JAROWIECKI ł odzie ż y obozu narodowego w Polsce w latach drugiej wojny Konspiracyjna prasa m ś wiatowej

ISSN 1509-1074 HISTORII PRASY POLSKIEJ

Underground periodicals for the youth published by nationalist parties and organizations during World War II

Wyższa Szkoła Zarządzania

„Edukacja” we Wrocławiu ul. Krakowska 56-62

PL 50-425 Wrocław

KEY WORDS:

Polish underground press during World War II, Polish nationalist periodicals for young readers during World War II, nationalist and Catholic political parties and organizations during World War II

ABSTRACT This article is the first attempt to present a comprehensive picture of the underground press for the young sympathizers of the main nationalist political parties and organizations under the German and Soviet occupation in 1939–1945.

So far this research area has been largely ignored; the only exception was Sztuka i Naród (Art and Nation), a periodical published by the resistance group Konfederacja Narodu (Confederation of the Nation). This article includes the main bibliographical data and a list of selected publications with a fairly detailed survey of their contents. Among the titles listed are Wielka Polska (Great Poland), Młoda Polska (Young Poland), Wszechpolak (The All-Polish Youth) and Patrol (The Patrol). The article outlines their programmatic and political profiles with the help of appropriate quotations. It also tries to assess the importance of those national-Catholic periodicals in the shaping of the Polish view of the German and the Soviet

Konspiracyjna prasa młodzieży

obozu narodowego w Polsce w latach drugiej wojny

światowej

Jerzy

JAROWIECKI

SŁOWA KLUCZOWE:

prasa obozu narodowego w latach 1939–1945, prasa Młodzieży Wielkiej Polski, Młodzieży Wszechpolskiej, Stronnictwa Narodowego,

Konfederacji Narodowej, Hufców Polski, młodzieży związanej z NSZ, ONR, Miecz i Pług, Unią, Frontem Narodzenia Polski

ABSTRAKT

Artykuł jest pierwszą próbą opisania syntetycznego obrazu prasy konspiracyjnej młodzieży związanej z głównymi ugrupowaniami obozu narodowego na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką i radziecką 1939–1945. Dotąd nie poświęcono jej zbyt wiele uwagi poza czasopismem Konfederacji Narodu „Sztuka i Naród”. Przedstawiono w nim główne dane bibliograficzne, wybrane tytuły zaopatrzone pełniejszą analizą zawartości (m.in. „Wielka Polska”, „Młoda Polska”,

„Wszechpolak”, „Patrol”). Ukazano założenia programowe, ideowe i polityczne, dokumentując je odpowiednimi cytatami z analizowanych pism.

Podkreślono znaczenie tych pism o charakterze narodowo-katolickim w kształtowaniu

postaw Polaków wobec okupantów,

w postulowaniu Wielkiej Polski o zwycięskiej

Streszczenie

W artykule przedstawiono syntetyczny obraz konspiracyjnej prasy organizacji i środowisk młodzieży związanej z głównymi ugrupowaniami obozu narodowego w latach drugiej wojny światowej, wydawanej na ziemiach polskich, które znalazły się pod okupacją sowiecką i niemiecką. Dotychczas bowiem prasie tej poświęcono niewiele uwagi, a odegrała ona znaczącą rolę wśród prasy całego obozu narodowego. Autor poddał opisowi zachowane tytuły prasy wydawanej przez młodzież narodową związaną ze Stronnictwem Narodowym i jej odłamów (secesjonistów); grupę Wielkiej Polski („Wielka Polska. Dwutygodnik Młodzieży”, „Młoda Polska. Dwutygodnik Młodych Narodowców”,

