U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S Kà O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLV, 1 SECTIO H 2011
Katedra Marketingu, Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie
ANETA CELOCH
Spo áeczno-ekonomiczne uwarunkowania dziaáalnoĞci szkóá wyĪszych na rynku edukacyjnym
Social-economic conditions of higher education schools` activity on educational market
Wprowadzenie
Procesy transformacji wspóáczesnego Ğwiata związane z globalizacją rynków, rozwojem technologii informatycznych oraz ksztaátowaniem spoáeczeĔstwa informa- cyjnego powodują zmiany percepcji roli wyksztaácenia w Īyciu czáowieka. Konse- kwencją powstania cywilizacji, w której podstawowymi wartoĞciami są informacje, wiedza i kompetencje jest wzrost znaczenia edukacji, postrzeganej jako czynnik rozwoju spoáeczno-ekonomicznego, inwestycja w przyszáoĞü pozwalająca na osiąg- niĊcie lepszej pozycji spoáecznej. Szczególna rola w spoáeczeĔstwie informacyjnym przypada szkoáom wyĪszym, które sáuĪą rozwojowi spoáeczeĔstwa i gospodarki po- przez ksztaácenie w okreĞlonych dziedzinach wiedzy, prowadzenie badaĔ naukowych, a takĪe upowszechnianie kultury narodowej oraz postĊpu technicznego1.
Polskie szkolnictwo wyĪsze od początku lat 90. ubiegáego wieku podlega dy- namicznym zmianom, które tworzą nowe Ğrodowisko dla funkcjonowania uczelni.
Znaczący wpáyw na rozwój iloĞciowy i jakoĞciowy szkolnictwa wyĪszego oraz zapotrzebowanie na usáugi edukacyjne zarówno w polskiej, jak i miĊdzynarodowej przestrzeni edukacyjnej wywierają zjawiska spoáeczno-ekonomiczne, determinowane przede wszystkim postĊpem cywilizacyjnym, zjawiskami demograficznymi, proce- sami globalizacji oraz rozwojem nowoczesnych technologii komunikacyjnych. Celem
1 Kluczowe zadania szkóá wyĪszych formuáuje Ustawa z dnia 12 wrzeĞnia 1990 r. o szkolnictwie wyĪ- szym, Dz. U. z 1990 r. Nr 65 poz. 385.
artykuáu jest przedstawienie spoáeczno-ekonomicznych zmian na rynku edukacji wyĪszej oraz ich wpáywu na funkcjonowanie szkóá wyĪszych.
Spoáeczno-ekonomiczne zmiany w otoczeniu szkóá wyĪszych i ich implikacje
Gwaátowny wzrost znaczenia wiedzy w globalnym Ğwiecie spowodowaá, Īe sta- áa siĊ ona, obok informacji i umiejĊtnoĞci, podstawową wartoĞcią traktowaną jako szczególnie cenne dobro niematerialne. Rewolucyjna transformacja wspóáczesnego Īycia doprowadziáa do wyksztaácenia siĊ modelu spoáeczeĔstwa, okreĞlanego jako spoáeczeĔstwo wiedzy, bĊdącego wynikiem poáączenia czterech niezaleĪnych ele- mentów: tworzenia wiedzy, gáównie poprzez badania naukowe, jej przekazywania w procesie ksztaácenia, rozpowszechniania za pomocą nowoczesnych technologii oraz wykorzystywania w innowacjach technologicznych2. Specyficzny charakter spoáeczeĔstwa wiedzy z jego nowymi potrzebami, wymaganiami i oczekiwaniami wyznaczyá zmiany dotyczące postrzegania roli edukacji w Īyciu czáowieka. Do ele- mentarnych wáaĞciwoĞci spoáeczeĔstwa wiedzy naleĪą:
• wzrost aspiracji edukacyjnych oraz ĞwiadomoĞci znaczenia wyksztaácenia,
• przechodzenie od edukacji tradycyjnej w kierunku edukacji nowoczesnej preferującej indywidualny wysiáek jednostki3,
• gotowoĞü do ciągáego uczenia siĊ, zgodnie z koncepcją life – long learning, która zakáada potrzebĊ poszerzania i uaktualniania zdobytych kwalifikacji4.
