. С r a g a n, D. C.
S h i e l d s , Communication Dramas: How Mediated Rhetoric Played in Peoria in
Campaign ’76. QJS 1977. — J. Y. F i s h e r , A Burkean Analysis of the Rhetorical Dimansions о fa Multiple Murder and Suicide. QJS 1974. — R. N. G a i n e s , Iden tification and Redem ption in Lysias’ „Againts Erathostenes”. CSSJ t. 30 <1979). —
R. M. G o n c h a r , Richard M. Nixon and Rhetorical Purpose. SG t. 15 <1977). — R. J. 1 1 к к a, Rhetorical Dramatisation in the D evelo pm ent of American Comu-
nism. QJS 1977. — R. L. I v i e, Presidential Motives for War. QJS 1974. — D. A.
L i n g : A Pentadic Analysis of Senator Edward K e n n e d y ’s Address to the People
of Massachusetts, July 25, 1969. CSSJ t. 21 (1970); Nixon, Watergate, and the Rhe toric of Agent. SG t. 15 <1977). — J. T. Μ о r e 11 o, The Great Bull Market of
1928: Investing and Encouragement of Stock Speculation. CSSJ t. 31 (1980). ■—
M. S o l o m o n , Re dem ptive Rhetoric: The Continuity Motif in the Rhetoric of
Right to Life. CSSJ t. 31 (1980).
50 S t e w a r t , op. cit., s. 12.
51 L. M. G r i f f i n , The Rhetoric of Historical Movements. QJS 1952, s. 185. Zob. też Ch. A. W i l k i n s o n , A Rhetorical Definition of Movements. CSSJ t. 27 (1976), s. 88—94.
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 109 ce od razu wielu zwolenników, stały się klasycznym modelem badań nad retoryką ruchów społecznych 53.
Nadal trw ały jednakże spory metodologiczne, owocujące próbami przy stosowania osiągnięć nurtów dramaturgicznego, neoarystotelesowskiego oraz socjologicznego do badań n ad rucham i społecznymi. Podejmowano również próby stworzenia precyzyjnej retorycznej definicji ruchu spo łecznego 54. Obok prac teoretycznych powstawały liczne prace krytyczne, które Brock i Scott sklasyfikowali jako osobny n u rt („movements ap
proach”) funkcjonujący wew nątrz tzw. szkoły m etakrytycznej (M 397—
4 0 0 ) 53.
Drugi n u rt tej szkoły określić można term inem n u rtu genologicznego
(„generic criticism”) 56. Zakłada on klasyfikację mów retorycznych w
oparciu o występujące pomiędzy nimi podobieństwa. K ryteria tej klasy fikacji zależne są w zasadzie od samego krytyka, choć, oczywiście, suge ru je się pewne ich ujednolicenie. Duże zainteresowanie wywołały próby wydzielenia rodzaju retoryki w zależności od sytuacji retorycznej, w ja
58 Mam tu na m yśli następujące artykuły L. M. G r i f f i n a : The Rhetorical
S tructu re of the Antimasonic Movement. W zbiorze: The Rhetorical Idiom. Essays in Rhetoric, Oratory, Language and Drama, Presented to Herbert August Wichelns with a Reprinting of His „Literary. Criticism of O ratory” (1925). Ed. D. C. B r y a n t .
New York 1966; The Rhetorical Structure of the „New L e f t” Movement: Part I. QJS 1964. Do najwcześniejszych prac zajm ujących się badaniami nad retoryką ru chów społecznych należą: E. J. L e n n o n , The Pro-Northern M ovement in England,
1861— 1865. QJS 1955. — W. D. L e w i s , Three Religious Orators and the Chartist Movement. QJS 1957. ■— E. E. W h i t e , The Protasis of the Great Aw akenin g in
N ew England. SM 1954.
54 L. M. G r i f f i n , A Dramatistic Theory of the Rhetoric of Movements. w zbiorze: Critical Responses to Kenn eth Burke. Ed. W. H. R u e c k e r t . M innea polis 1969. — D. F. H a h n , R. M. G o n c h a r , Studyin g Social Movements: A R h e
torical Methodology. „The Speech Teacher” t. 20 <1971). — H. W. S i m o n s , Re qu irements, Problems, and Strategies: A Theory of Persuasion for Social M o v e ments. QJS 1970. — R. S. С a t h a r t , N ew Approaches to the S tu d y of Movements: Defining Movements Rhetorically. WS t. 36 (1972). — W i l k i n s o n , op. cit., s. 91.