„Praca i Walka. Pismo Młodzieży Wielkiej Polski”, „Orlęta. Czasopismo Młodzieży”, „Orlęta. Organ Wielkiej Polski”, „Barykada. Pismo Młodych”) ; grupę Młodzieży Wszechpolskiej („Wszechpolak. Pismo Młodzieży”, „Znicz Narodowy. Tygodnik dla Rodziców i Młodzieży”); grupę Hufce Polskie („Patrol. Organ Walki Zbrojnej Hufców Polskich”, „Obozowiec. Na Szlaku Myśli i Walki”, „Orły”, „Harcerz”); grupę Konfederacji Narodu („Młodzież Imperium”, „Iskra. Pismo Młodzieży Konfederacji Narodu”, „Sztuka i Naród. Miesięcznik Literacki”). W artykule scharakteryzowano też prasę wydawaną pod auspicjami Porozumienia Polskich Organizacji Młodzieży, łączące- go organizacje młodzieży narodowej i katolickiej (Młodzież Wielkiej Polski SN, Młodzież Wielkiej Polski NSZ, Młodzież Frontu Odrodzenia Polski, grupę młodzieży Unii, Harcerstwo Polskie) oraz prasa młodzieży Miecza i Pługa („Kuźnia”, „Dźwigary”, „Młody Nurt”). Na podstawie analizy zawartości wybranych tytułów ukazano programy ideowe i polityczne większych organizacji. Artykuł udokumentowany licznymi przypisami, ukazujących też ustalenia innych autorów.

Wielokrotnie już pisano o polskiej prasie konspiracyjnej w latach okupacji nie- mieckiej i radzieckiej na ziemiach polskich w latach 1939–1945¹. Jednakże prasa konspiracyjna wszystkich ugrupowań politycznych określanych jako „obóz narodo- wy”, stanowiący przed 1939 rokiem w kraju legalną opozycję wobec rządów sana- cji, nie doczekała się długo pełniejszego, całościowego opracowania. A stwierdzić należy, że ugrupowania o orientacji narodowej należały do większych, znaczących ugrupowań politycznych polskiego państwa podziemnego. Przywódcy tych ugru- powań dzięki dawnym powiązaniom organizacyjnym — mimo poniesionych strat

— docierali do różnych środowisk społecznych, zjednując je przez podkreślanie narodowego i antyniemieckiego charakteru swego ruchu. Ugrupowania te uznały, że wobec wyraźnej kompromitacji sanacji zaistniały realne możliwości przejęcia po wojnie władzy w swoje ręce. Sytuację jednak komplikował m.in. fakt, że obóz ten nie był jednolity. Zwalczały się w nim nie tylko poszczególne ugrupowania:

Stronnictwo Narodowej, ONR-Falanga, ONR-ABC oraz ich formacje wojskowe, ale i istniejące wewnątrz nich odłamy czy frakcje, co znajdowało głęboki oddźwięk w ich działalności prasowo-propagandowej, o czym najszerzej w 2006 roku pisał Mirosław Orłowski².

W obecnym stanie badań trudno jednoznacznie określić liczbę tytułów prasy konspiracyjnej wydawanej przez obóz narodowy, jeszcze trudniej, gdy chodzi o prasę młodzieżową. Autorzy piszący o wydawnictwach podziemnych ugrupowań narodo- wych różnią się w ustaleniach. Głównie wykorzystują dane z katalogów tytułów prasy konspiracyjnej, wielu korzysta ze źródeł wywołanych, część trafia do materiałów archiwalnych (głównie w IPN), a także zachowanych i publikowanych wspomnień.

1 J. J a r o w i e c k i, E. W ó j c i k, G. W r o n a, Bibliografia opracowań prasy ukazującej się w Polsce w latach 1939–1945, cz. 1: Publikacje z lat 1944–1981, Kraków 1992; cz. 2: Publikacje z lat 1982–1998, Kraków 1999; L. D o b r o s z y c k i, W. B a r t o s z e w s k i, Prasa ruchu oporu w Pol- sce 1939–1945. Stan badań i postulaty, [w:] Historia prasy a kształtowanie się kultury narodowej, Warszawa 1968, s. 54–87; S. L e w a n d o w s k a, Stan badań nad prasą konspiracyjną w okupowanej Polsce, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1981, nr 4, s. 43–50; J. J a r o w i e c k i, O badaniach nad konspiracyjną prasą w Polsce w latach 1939–1945, „Przegląd Humanistyczny” 1982, z. 1/2, s. 256–269;

t e n ż e, Polska prasa konspiracyjna 1939–1945 w badaniach oraz zasobach bibliotek i archiwach polskich, „Gospodarka, Rynek, Edukacja” 2007, nr 12, s. 55–60; t e n ż e, Z badań nad polską prasą konspiracyjną w latach 1935–1945, Wrocław 2013.