PrzejĞcie do modelu cywilizacji informacyjnej spowodowaáo zmiany postaw spo- áecznych w odniesieniu do szkóá wyĪszych i tworzonej przez nie oferty. Potencjalni studenci stają siĊ coraz bardziej wymagającymi klientami, o jasno sprecyzowanych poglądach oraz ugruntowanym systemie wartoĞci. Czas studiów traktują jako in- westycjĊ, która ma przynieĞü zysk w pracy zawodowej. Decyzje dotyczące wyboru uczelni poprzedzają gromadzeniem danych na temat rynku edukacyjnego oraz ich oceną przez pryzmat wáasnych wymagaĔ, co do poziomu i jakoĞci ksztaácenia5. Im- plikuje to okreĞlone dziaáania uczelni w zakresie dostosowania oferty i standardów ksztaácenia do oczekiwaĔ rynku docelowego.
Powstanie spoáeczeĔstwa wiedzy zostaáo zdeterminowane przede wszystkim postĊpem technologicznym oraz uwarunkowaniami ekonomicznymi, które wyprze-
2 The Role of the Universities in the Europe of Knowledge, Communication from the Commission of the European Communities, Brussels 2003, s. 4.
3 W. Furmanek, Polskie szkolnictwo wyĪsze w europejskiej przestrzeni cywilizacyjnej, [w:] Szkolnictwo wyĪsze w Polsce i na Ğwiecie w Ğwietle zaáoĪeĔ i realizacji procesu boloĔskiego, red. E. Kula, M. PĊkowska, Wszechnica ĝwiĊtokrzyska, Kielce 2004, s. 32.
4 M. Pluta-Olearnik, Usáugi edukacyjne szkóá wyĪszych wobec rozwoju nowych technologii, [w:] Mar- keting w: Marketing – Handel – Konsument w globalnym spoáeczeĔstwie informacyjnym, red. B. Gregor, àódĨ 2004, s. 230.
5 A. Pabian, Student jako beneficjent dziaáaĔ promocyjnych szkóá wyĪszych, „Marketing i Rynek” 2008, nr 8.
dzają swoją dynamiką zmiany spoáeczne. Stosunek jednostki do wáasnej edukacji warunkują w duĪej mierze wymagania rynku pracy, poziom i struktura bezrobocia oraz tempo rozwoju gospodarczego. Czynniki te stanowią takĪe kontekst dla rozwo- ju przedsiĊbiorczoĞci szkóá wyĪszych, wywierając wpáyw na ksztaátowanie oferty edukacyjnej i badawczej, regulowanie popytu na usáugi oraz podejmowanie nowych kierunków wspóápracy z gospodarką6.
Do istotnych czynników ekonomicznych ksztaátujących zachowania podmiotów w sektorze szkóá wyĪszych naleĪy zaliczyü równieĪ: poziom cen, wskaĨnik inflacji, wysokoĞü podatków, dochody i wydatki konsumentów, dostĊpnoĞü kredytów, nakáady na szkolnictwo wyĪsze itp. Wszystkie te elementy w sposób poĞredni lub bezpoĞredni ksztaátują siáĊ nabywczą konsumentów, jak równieĪ wpáywają na moĪliwoĞci rozwo- jowe uczelni7. Utrzymanie spadkowej tendencji inflacji powoduje zapotrzebowanie na kredyty studenckie jako Ĩródáo finansowania studiów. Wzrost ekonomiczny niesie ze sobą wiĊkszą skáonnoĞü do wydatków, w tym wydatków przeznaczonych na edukacjĊ.
Rozwój okreĞlonych gaáĊzi gospodarki ma wpáyw na ksztaátowanie oferty eduka- cyjnej uczelni. Rozwój gospodarczy moĪe teĪ oznaczaü stopniowy wzrost nakáadów publicznych na szkolnictwo wyĪsze8.
Zmiany spoáeczno-ekonomiczne wywaráy szczególny wpáyw na funkcjonowanie uczelni na rynku polskim. Przed rokiem 1989 duĪa czĊĞü polskiego spoáeczeĔstwa nie byáa zainteresowana zdobywaniem wyĪszego wyksztaácenia. Transformacja spoáeczno-gospodarcza przeáomu lat 80. i 90., spowodowaáa wzmoĪone zaintere- sowanie edukacją na poziomie wyĪszym. Do czynników, które przyczyniáy siĊ do wzrostu popytu na usáugi Ğwiadczone przez uczelnie, naleĪy zaliczyü przede wszystkim9:
• propagowaną ideologiĊ budowy gospodarki rynkowej, w której za gáównych jej kreatorów uznano ludzi biznesu,
• wzrost zapotrzebowania na pracowników wysoko kwalifikowanych,
• rosnącą ĞwiadomoĞü roli wyksztaácenia,
• nasilenie konkurencji na rynku pracy.