55 Tam również bibliografia, z której zacytuję tylko kilka przykładowych prac: D. M. J a b u s h, The Rhetoric of Civil Rights. WS t. 36 <1972). — R. L. S c o t t and WT. В г о с к r i e d е, The Rhetoric of Black Power. New York 1969. — J. F. K l u m p p , Chalenge of Radical Rhetoric: Radiealization at Columbia. WS t. 37 (1973). — B. R o b i n s o n H a n c o c k , Affirmation b y Negation in the Women's
Liberation Movement. QJS 1972. — В. T. Z o r t m a n , The Theater of Ideology in Nazi Germany. QJS 1971. — R. S. R o g e r s , The Rhetoric of Militant Deism.
QJS 1968. — F. S. H a i m a n , The Rhetoric of the Streets: Some Legal and Ethical
Considerations. QJS 1967. W iele interesujących prac powstałych w okresie 1977—
1982 cytują również K l u m p p , J a p p , J a p p (op. cit., s. 34—35).
54 Termin ten („genre”) — według B r o c k a i S c o t t a (M 394) — spopulary- zaw ał B l a c k , określając w ten sposób zbiór retorycznych przemówień, które cha rakteryzują się w spólnym i strategiami, sytuacjam i i efektam i.
110 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
kiej dane przemówienie następuje 57. Ogólnie biorąc, n u rt genologiczny charakteryzuje się ogromną różnorodnością tematów 58, które ujm ow ane są z punktu widzenia wszelkich dostępnych metodologii. Pod tym wzglę dem n u rt genologiczny w pełni odpowiada ugruntow anem u już w drugiej połowie lat sześćdziesiątych przekonaniu o konieczności pluralizm u w e współczesnych badaniach krytyki re to ry c z n ej59.
Wspomniany już wyżej odwrót od założeń szkoły tradycyjnej, k tó ry przypieczętowany został ukazaniem się dzieła Blacka, otworzył drogę różnorodnym poszukiwaniom w krytyce retorycznej. N urty językowy, dram aturgiczny, genologiczny i badań nad retoryką ruchów społecznych obejmują tylko część dorobku krytyków , którzy zerwali z wichelnsowsko- -arystotelesowskim ujęciem. K lasyfikacja pozostałych prac nastręcza po ważne trudności, niełatwo jest bowiem dopatrzyć się w nich jednolitej, konkretnej metodologii. Zauważyć daje się jednak pewna spontanicz ność krytyków w doborze m etod pracy i płynące stąd znaczne zindywi dualizowanie badań retorycznych. K ryty k odbiera sytuację retoryczną subiektywnie, poprzez nagromadzone indyw idualne doświadczenia, a w swojej analizie kładzie nacisk bardziej na interpretację i ocenę zjawisk niż na ich opis (M 140 i przypis 14). Rozłożenie akcentów uzależnione jest również tylko od jego własnego punktu widzenia. Brock i Scott okreś lają taką postawę mianem em pirycznej („experiential”) i zastrzegając płynność i niedoskonałość swojej klasyfikacji, w yróżniają w niej dwa nurty: eklektyczny (,,eclectic”) oraz rzeczywistości społecznej („social rea
lity”) (Μ 135—137).
Pierw szy n u rt opiera się na pozytywnym rozumieniu eklektyzmu jako selekcji najlepszych założeń i osiągnięć rozmaitych systemów wartości.
57 Zob. J. H a r r e i , W. A. L i n k u g e l , On Rhetorical Genre: An Organizing
Perspective. M 409. Zob. też К. К. C a m p b e l l , К. H a l l J a m i e s o n , F'orm and Genre: Shaping Rhetorical Action. Falls Church, Virginia, 1978. — Ponadto zob.