2 M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna Stronnictwa Narodowego w latach 1939–1947, Poznań 2006.

Przykładowo przytacza się różne ustalenia. Autor Centralnego katalogu polskiej prasy konspiracyjnej odnotował 87 tytułów³, H. Nowosad-Łopatiew i W. Mroczkowski zarejestrowali 61 tytułów⁴, w czwartym tomie Historii prasy polskiej; noszącym tytuł Prasa polska w latach 1939–1945 pisano o 120 tytułach⁵. J. Terej w swoich studiach nad dziejami Narodowej Demokracji odnotował 34 tytuły⁶, zaś S. Lewandowska w książce Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945 pisała o 131 tytułach prasy narodowców, wymieniając 25 spośród nich⁷. Podczas badań studenckich w 2001 udało się zweryfikować zachowane w zbiorach publicznych 57 tytułów prasy Stronnictwa Narodowego⁸. M. Orłowski w swojej książce odnoto- wał znacznie ponad sto tytułów prasy konspiracyjnej do 1947 r., z których, zdaniem piszącego te słowa, 102 tytuły można zaliczyć do prasy konspiracyjnej, pozostałe traktować można jako pisma opozycji politycznej poza obiegiem cenzury, skierowane przeciw władzom państwowym po 1945 r. Zaskakująca jest informacja W. Rojka w Słowniku historii Polski 1939–1948, że „na terenie całego kraju SN firmowało w różnych okresach 29 tytułów”⁹.

Badacze prasy niewielką uwagą darzyli pisma młodzieży: Młodzieży Wielkiej Polski, Młodzieży Wszechpolskiej, Hufców Polskich czy też Konfederacji Narodowej.

Stąd podjęta próba opisania wybranych tytułów. A pamiętać przecież należy, że pod- czas drugiej wojny światowej w tragicznych dniach września 1939 r., a następnie w jeszcze bardziej tragicznych latach hitlerowskiej i stalinowskiej okupacji liczne zastępy młodzieży polskiej znalazły się w szeregach walczących z najeźdźcami, zapełniając masowo wojskowe i działające w podziemiu partie polityczne. Stanowiły one element najbardziej aktywny, zawsze gotowy do poświęceń za ojczyznę, zasilając grupy i organizacje wszystkich odcieni politycznych, od grup najbardziej lewicowych, demokratycznych aż po skrajną prawicę. Młodzież też dążyła do tworzenia samo-

3 Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945, oprac. L. Dobroszycki, przy współ- udziale W. Kiedrzyńskiej, pod kierownictwem naukowym S. Płoskiego, Warszawa 1962.

4 H. N o w o s a d - Ł o p a t i e w, M. M r o c z k o w s k i, Polska prasa konspiracyjna 1939–1945.

Prasa Powstania Warszawskiego 1944: Katalog, Warszawa 1979.

5 J. J a r o w i e c k i, J. M y ś l i ń s k i, Prasa polska w latach 1939–1945; bibliografię oprac. A. Not- kowski, Warszawa 1980, (Historia prasy polskiej [t. IV], pod red. J. Łojka). Zob. też: J. J a r o w i e c k i, Prasa obozu narodowego, [w:] t e n ż e, Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerow- skiej, Kraków 1980, s. 200–208.

6 J. Te r e j, Rzeczywistość i polityka ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa 1979; t e n ż e, Organizacje i środowiska młodzieży związanej z głównymi ugrupowaniami obozu narodowego w latach 1939–1945, „Dzieje Najnowsze” 1969, nr 1.