ZwiĊkszony popyt na usáugi edukacyjne spowodowany zostaá w duĪej mierze transformacją rynku pracy. Wzrost wymagaĔ pracodawców dotyczących wiedzy i umiejĊtnoĞci zawodowych spowodowaá, Īe wyksztaácenie zaczĊáo byü postrzegane jako sposób na poprawĊ perspektyw zawodowych. Wedáug badaĔ przeprowadzonych
6 J. Jabáecka, Planowanie strategiczne w uniwersytecie przedsiĊbiorczym, „Nauka i Szkolnictwo WyĪ- sze” 2004, nr 1/23, s. 39-40.
7 P. Krzak, Wpáyw otoczenia marketingowego na dziaáalnoĞü szkóá wyĪszych, [w:] „Marketing szkóá wyĪszych”, red. G. Nowaczyk, M. KolasiĔski, WSB, PoznaĔ 2004, s. 113.
8 I. Seredocha, Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce, Wyd. Elbląskiej Uczelni Huma- nistyczno -Ekonomicznej, Elbląg 2007, s. 114.
9 M. Geryk, Rynek uczelni niepublicznych w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007, s. 20 oraz Szkoáa sukcesu czy szkoáa przetrwania? Szkolnictwo wyĪsze w Polsce, red. A. Buchner-Jeziorska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 16-17.
w 2007 roku przez CBOS dotyczących oceny przez Polaków znaczenia wyksztaácenia, 93% respondentów wskazaáo, Īe warto go zdobywaü. Przez 63% ankietowanych byáo ono postrzegane jako perspektywa uzyskania wysokich zarobków. 40% badanych podkreĞliáo moĪliwoĞü zdobycia interesującego zawodu. W opinii 20% ankietowanych istotnym powodem skáaniającym do nauki byáa moĪliwoĞü unikniĊcia bezrobocia10.
Przejawem zmian w otoczeniu szkóá wyĪszych byáo uruchomienie procesów dostosowawczych uczelni do nowych warunków rynkowych, które daáy początek urynkowieniu tego sektora. Spójną definicjĊ urynkowienia uczelni zaproponowaá D. Antonowicz, okreĞlając ten proces jako caáoksztaát zmian organizacyjnych i kul- turowych zmierzających do przystosowania uczelni – przy ograniczonym wsparciu finansowym ze strony budĪetu paĔstwa – do funkcjonowania w warunkach kon- kurencji wolnorynkowej11. Urynkowienie uczelni przyniosáo okreĞlone implikacje dla funkcjonowania szkóá wyĪszych, związane m.in. z niedoborem finansowania paĔstwowej czĊĞci sektora, rozwojem szkóá niepublicznych oraz nasileniem zjawisk konkurencyjnych miĊdzy uczelniami. Wedáug J. Jabáeckiej wprowadzenie reguá rynkowych do szkóá wyĪszych spowodowaáo koniecznoĞü12:
• konkurowania o studentów, fundusze na badania i ksztaácenie, kadrĊ itd.,
• Ğwiadczenia usáug edukacyjnych, badawczych i konsultacyjnych studentom, przemysáowi, Ğrodowiskom lokalnym itp.,
• poszukiwania dodatkowych Ĩródeá finansowania poza finansowaniem budĪe- towym,
• pozostawania w aktywnej relacji ze zmianami warunków zewnĊtrznych oto- czenia.