L. F. В i t z e r, The Rhetorical Situation. PR t. 6 (1973). — Κ. Μ. H a 11 J a m i e s o n , Ograniczenia gatunkowe a sytuacja retoryki. Przełożył W. K r a j к a. „Pa m iętnik Literacki” 1977, z. 1. — S. С ο n s i g n y, Rhetoric and Its Situations. PR t. 7 (1974).
M W ymieńmy prz.ykładowo: J. D. B a s s , The Rhetoric in Opposition to Con
troversial Wars: Rhetorical Timing as a Generic Consideration. WJSC t. 43 (1979).—
Th. D. C l a r k , An Exploration of Generic Aspects of Contemporary American
Christian Sermons. QJS 1977. — J. T o d d H a y e s , Exploring the Political Con vention Concession Speech as an Emerging Rhetorical Genre. „Exetasis” t. 6
(1980). ■— L. I v i e , Images of S avagery in Am erican Justification for War. CM t. 47 (1980). — C. J. J a b l o n s k y , Richard Nixon ’s Irish Wake: A Case of Generic
Transference. CSSJ t. 30 (1979). — N. W. K r u s e , The Apologia in Team Sport.
QJS 1981. ■— M. O s b o r n , The Evolution of the Archetypal Sea in Rhetoric and
Poetic. QJS 1977. — H. R o s s R y a n , „Kategoria” and „Apologia”: On Their Rhe torical Criticism as a Speech Set. QJS 1982.
Uznanie tylko jednej metody lub schematu uważane jest za wprowadza jące zbyt wiele abstrakcji i dystansu do krytyki retorycznej. Proponu je się natom iast w ykorzystanie licznych zalet natychmiastowego spożyt kowania przeżytego doświadczenia retorycznego. Ten świadomy plu ra lizm ma być bliższy i bardziej adekw atny zarówno w stosunku do na tury ludzkiej, jak i do otaczającej nas społecznej rzeczywistości. K ry tyk staje się współuczestnikiem i współtwórcą każdej retorycznej sytua
cji i ma praw o do jej indywidualnego osądu (M 137—142).
Wobec takiej niechętnej postawy odnośnie do tworzenia jakiejkolwiek metodologii niełatw o jest znaleźć prace teoretyczne traktujące o nurcie eklektycznym i jego założeniach 60. Wydaje się równocześnie, że ten brak zasad jest jedyną możliwą do uchwycenia zasadą i że n u rt eklektyczny stanowi worek, do którego wrzuca się wszystko to, czego nie udaje się jednoznacznie umieścić pośród innych szkół i nurtów 61. Można by się więc zastanowić, czy eklektyzm nie jest czasem trochę na siłę dorobioną teorią, sankcjonującą rhetorical criticism, spontanicznie i nieco chaotycz nie rozw ijający się w odpowiedzi na sygnalizowany tu już postulat swo body metodologicznej i pluralizm u 62.
I wreszcie kolej na n u rt ostatni, chyba nie mniej kontrow ersyjny niż p o p rzedni63. „Społeczna rzeczywistość” oznaczać ma w tym przypadku relację zachodzącą pomiędzy społeczeństwem a w ytworami (artefaktam i) kultury, często w powiązaniu z funkcjonowaniem środków masowego przekazu (M 143).
Odbiór większości współczesnych sytuacji retorycznych przez szerszą publiczność odbywa się za pośrednictwem mass mediów, które m ają nie w ątpliw y wpływ na efekt w yw ierany przez podawaną informację. Mogą zarówno obniżyć, jak i wyolbrzymić znaczenie tej informacji, kontrolu jąc jej przepływ i kształtując postawy odbiorców. Teoria mass mediów stanowi przedmiot badań różnych dziedzin zajm ujących się społecznymi procesami komunikacji i informacji. K rytyka retoryczna zainteresowała się tą teorią dość wcześnie, a problemy owe znajdują się wciąż w cen tru m wielu naukowych polemik 64.
60 Zacytujmy tu prace wykorzystane m.in. przez Brocka i Scotta: L. W. R o - s e n f i e l d , The A n atom y of Critical Discourse. SM 1968. — W. B r o c k r i e d e ,
Dimensions of the Concepts of Rhetoric. QJS 1968.