7 S. L e w a n d o w s k a, Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, War- szawa 1982.

8 T. L i s t w a n, Konspiracyjna prasa Stronnictwa Narodowego w latach 1939–1945. Praca magi- sterska pisana pod kierunkiem J. Jarowieckiego w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, 2001.

9 W. R o j e k, Stronnictwo Narodowe (SN) „Kwadrat”, [w:] Słownik historii Polski 1939–1948, pod red. A. Chwalby i T. Gąsowskiego, Kraków 1996, s. 204.

dzielnych organizacji, chociaż ich liczba była stosunkowo niewielka. Spontaniczny pęd młodych do działalności konspiracyjnej wytworzył przekonanie u wielu przy- wódców państwa podziemnego,

że winna ona uczestniczyć w działalności prowadzonej przez istniejące „dorosłe” kon- spiracyjne organizacje, partie i ugrupowania polityczne. Z tego powodu każda z nich starała się zjednać ją dla swojego programu, tworząc w swych strukturach odrębne zespoły młodzieży o szerokich uprawnieniach autonomicznych¹⁰.

Były też zainteresowane tworzeniem pasy konspiracyjnej, która nie była wolna od świadomej tendencyjności dyktowanej potrzebami i wymaganiami bieżącej sytuacji wojennej i okupacyjnej na celowe perswazyjne oddziaływania na młodą zbiorowość.

Obóz narodowy w okresie okupacji nie stanowił jednolitego ruchu politycznego.

W konspiracyjnym Stronnictwie Narodowym już od początku istniał podział na grupy, z których jedna stała na gruncie bezwzględnego totalitaryzmu, odrzucając wszelkie możliwości porozumienia się z innymi grupami politycznymi, szczególnie gdy chodziło o wizję państwa i jego ustroju po zakończeniu wojny.

Podstawowy ośrodek SN stanowili zwolennicy przywódcy „młodych” Tadeusza Bieleckiego skupieni w kraju wokół Mieczysława Trajdosa, Stefana Sachy i Władysława Jaworskiego, którzy pozostawali w opozycji wobec polityki W. Sikorskiego, czekając na okazję samodzielnego sięgnięcia po władzę. Wykładnią ich poglądów była centralna prasa SN. W 1940 r. na łamach „Walki” jednoznacznie oświadczali:

Pójdziemy własną drogą […], zbudować chcemy Polskę narodową, to znaczy taką, której siły twórcze narodu w mocnym oparciu o zorganizowaną siłę fizyczną dałyby możliwość najpełniejszego rozwoju duchowego i materialnego. Musi to być Polska dla wszystkich Polaków, a więc bezklasowa (1940, nr 23).

Wychodząc z założenia „Polski bezklasowej” pismo podnosiło do rangi patriotycznego nakazu jedność ponadklasową, a program lewicy społecznej, „walkę o prawa robot- nicze” traktowało jako wymysł „obcej, zarówno niemieckiej, jak i komunistycznej propagandy, zmierzającej do rozbicia narodu, skłócenie go w obliczu wroga” (1940, nr 29). „Walka” głosiła bezkompromisowy antykomunizm i antyradzieckość.

10 J. J a r o w i e c k i, Czasopisma dla dzieci i młodzieży oraz prasa młodzieżowa w Polsce w latach 1919–2000, Wrocław 2016, s. 144.