Taki sposób postrzegania szkolnictwa wyĪszego z góry zakáada róĪnice zarówno w jakoĞci usáug oferowanych przez uczelnie, jak i w stopniu adaptacji uczelni do warunków zewnĊtrznych, dopuszczając moĪliwoĞü wypadniĊcia z rynku mniej przy- stosowanych jednostek13. Jednak wielu autorów, identyfikując zagroĪenia i zadania, jakie stoją przed szkoáami wyĪszymi w nowych realiach rynkowych, wskazuje takĪe na korzyĞci związane z urynkowieniem uczelni. Zdaniem B. Jongbloeda, analizują- cego konsekwencje tego procesu, dziaáalnoĞü mechanizmu rynkowego oraz koniecz- noĞü konkurowania z innymi podmiotami przyczynia siĊ do wzrostu efektywnoĞci funkcjonowania uczelni w zakresie bardziej Ğwiadomego gospodarowania Ğrodkami finansowymi. Sprzyja takĪe poprawie jakoĞci oraz zwiĊkszeniu róĪnorodnoĞci usáug, a takĪe wzrostowi innowacyjnoĞci w dydaktyce i badaniach uczelni14 .
10 Czy warto siĊ uczyü?, Komunikat z badaĔ, CBOS, Warszawa 2007.
11 D. Antonowicz, Uniwersytet przyszáoĞci. Wyzwania i modele polityki, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 145.
12 J. Jabáecka, Misja i strategia uczelni, „Nauka i Szkolnictwo WyĪsze” 2010, nr 2/16, s.11.
13 Ibidem, s.12.
14 B. Jongbloed, Marketisation in Higher Education, Clark`s Triangle and the Essentials Ingredients of Markets, „Higher Education Quarterly” 2003, Vol. 57, No. 2, s. 113.
Jednym z kluczowych zjawisk mających wpáyw na poddanie dziaáalnoĞci szkóá wyĪszych mechanizmom rynkowym byáo umasowienie szkolnictwa wyĪszego. Przej- Ğcie od ksztaácenia elitarnego do masowego znalazáo swoje odzwierciedlenie w ros- nących wspóáczynnikach skolaryzacji15,bĊdących miarą powszechnoĞci ksztaácenia.
PomiĊdzy rokiem 1990/1991 a 2009/2010 wspóáczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyĪszym wzrosáy czterokrotnie. Wspóáczynnik skolaryzacji brutto podniósá siĊ z 12,9% w roku akademickim 1990/1991 do 53,7% w roku akademickim 2009/2010, a netto – odpowiednio z 9,8% do 40,9%16. Dynamika wzrostu wskaĨników skolaryzacji w szkolnictwie wyĪszym pomiĊdzy rokiem 1990 a 2010 zostaáa ukazana w tabeli 1.
Tabela 1. Wspóáczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyĪszym a (w %)
Wspóáczynniki
skolaryzacji 1990/1991 1995/1996 2000/2001 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010
Brutto Netto
12,9 9,8
22,3 17,2
40,7 30,6
49,9 38,8
51,1 39,7
52,7 40,6
53,7 40,9
a – Bez studentów cudzoziemców. Do roku akademickiego 2006/2007 bez studentów studiów eksternistycznych ħródáo: Szkoáy wyĪsze i ich finanse w roku 2009 r., GUS, Warszawa 2010, s 27.
Odpowiedzią na eksplozjĊ aspiracji edukacyjnych Polaków byá gwaátowny wzrost podaĪy usáug edukacyjnych. W nastĊpstwie zmian ustrojowych, po wprowadzeniu regulatorów wolnego rynku, Polska weszáa w okres iloĞciowego rozwoju szkolni- ctwa wyĪszego, którego skutkiem byáo znaczne zwiĊkszenie liczby szkóá wyĪszych, zwáaszcza niepublicznych17. Rozwój szkolnictwa prywatnego byá jedną z kluczowych zmian na polskim rynku edukacyjnym. Konsekwencją dynamicznego przyrostu liczby uczelni niepublicznych byá wzrost konkurencji w sektorze. W roku 1990/1991 na rynku edukacyjnym funkcjonowaáa jedna uczelnia prywatna, na przeáomie lat 1999/2000 byáo ich 174, zaĞ w roku 2009/2010 juĪ 33018. Zmiany iloĞciowe w szkol- nictwie wyĪszym po transformacji ustrojowej ilustruje rysunek 1.