81 Świadczy o tym choćby olbrzymia liczba bardzo zróżnicowanych tem atycznie i m etodycznie publikacji uwzględnionych przez K l u m p p a , J a p p i J a p p
(op. cit., s. 27—30).
62 Zob. S t e w a r t , op. cit., s. 22—23. Zob. też konkluzję В l a c k a (op. cit., s. 8) oraz Μ 467—670.
68 W pierwszym w ydaniu z 1972 r. B r o c k i S c o t t (M 142) nazwali nurt ten tendencją socjokulturalno-psychologiczną — ze w zględu na w ykorzystanie w niej zdobyczy nauk nieretorycznych, jak np. psychologii Freuda (zob. m.in. K. B u r k ę ,
The Rhetoric of Hitler’s Battle. W: The Philosophy of Literary Form. Baton Rouge,
Luisiana, 1941) czy dialektyki Hegla.
64 Zob. K i η n e a V y, op. cit., s. 190—191.
112 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
Myles P. Breen, który w swoim artykule Rhetorical Criticism and
Media: The State-of-the-Art daje obszerny przegląd szkół naukow ych
zajm ujących się zagadnieniem wpływu mass mediów na odbiór infor macji, na zakończenie konkluduje:
krytyk doskonały rozumuje w ten sposób: Jeśli medium jest informacją i jeżeli krytycy retoryczni (tak, jak się to dzieje) badają informacje, to krytycy ci będą badać medium jako część całości struktury in form acyjn eje5.
Również Wayne C. Booth, wprowadzając pojęcie tzw. zamaskowanej retoryki, wymienia jej trzy podstawowe formy: reklam ę, dram at kinowy i telew izyjny oraz fikcję literacką. Retoryka tego rodzaju ma na „naiwne go obserw atora” wpływ dużo większy niż mowy, polemiki, oświadcze nia itp., wywierające na niego nacisk w sposób otw arty 66. Takie spojrze nie na problem mass mediów im plikuje powstanie wielu retorycznych analiz np. popularnych filmów kinowych i telew izyjnych, a także ogól nych zasad podawania inform acji przez środki masowego p rzek azu 67. W roku 1970 odbyły się dwie konferencje zorganizowane przez The Speech Communication Association w ramach narodowego projektu roz woju retoryki. Pierwsza z nich miała miejsce w styczniu 1970 w Racine w stanie Wisconsin. Druga ogólnokrajowa konferencja (maj 1970) od była się w St. Charles w stanie Illinois. Wyłonione w jej trakcie ko misje, złożone z najwybitniejszych przedstawicieli nauki am erykańskiej, opracow ały raporty o stanie rozwoju badań retorycznych w USA oraz zalecenia na przyszłość. Znalazł się pomiędzy nimi również następujący postulat:
Rhetorical criticism musi rozszerzyć zasięg swoich badań na pełną gamę
retorycznych kontaktów, to jest nieform alne rozmowy, posiedzenia grupowe, es M. P. B r e e n , Rhetorical Criticism and Media: The S tate-of-the-A rt. CSSJ t. 27 (1976), s. 20.
e6 W. C. B o o t h , The Scope of Rhetoric Today: A Polemical Excursion. W zbiorze: The Prospect of Rhetoric. Report of the National Developmental Pro
ject. Ed. L. F. В i t z e r, E. B l a c k . Englewoods Cliffs, N ew Jersey, 1971, s. 99.
67 Podajmy dla przykładu: Th. F r e n t z, Th. F a r w e 11, Conversion of A m e
rica’s Consciousness: The Rhetoric of the Exorcist. QJS 1975. — J. H o c k e r R u s
h i n g , Th. S. F r e n t z , The Rhetoric of Rocky: A Social Value Model of Criti
cism. WJSC t. 42 (1978). — Th. S. F r e n t z . , J. H o c k e r R u s h i n g , The Rhe toric of Rocky: Part II. WJSC t. 42 (1978). ■— L. H. R o l o f f , „Days of H eaven ’’:
Imaginai Paradoxes of Paradise. „Exetasis” t. 5 (1979). — M. S o l o m o n , „The Total W oman”: The Rhetoric of Completion. CSSJ t. 32 (1981). — G. G e r b n e r ,
L. G r a s s , N. S i g n o r i e l l i , M. M o r g a n , Again w ith Television: Images on
Television Drama and Conceptions of Social Reality. JC t. 30 (1980). — R. B.