Prasa Młodzieży Wielkiej Polski

Młodzież narodowa jak jedna z pierwszych zaczęła organizować grupy konspira- cyjne, które traciły samodzielność, stając się częścią Stronnictwa Narodowego bądź Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej czy też Narodowych Sił Zbrojnych¹¹. Część młodzieży znalazła się w kręgu wpływów grupy „Szańca”, jedna — młodzieżo- wa — utworzyła związek młodzieżowy pod nazwą Młodzież Wielkiej Polski, kierowa- ny przez Jana Bereszko („Niewiadomski”). Ta grupa posiadała pewne wpływy wśród młodzieży, szczególnie skupionej w organizacji Młodzieży Wielkiej Polski (przed wojną grupowała młodzież starszych klas szkół średnich) związanej bezpośrednio z Narodowo-Ludową Organizacją Wojskową. Grupa Wielkiej Polski powstała w 1942 roku w wyniku rozłamu w Stronnictwie Narodowym, wywołanego scaleniem Narodowej Organizacji Wojskowej z Armią Krajową. Spowodowało to odejście grupy działaczy, secesjonistów do Organizacji Polskiej, znanej pod nazwą Szaniec, będącej kontynu- acją skrajnie prawicowego radykalnego ugrupowania przedwojennego ONR-ABC, która współtworzyła we wrześniu 1942 r. Narodowe Siły Zbrojne.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że celem Narodowo-Ludowej Organizacji

„była realizacja celów wojennych […], politycznie miała być oparta o ruch narodo- wy”, zakładała „zupełną eliminację piłsudczyków z polskiego życia politycznego, jako całkowicie odpowiedzialnych za trzynastoletnie dyktatorskie rządy zakończone klęską wrześniową i utratą niepodległości”. Kierownik organizacji prof. Karol Stojałowski (pseud. „Karol”) „był zwolennikiem odrzucenia tzw. «legalizmu», tj. ciągłości kon- stytucyjnej wywodzącej się z Konstytucji kwietniowej”¹². Jednym z głównych celów NLOW (później NOW) miało być „odzyskanie ziem zachodnich i ustalenie granicy państwa polskiego na Odrze i Nysie Łużyckiej”¹³.

Głównym terenem działania Młodzieży Wielkiej Polski była Warszawa, ale siecią organizacyjną sięgała Krakowa, Kielc, Radomia, a od 1941 roku też Lwowa. Od

11 B. H i l l e b r a n d t, Konspiracja młodzieży w okupowanej Polsce, [rozdz.] Młodzież Wielkiej Polski, Warszawa 1985, s. 231. Zob. też J. Te r ej, Organizacje i środowiska młodzieży…; J. J a r o - w i e c k i, Czasopisma dla dzieci i młodzieży…, [rozdz.] Prasa Młodzieży Wielkiej Polski, s. 158–161.

12 J. P i l a c i ń s k i („Lech”), Narodowej Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939–1945, z przedmową Jędrzeja Giertycha, Londyn 1972; toż, wydanie 1990, Warszawa, s. 79.

13 J. Giertych uważa, że ONR była nieco zmodyfikowaną odmianą kierunku narodowego, kwe- stionując pogląd, że stanowi część „obozu narodowego w szerokim pojęciu”. Pisze: „ONR nie ma i nie miał nic wspólnego z obozem narodowym, jego ideologią, światopoglądem, doktryną polityczną i dążeniami. Oczywiście, jest prawdą, że wyszedł z obozu narodowego w sensie organizacyjnym. Ale jest to geneza czysto formalna, bez treści ideowej […] Ulegli oni wpływowi modnych w świecie poglądów faszystowskich. ONR — to byli polscy faszyści. Wielu z nich wstąpiło do obozu narodo- wego, zwłaszcza do Obozu Wielkiej Polski, bo spodziewali się, że będzie to obóz faszystowski. Ale się pomylili — i wkrótce odeszli”. Przedmowa Jędrzeja Giertycha [do:] J. P i l a c i ń s k i, Narodowe Siły Zbrojne..., s. 23–24.

15 września 1941 r. w Warszawie ukazywało się pismo „Wielka Polska. Dwutygodnik Młodzieży”, które w 1942 roku stało się organem grupy Młodzieży Wielkiej Polski.

Redagowane było przez Witolda Borowskiego (ps. „Wiktor”), szefa propagandy Zarządu Głównego SN („Kwadrat”).