Rozwój szkolnictwa prywatnego w latach 90. pozwoliá zrównowaĪyü podaĪ z gwaá- townie rosnącym popytem na usáugi edukacyjne. Na korzyĞü uczelni niepublicznych dziaáaáy ówczesne tendencje demograficzne dotyczące czĊĞci populacji w wieku lat
15 WyróĪnia siĊ wspóáczynniki skolaryzacji w ujĊciu brutto i netto: wspóáczynnik skolaryzacji brutto okreĞla stosunek wszystkich osób uczących siĊ na danym poziomie do caáej populacji osób bĊdących w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi ksztaácenia (19-24 lata), wspóáczynnik skolaryzacji netto okreĞla stosunek liczby studentów w nominalnym wieku ksztaácenia na danym poziomie do liczby ludnoĞci zdefi- niowanej, jak przy wspóáczynniku skolaryzacji brutto.
16 Szkoáy wyĪsze i ich finanse w roku 2009, GUS, Warszawa 2010, s. 28.
17 J. WoĨnicki, Uczelnie akademickie jako instytucje Īycia publicznego, Monografie Fundacji Rektorów Polskich, Warszawa 2007, s. 87-88.
18 Szkoáy wyĪsze i ich finanse w roku 2009, op.cit. s. 28.
19-24, który statystycznie odpowiada wiekowi ksztaácenia na poziomie wyĪszym19. Kilkunastoletni gwaátowny rozwój niepublicznego szkolnictwa wyĪszego zostaá za- hamowany w poáowie lat 2000-2010. Począwszy od roku akademickiego 2005/2006 widoczna jest stabilizacja przyrostu liczby uczelni niepublicznych. Zjawisko to wiąĪe siĊ z nasyceniem rynku oraz niekorzystnymi trendami demograficznymi, których konsekwencją jest zmniejszanie siĊ liczby studiujących.
1
131 99 113 125 130 131 131 131 131 131 112 104
330
36 114
174
324 325 315 318
301 274 252
0 50 100 150 200 250 300 350
1990/1991 1993/1994
1996/1997 1999/2000
2002/2003 2003/2004
2004/2005 2005/2006
2006/2007 2007/2008
2008/2009 2009/2010
Uczelnie publiczne Uczelnie niepubliczne
Rys. 1. Dynamika rozwoju publicznych i niepublicznych szkóá wyĪszych po roku 1990 ħródáo: Szkoáy wyĪsze i ich finanse w 2009 r., op.cit., s. 25-26.
Nowe wymogi stawiane przez rynek pracy oraz wynikająca z nich presja spoáeczna spowodowaáy zmiany w podaĪy usáug edukacyjnych nie tylko w rozumieniu liczby jednostek ksztaácących na poziomie wyĪszym, ale równieĪ form studiów oraz liczby oferowanych kierunków i specjalnoĞci. Szkoáy wyĪsze wprowadziáy nowe formy ksztaácenia w systemie wieczorowym, zaocznym i eksternistycznym20. Powstaáy równieĪ nowe kierunki studiów związane z przemianami polityczno-gospodarczymi.
W tym aspekcie konkurencjĊ dla uczelni paĔstwowych zaczĊáy stanowiü niepubliczne szkoáy wyĪsze, które zaproponowaáy wąskie specjalizacje w ramach popularnych kierunków oraz szeroki wachlarz studiów podyplomowych.
Obserwując tendencje wyboru kierunków ksztaácenia w latach 1990-2010, moĪna zauwaĪyü zmiany w preferencjach osób studiujących. Na początku lat 90. duĪym zainteresowaniem cieszyáy siĊ kierunki techniczne (17% studiujących), pedagogiczne (14%) oraz biznesowe (13%).21 Obecnie najwiĊkszą popularnoĞü wĞród studentów
19 J. WoĨnicki, op.cit., s. 87-89.
20 Obecnie zgodnie z Ustawą z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyĪszym obowiązuje podziaá na studia stacjonarne i niestacjonarne.
21 I. Seredocha, op. cit., s. 130.
wykazują kierunki ekonomiczne i administracyjne (23,2%) oraz spoáeczne (12,8%).
Kolejne miejsce zajmują kierunki pedagogiczne (12,3%). StrukturĊ ksztaácenia we- dáug grup kierunków studiów w roku akademickim 2009/2010 ukazuje rysunek 2.