G r e g g , The Rhetoric 'of Political Newscasting. CSSJ t. 28 (1977). — J. S u t h e r l a n d , Sh. J. S i n i a w i s k y , The Treatm en t and Resolutions of Moral Violations
on Soap Operas. JC t. 32 (1982). — K. J. T u r n e r , Comic Streeps: A Rhetorical Perspective. CSSJ t. 28 (1977). — S. W e d о w, Sociological Reflections on the Aca d e m y A w a rd s Telecast, 1979. „Exetasis” t. 5 (1979). — Ch. В a n t z, Television
K R Y T Y K A R E T O R Y C Z N A W S T A N A C H Z J E D N O C Z O N Y C H A M E R Y K I 113
zebrania publiczne, wiadomości przekazywane przez mass media, pikietowanie, posługiw anie się sloganami, inkantacje, śpiew anie, pochody, gestykulowanie, rytuały, instytucjonalna i kulturow a sym bolika, kontakty m iędzykulturowe itd.
Takie rozszerzenie przedm iotu badań rhetorical criticism związane jest ze szczególnym rozumieniem jego natury. Uczestnicy konferencji w St. Charles uważają, iż powinno się go rozpoznawać nie po określonych cechach analizowanego m ateriału, ale raczej według specyficznego spo sobu podejścia przez krytyka do rozmaitych zagadnień. Czytamy dalej w tym sam ym raporcie:
K rytyk staje się retoryczny w tym stopniu, w jakim bada swój przed miot w kategoriach jego siły przekonywania lub efektu perswazji. W ten sposób określony, rhetorical criticism da się zastosować wobec każdego ludz kiego działania, procesu, w y t w o r u lub artefaktu, które, zdaniem krytyka, mogą sform ułować, utrzymać lub zm odyfikować uwagę, postrzeganie, postawy albo zachow anie ee.
Stąd krytyką retoryczną należy objąć zarówno werbalne, jak i poza- werbalne, dyskusyjne, jak i niedyskusyjne środki wyrazu 70.
Pomimo tak jasnego sformułowania tego postulatu włączenie poza- w erbalnych środków wyrazu w obręb obiektów krytyki retorycznej jest wciąż jeszcze przedmiotem zagorzałych dyskusji. Jednym ze zwolenni ków tego stanowiska jest Philip K. Tompkins, który już w latach sześć dziesiątych nawoływał do użycia narzędzi rhetorical criticism do ba dania różnych dziedzin sztuki. Twierdzi on, iż takie dzieła współczesnej literatu ry , jak np. Capote’a Z zimną krwią, czy też Joyce’a Ulisses, po w inny być recenzowane głównie przez krytyków retorycznych, a nie li terackich. Tompkins widzi również pole do działania dla nich w dziedzi nie filmu, a naw et m u z y k i71. Natom iast Robert L. Scott daje przykład zastosowania krytyki retorycznej w przypadku dzieł plastycznych kontro w ersyjnego meksykańskiego tw órcy słynnych fresków, Diego R iv e ry 72. Stanowisko przeciwne zajm uje B arnet Baskerville, który przestrzega przed nadm iernym rozbudowywaniem zakresu rhetorical criticism. Za uw aża on:
tam, gdzie Wichelns protestował kiedyś przeciwko literackiej krytyce oracji, m y teraz entuzjastycznie opowiadamy się za retoryczną krytyką litera tu ry 7*. 68 The Prospect of Rhetoric, s. 225.
69 Ibidem, s. 220. 70 Ibidem, s. 221.
71 Ph. K. T e m p k i n s , The Rhetorical Criticism of Non-Oratorical Works. QJS 1969, s. 457. Autor przytacza przykłady nie publikowanych rozpraw doktorskich na tem at film ów Bonnie i Clyde oraz Odyseja 2001, książki Zabić drozda, a także p łyty Sgt. P ep p e r’s Lonely Hearts Club Band.