Z krótkiego okresu, w którym pismo przeznaczone było dla młodzieży¹⁴ (to określano podtytułem „dwutygodnik dla młodzieży” w numerach 1–10), przeana- lizowano zawartość trzech pierwszych numerów, co pozwoliło odczytać założenia programowe grupy i pisma „Wielka Polska”. W numerze pierwszym zamieszczono deklarację młodego Polaka i pisma „Wielka Polska”, w której znalazły się idee z Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego: „Jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie. Są one tym większe i tym silniej się do nich poczuwam, im wyż- sze przedstawiam”¹⁵. W artykule pt. Dość eksperymentów zawarto krytykę rządów przed 1939 r. za liberalizm, demokrację i socjalizm — idee głoszone przez różne partie, pisząc, że przed wojną „Ukraińców się głaskało, by miał kto walczyć, Żydzi robili, co chcieli, a my staliśmy na skrzydle Obozu Narodowego, walczącego ze zgrają okradającą i gubiącą Polskę”. I stąd deklaracja:

Nie pozwolimy obcym, wszystko jedno; Niemcom, Żydom czy Ukraińcom zajmować kierowniczych stanowisk państwowych. Polska musi być dla Polaków, bo tylko Polak za swój kraj przelewał krew i zawsze za Polskę życie oddał […] Przyszła Polska musi być i będzie Wielka i Narodowa¹⁶.

Na łamach tego samego numeru redakcja w artykule W myśl wszechpolską argu- mentowała, że

Idea wszechpolska powstała jako reakcja z jednej strony przeciwko zaściankowemu, partykularnemu pojmowaniu spraw polskich, z drugiej — przeciwko idei walki klas rozbijających naród i uniemożliwiających stworzenie jednolitego planu politycznego wiodącego do niepodległości.

Krytycznie odnosiła się do porozumienia Władysława Sikorskiego i jego rządu z ZSRR.

Rozłam w Stronnictwie Narodowym spowodował przejęcie pisma przez sece- sjonistów, redaktor „Wielkiej Polski” wraz z grupą kierowniczą dawnej narodowej Organizacji Wojskowej utworzyli Tymczasową Komisję Rządzącą oraz Wojenny Zarząd Główny, łącząc się z grupą ONR-Szaniec i organizując — jak wspomniano

14 J. Te r e j, Rzeczywistość i polityka…, s. 379; t e n ż e, Konspiracyjne organizacje młodzie- ży…; B. H i l l e b r a n d t, Konspiracyjne organizacje młodzieży w Polsce 1939–1945, Warszawa 1973, s. 103–108; M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 24, 87.

15 Jestem Polakiem, „Wielka Polska. Dwutygodnik Młodzieży” 1941, nr 1 (15 IX); Oto naród wielki, tamże 1941, nr 3.

16 Tamże.

wcześniej — Narodowe Siły Zbrojne, a z pisma czyniąc główny organ prasowy Wojennego Zarządu Głównego NSZ. Od numeru 11 z 27 września 1942 r. z pisma znik- nął podtytuł „Dwutygodnik Młodzieży”, zaś od 1943 r. pismo stało się tygodnikiem.

11 października 1942 r. na łamach „Wielkiej Polski” zamieszczono Odezwę adresowaną do wojskowych formacji związanych z obozem narodowym, które określano mianem Związku Zbrojnego Narodu (chodziło o Narodowe Siły Zbrojne). Pisano w niej:

Stanowicie Armię Narodową, bo szeregi Wasze tworzą jedynie świadomi członkowie Narodu Polskiego. Nie ma wśród Was obywateli narodowości żydowskiej, niemieckiej, ukraińskiej czy litewskiej — za Polskę chcą się bić, Polskę chcą stanowić — jedy- nie Polacy […] Walczyć będziecie o granice Wielkiej Polski. A w nich o narodowy porządek państwa, o Polskę sprawiedliwą — o Katolickie Państwo Narodu Polskiego¹⁷. W piśmie pojawiały się działy wyróżnione tytułami. Były to: Na drodze do Wielkiej Polski, zawierające cykl artykułów związanych z wizją Polski po wydarzeniach wojennych, ustrojem politycznym, stosunkami ekonomiczno-społecznymi, ustrojem wolnym; Na wszystkich frontach i Kronika wojenna, Wiadomości polityczne; Przegląd wydarzeń politycznych; Przegląd prasy, Co inni piszą (związane przede wszystkim z obozem narodowym). W artykule Polska polityka narodowa polemizowano z dekla- racją Rady Jedności Narodowej O co walczy naród Polski, szczególnie z fragmentem odnoszącym się zagadnienia stosunku do mniejszości narodowych, który brzmiał:

„Polska oprze swój stosunek do tych narodowości na zasadzie równouprawnienia politycznego oraz zapewnienie im warunków pełnego rozwoju kulturalnego, gospo- darczego i społecznego w ramach jedności państwowej i wspólnego dobra wszystkich obywateli”. Redakcja nie zgadzała się z tym stanowiskiem pisząc: „Naszym celem jest państwo narodowe, nie narodowościowe, równouprawnienie polityczne nigdy”!¹⁸

Na łamach pisma wiele miejsca zajmowała publicystyka dotycząca przyszłego ustroju i charakteru państwa, np.: artykuły Walczymy o katolickie państwo narodu polskiego, Na drodze do Wielkiej Polski. W tym ostatnim postulowano: „stworze- nie silnego rządu nie mogącego być obalonym przez parlament, jednak opartego o zaufanie narodu […] Sejm powinien spełniać rolę opiniodawczą i kontrolującą rząd i jego politykę”, utworzenie Senatu, zachowanie pełnej niezawisłości sądów¹⁹.

17 Odezwa, „Wielka Polska” 1942, nr 13.

18 Polska polityka narodowa, „Wielka Polska” 1943, nr 17. Zob. też: Styczniowy zjazd SN, tamże. Tam pogląd rozwinęła szerzej: 1. W Polsce wyłącznym gospodarzem może być tylko Naród Polski. Interesy Narodu Polskiego są interesami nadrzędnymi i interesom tym służyć muszą wszystkie narodowości w państwie polskim zamieszkujące. 2. Interesy niepolskich narodowości uznawane być mogą przez naród Polski tylko o tyle, o ile nie stoją w kolizji z interesami narodowymi polskimi.

3. Pełne prawa polityczne w Polsce mogą mieć tylko Polacy. W szczególności nie mają ich posiadać Żydzi, Niemcy i Ukraińcy. Nie zgadzamy się z deklaracją RJN”. Zob. też Przekleństwo tolerancji,

„Wielka Polska” 1944, nr 5.

19 „Wielka Polska” 1944, nr 5, nr 3.

W czasie Powstania Warszawskiego „Wielka Polska” ukazywała się w Śródmieściu pod red. Jerzego Pilacińskiego („Lech”) jako dziennik. Po powstaniu wydawanie pisma wznowiono w Kielcach²⁰.

Pozostałe grupy Młodzieży Wielkiej Polski włączone zostały do SN, kierow- nictwo MWP zostało rozwiązane, a na jego miejsce w wydziale organizacyjnym ZG SN utworzono Wydział Młodzieży, którego kierownikiem został Władysław Furka²¹. Kierownictwo SN kwestionowało potrzebę istnienia odrębnej organizacji:

„Masowej organizacji młodzieżowej, jako organizacji odrębnej tworzyć na czas wojny nie będziemy. Wystarczy nam jako jądro organizacyjne młodzież zorgani- zowana w […] innych formach organizacyjnych” — czytamy w jednym z pierw- szych pism prezesa Okręgu Stołecznego SN²². Stąd też przy Zarządzie Stołecznym SN powołany został Dział Młodzieży, w ramach którego istniała redakcja „Młodej Polski” (III 1942–VII 1944), noszącej kolejno podtytuły: „Miesięcznik bezpłatny dodatek do W[arszawskiego] D[ziennika”], „Organ Młodych”, „Dwutygodnik Młodych Narodowców” (od 17 X 1942). Wyjaśniając powstałą sytuację Redakcja informo- wała: „«Warszawski Dziennik» otrzymał charakter pisma programowego, dlatego

«Młoda Polska» stanie się pismem ideologiczno-awangardowym i informacyjnym”.