Humanistyczne 7,7%
Pedagogiczne 12,3%
Społeczne 12,8%
Ekonomiczne i administracyjne 23,2%
Informatyczne 4,3%
Produkcji i prztwórstwa
3,3%
Inżynieryjno - techniczne
6,8%
Medyczne 6,7%
Usługi dla ludności 3,7%
Pozostałe kierunki 12,3%
Prawne 3,1%
Architektury i budownictwa
3,9%
Rys. 2. Studenci wedáug grup kierunków studiów w roku akademickim 2009/2010 ħródáo: Szkoáy wyĪsze i ich finanse w 2009 r., op.cit., s. 30.
Wielu autorów, analizując problematykĊ struktury kierunków ksztaácenia na pol- skim rynku edukacyjnym, zwraca uwagĊ na ich niedostosowanie do potrzeb rynku pracy. Wedáug J. Jabáeckiej przyczyny tego zjawiska tkwią zarówno po stronie popytu zgáaszanego przez kandydatów na studia, jak i po stronie podaĪy22. I. Seredocha podkreĞla, Īe sytuacja gospodarcza i wymogi rynku pracy ksztaátują zainteresowanie Polaków ofertą edukacyjną uczelni, ale z drugiej strony o liczebnoĞci studentów na danym kierunku ksztaácenia przesądza ich dostĊpnoĞü w ofercie szkóá wyĪszych.
Wedáug autorki wiele uczelni chĊtniej proponuje te kierunki, których uruchomienie nie wymaga duĪych nakáadów inwestycyjnych23. W związku z tym wĞród propozycji dydaktycznych uczelni dominują kierunki ekonomiczne, pedagogiczne, spoáeczne, których prowadzenie nie wymaga specjalistycznego zaplecza.
Aktualnie projektowana nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyĪszym zwra- ca wiĊkszą uwagĊ na koniecznoĞü dostosowania ksztaácenia na poziomie wyĪszym do wymogów gospodarki. PoniewaĪ wciąĪ roĞnie znaczenie sektorów opartych na technologii i innowacjach, waĪna staje siĊ promocja kierunków, które wyksztaácą spe-
22 J. Jabáecka, M. Dąbrowa-Szefler, Szkolnictwo wyĪsze w Polsce: raport dla OECD, MNiSW 2007, s. 57.
23 I. Seredocha, op. cit., s. 132.
cjalistów w tym obszarze. Aby wáączyü siĊ do Ğwiatowego wyĞcigu technologicznego, MNiSW podjĊáo dziaáania mające na celu zwiĊkszenie zainteresowania ksztaáceniem w zakresie nauk technicznych, matematycznych i przyrodniczych.
Zjawiska spoáeczno-ekonomiczne w otoczeniu uczelni oraz wynikające z nich zróĪnicowanie podmiotowe i przedmiotowe przyczyniáy siĊ do pojawienia siĊ kon- kurencji w sektorze. T. Szapiro, adaptując pojĊcie konkurencji do specyfiki rynku edukacyjnego, uĪywa terminu konkurencji edukacyjnej rozumianej jako rywalizacja miĊdzy uczelniami o realizacjĊ wáasnych interesów na drodze przedstawienia oferty atrakcyjniejszej pod wzglĊdem ksztaácenia, ceny, jakoĞci, warunków transakcji od ofert innych uczelni24.
Konkurencja w warunkach ekspansji iloĞciowej i jakoĞciowej szkolnictwa wyĪszego stanowi powaĪne wyzwanie dla uczelni. Jednym z jej elementów jest rywalizacja szkóá wyĪszych o studenta, nie tylko pomiĊdzy uczelniami publicznymi i niepublicznymi, ale takĪe w obrĊbie tych sektorów. Konkurencja na rynku szkóá wyĪszych zaczyna mieü takĪe wymiar miĊdzynarodowy związany z otwarciem przestrzeni edukacyj- nej po wejĞciu Polski do Unii Europejskiej. Dodatkowo pogáĊbiają ją niekorzystne tendencje demograficzne.
Zdaniem wielu autorów pozycja konkurencyjna duĪej liczby uczelni w Polsce pogarsza siĊ. Warunkiem sukcesu uczelni w coraz wiĊkszej mierze staje siĊ stworze- nie strategii konkurencji bazującej na kluczowych czynnikach sukcesu w sektorze.
O potencjale konkurencyjnym uczelni decyduje przede wszystkim zdolnoĞü wykre- owania programu studiów na odpowiednio wysokim poziomie, kwalifikacje kadry dydaktycznej, nowoczesnoĞü metod nauczania, osiągniĊcia naukowe oraz jej relacje z otoczeniem25.