72 R. L. S c o t t , Diego Rivera at Rockefeller Center: Fresco Painting and Rhe
toric. WJSC t. 41 (1977).
78 B a s k e r v i l l e , Rhetorical Criticism, 1971 [...J, s. 115.
114 A N N A D . J A R O S Z Y Ń S K A
Baskerville, choć nie wyklucza zainteresowania pozawerbalnymi środ kami wyrazu, uznaje dyskurs za główny obiekt badań rhetorical criti
cism 74.
Ścisła łączność retoryki z szeroko pojętą teorią komunikacji jest jed nak faktem i w ydaje się, że dalszy rozwój rhetorical criticism będzie od bywał się właśnie w tym kierunku 75.
Podobnie ma się spraw a z pojęciem krytyki jako postawy wobec rze czywistości. Co to znaczy być krytycznym ; jakie w arunki powinny być spełnione, aby nastąpił krytyczny impuls; czy akt krytyki może dokonać się w sposób nieświadomy, naturalny; jakie cechy powinien posiadać krytyk; czy potrzebne są kwalifikacje do w yrażania krytyki; od czego zależą kryteria oceny w dokonywanej krytyce; jakie są granice, funkcje i cele k ry ty k i76 — te i inne pytania staw iają przed sobą krytycy reto ryczni, nie tylko poszukując na nie odpowiedzi we własnych doświad czeniach, ale sięgając również do ustaleń krytyków literackich (np. R. Welleka), filmowych, muzycznych it p . 77
Już Wichelns, dokonując rozdziału pomiędzy rhetorical criticism a li
terary criticism, nie odcinał się od ustalonego z dawna rozumienia k ry
tyki, ale raczej tylko przesuwał w ew nątrz niej niektóre a k c e n ty 78. Black jest natom iast autorem szeroko stosowanego wśród badaczy rhetorical
criticism pojęcia krytyki jako procesu, na który składają się dwie nie-
rozdzielne fazy ludzkiego poznania: recepcja i ewaluacja. Ich przedmio tem jest wyłącznie ludzka działalność i jej rezultaty, natom iast celem —
74 B a s k e r v i l l e (Rhetorical Criticism, 1971 [...], s. 116) pisze: „krytyk reto ryczny staje się za jednym zamachem Człowiekiem U niwersalnym , uznającym całą naukę za swoją dziedzinę”. I dalej: „Myślę, że jesteśm y w niebezpieczeństwie od gryzania w iększego kawałka niż możemy wygodnie przeżuć. [...] Rhetorical criticism nie powinien odchodzić zbyt daleko od św iata dyskursu, choć oczyw iście często uznamy za konieczne zajm owanie się pozawerbalnym i środkami, które towarzyszy, poprzedzają i następują po dyskursie”.
75 Zob. K. R. W a l l a c e , The Fundamentals of Rhetoric. W zbiorze: The
Prospect of Rhetoric, s. 3. — В. L. В г о с к, R. L. S с о 1 1, Decisions in Rhetorical Criticism. M 467—471. ■— S t e w a r t , op. cit., s. 24—25. — K i n n e a v y , op. cit., s. 175—176, 180—184. Istnieje także pogląd staw iający znak równości pomiędzy re toryką a komunikacją i traktujący oba te term iny w ym iennie. Zob. S. K. F o s s, K. A. F o s s, R. T r a p p , Contemporary Perspectives on Rhetoric. Prospects Heights, Illinois, 1985, s. 11. — R. L. S c o t t , Can a N e w Rhetoric Be Epistemie? W zbiorze: The Jensen Lectures: Contemporary Communication Studies. Tampa, Florida, 1983, s. 1.
78 T о m p k i n s, op. cit., s. 452. — B a s k e r v i l l e , Rhetorical Criticism, 1971 [...], zwłaszcza s. 118— 123. — L. R a t e l i f f , Rhetorical Criticism: An Alter native Perspective. SSJ 1971. — E. J. W r a g e, The Ideal Critic. CSSJ t. 8 (1957),
s. 20—23. B r o c k , S c o t t , M 13—23.
77 B a s k e r v i l l e , Rhetorical Criticism, 1971 [...], s. 123. 78 W i c h e l n s , op. cit., s. 40—73.