Z uwagi na coraz trudniejszą sytuacjĊ na rynku edukacyjnym, rynek ten dojrzewa takĪe do dalszych zmian strukturalnych, zwáaszcza w zakresie programów ksztaáce- nia oraz do konsolidacji26. Realną drogą do utrzymania siĊ uczelni na rynku stają siĊ procesy integracyjne. Ustawa o szkolnictwie wyĪszym z 2005 roku daáa podstawĊ do konwergencji prywatnego i paĔstwowego sektora uczelni. Zasada konwergencji oznacza „uwspólnienie” reguá dziaáania uczelni publicznych i niepublicznych, moĪ- liwoĞü w miarĊ harmonijnej koegzystencji tych sektorów w zakresie, m.in. wymagaĔ jakoĞciowych ksztaácenia, reguá sprawowania nadzoru nad uczelniami, regulacji po- lityki kadrowej oraz dostĊpu do Ğrodków publicznych. Otwiera to drogĊ do integracji szkolnictwa wyĪszego w ramach przewidzianych ustawą związków szkóá lub mniej sformalizowanych porozumieĔ o okreĞlonych zasadach wspóápracy.
24 T. Szapiro, Ryzyko i szansa konkurencji edukacyjnej, [w:] Konkurencja na rynku usáug edukacji wyĪszej, red. J. Dietl i Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacyjna PrzedsiĊbiorczoĞci, àódĨ 2006, s. 27.
25 S. Forlicz, A. Kaleta, Czynniki konkurencyjnoĞci szkoáy wyĪszej, [w:] ibidem, s. 65-66.
26 M. Romanowska, S. Macioá, Wybrane czynniki konkurencyjne uczelni na rynku edukacji wyĪszej, [w:] ibidem, s. 62.
ZakoĔczenie
Zmiany spoáeczno-gospodarcze ostatnich dwóch dekad wywaráy znaczący wpáyw na rozwój polskiego szkolnictwa wyĪszego. Poruszając temat uwarunkowaĔ funk- cjonowania szkóá wyĪszych, naleĪy jednak podkreĞliü, Īe na ksztaát szkolnictwa wyĪszego oddziaáuje równieĪ wiele innych ĞciĞle ze sobą powiązanych czynników, związanych z regulacjami prawnymi, rozwojem technologii, globalizacją procesów ksztaácenia, a takĪe zmianami demograficznymi.
KoniecznoĞü zmierzenia siĊ z wyzwaniami, przed jakimi staje polskie szkolni- ctwo wyĪsze, implikuje podejmowanie przez szkoáy wyĪsze aktywnych dziaáaĔ na rzecz podniesienia konkurencyjnoĞci uczelni oraz poprawy jakoĞci ksztaácenia. To, co przez wiele lat byáo domeną przedsiĊbiorstw – dziaáalnoĞü w niestabilnym Ğrodo- wisku, rywalizacja o klienta, poszukiwanie efektywnych sposobów wyróĪnienia siĊ na rynku, w coraz wiĊkszym stopniu staje siĊ udziaáem podmiotów Ğwiadczących usáugi edukacyjne. WaĪnym celem staje siĊ zatem budowanie dobrej pozycji polskich uczelni zarówno na rynku krajowym, jak i w przestrzeni miĊdzynarodowej. Kraje europejskie rozpoczĊáy kampanie promocyjne wáasnego szkolnictwa wyĪszego jako oferty eksportowej, kreując wizerunek swoich uczelni, jako jednostek o wysokich standardach ksztaácenia otwartych na miĊdzynarodową konkurencjĊ. Podobne za- danie stoi przed polskimi uczelniami. Narastająca rywalizacja, a takĪe problemy z pozyskaniem kompletu studentów groĪą eliminacją z rynku tych podmiotów, które nie bĊdą potrafiáy sprostaü wyzwaniom stawianym przez otoczenie. Dlatego teĪ waĪ- nym czynnikiem budowania przewagi konkurencyjnej uczelni staje siĊ wzmocnienie potencjaáu dydaktycznego i naukowego, zaakcentowanie wáasnej toĪsamoĞci oraz wykorzystanie moĪliwoĞci związanych z absorpcją w sferze praktyk akademickich rynkowych metod dziaáania.
Bibliografia
1. Antonowicz D., Uniwersytet przyszáoĞci. Wyzwania i modele polityki, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005.
2. Czy warto siĊ uczyü?, Komunikat z badaĔ, Warszawa 2007, CBOS, Warszawa 2007.
3. Forlicz S., Kaleta A., Czynniki konkurencyjnoĞci szkoáy wyĪszej, [w:] Konkurencja na rynku usáug edukacji wyĪszej, red J. Dietl i Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacyjna PrzedsiĊbiorczoĞci, àódĨ 2006.
4. Furmanek W., Polskie szkolnictwo wyĪsze w europejskiej przestrzeni cywilizacyjnej, [w:] Szkolni- ctwo wyĪsze w Polsce i na Ğwiecie w Ğwietle zaáoĪeĔ i realizacji procesu boloĔskiego, red. E. Kula, M. PĊkowska, Wszechnica ĝwiĊtokrzyska, Kielce 2004.
5. Geryk M., Rynek uczelni niepublicznych w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007.
6. Jabáecka J., Misja i strategia uczelni, „Nauka i Szkolnictwo WyĪsze” 2010, nr 2/16.
7. Jabáecka J., Planowanie strategiczne w uniwersytecie przedsiĊbiorczym, „Nauka i Szkolnictwo WyĪsze” 2004, nr 1/23.
8. Jabáecka J., Dąbrowa-Szefler M., Szkolnictwo wyĪsze w Polsce: raport dla OECD, MNiSW 2007.
9. Jongbloed B., Marketisation In Higher Education, Clark`s Triangle and the Essentials Ingredients of Markets, Higher Education Quarterly 2003, Vol. 57, No. 2.
10. Krzak P., Wpáyw otoczenia marketingowego na dziaáalnoĞü szkóá wyĪszych, [w:] Marketing szkóá wyĪszych, red. G. Nowaczyk, M. KolasiĔski, Wyd. WyĪszej Szkoáy Bankowej, PoznaĔ 2004.
11. Pabian A., Student jako beneficjent dziaáaĔ promocyjnych szkóá wyĪszych, „Marketing i Rynek”
2008, nr 8.
12. Pluta-Olearnik M., Usáugi edukacyjne szkóá wyĪszych wobec rozwoju nowych technologii, [w:]
Marketing w: Marketing – Handel – Konsument w globalnym spoáeczeĔstwie informacyjnym, red.
B. Gregor, àódĨ 2004.
13. Romanowska M., Macioá S., Wybrane czynniki konkurencyjne uczelni na rynku edukacji wyĪszej, [w:] Konkurencja na rynku usáug edukacji wyĪszej, red J. Dietl i Z. Sapijaszka, Fundacja Eduka- cyjna PrzedsiĊbiorczoĞci, àódĨ 2006.
14. Seredocha I., Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce, Wyd. Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2007.
15. Szapiro T., Ryzyko i szansa konkurencji edukacyjnej, [w:] Konkurencja na rynku usáug edukacji wyĪszej, red. J. Dietl i Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacyjna PrzedsiĊbiorczoĞci, àódĨ 2006.
16. Szkoáa sukcesu czy szkoáa przetrwania? Szkolnictwo wyĪsze w Polsce, red. A. Buchner-Jeziorska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.
17. Szkoáy wyĪsze i ich finanse w roku 2009, GUS, Warszawa 2010.
18. The Role of the Universities in the Europe of Knowledge, Communication from the Commission of the European Communities, Brussels 2003.
19. Ustawa z dnia 12 wrzeĞnia 1990 r. o szkolnictwie wyĪszym, Dz. U. z 1990 r. Nr 65 poz. 385.
20. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyĪszym, Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365.
21. WoĨnicki J., Uczelnie akademickie jako instytucje Īycia publicznego, Monografie Fundacji Rek- torów Polskich, Warszawa 2007.
Social-economic conditions of higher education schools` activity on educational market
Higher education in Poland is subject to dynamic changes that create new environment for its development. Social-economic conditions determined by civilization progress, demographic changes, globalization processes and technological development have a significant influence on schools of higher education. The necessity of facing all these challenges implies undertaking by universities some activities towards raising theirs competitiveness. One of the most important goals is creating the strong position of Polish universities on the local and global market, reinforcing their educational and scientific potential and using the possibilities connected with market approach.