Odnotujmy w tym miejscu, że pismo ukazywało się w formie powielanej jako doda- tek młodzieżowy „Warszawskiego Dziennika”, który był głównym organem Okręgu Warszawskiego Stronnictwa Narodowego od lutego 1942 r. W pierwszym numerze znalazła się informacja, że obok ogólnopolskiego wydania „Walka”²³ będzie ukazywać się w Warszawie dwutygodnik „dla zaspokojenia potrzeb środowiska warszawskie- go”²⁴, zaś w numerze trzecim zapowiadano dodatek miesięcznika „Młoda Polska”²⁵.

20 Szerzej zob.: J. P i l a c i ń s k i, Narodowe Siły Zbrojne…, s. 224–225; T. P r z e c i s z e w s k i, Fragmenty wspomnień, monografie i opracowania. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie w latach 1939–1945, pod red. J. Nowickiego, Warszawa 1986, [konspiracyjna działalność], s. 19; M. O r ł o w - s k i, Prasa konspiracyjna..., s. 88–89.

21 J. Te r e j, Rzeczywistość i polityka..., s. 383; S. L e w a n d o w s k a, Polska prasa informacyj- no-polityczna 1939–1945, Warszawa 1982, s. 111.

22 „Warszawski Dziennik” 1942, nr 1 (1.02).

23 „Walka” była oficjalnym organem prasowym Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Wojskowej, ukazywała się w latach 1939–1945, wydawana przez Centralny Wydział Propagandy SN, pod red. Stanisława Piaseckiego (do 1941 r.), w składzie redakcji znajdowali się: J. Bąk Bajkowski, W. Butler, T. Łukasiewicz, A. Mikułowski. Od 1942 r. do redakcji weszli: H. Cybulski, E. Jeszke, O. Kośca, redaktorem naczelnym został Trościanko. Zob. S. L e w a n d o w s k a, Polska prasa infor- macyjno-polityczna..., s. 198; J. J a r o w i e c k i, E. W ó j c i k, Polska prasa konspiracyjna 1939–1945 i Powstania Warszawskiego w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, Kraków 1982, s. 106, poz. 388;

M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 121–124.

24 Cyt. za: B. H i l l e b r a n d t, Konspiracja młodzieży…, s. 334.

25 „Warszawski Dziennik” 1942, nr 3 (26.02). Pismo od nr 12 zmieniło tytuł na: „Warszawski Dziennik. Tygodnik Polityczno-Informacyjny”; w 1943 r. „Warszawski Dziennik Narodowy”; od nr-u 24

„Warszawski „Głos Narodowy”. Pismo ukazywało się pod red. Tadeusza Macińskiego („Prus”); współpra- cownikami byli m.in.: Z. Domański, J. Dobraczyński, L. Krajewski, R. Szczęsny, W. Szczęsna-Przygodzka,

Redaktorami „Młodej Polski” byli najpierw Janusz Gorczykowski, a od 1944 r.

— Olgierd Kościa. W zespole redakcyjnym byli Jerzy Dawidowski, Zdzisław Chrzanowski, Andrzej Kozanecki, Lech Ossowski, Tadeusz Przeciszewski, Andrzej Sikorski²⁶. W marcu 1942 r. decyzją Centralnego Wydziału Propagandy SN „Młoda Polska” stała się centralnym organem młodzieży SN, co oznaczało rozszerzenie jej kolportażu na cały kraj; zmieniła i udoskonaliła się technika, gdyż formę powielaną pisma zastąpiono drukiem [nakł. 2000 egz.], zaś redakcja stała się Referatem Prasowym Okręgowego Działu Młodzieżowego²⁷. Czasopismo nie straciło swego centralnego charakteru nawet po powrocie do SN secesjonistów wraz z redakcją „Wielkiej Polski”.

Młodzież nie mogła się pogodzić z włączeniem jej organizacji do SN, z tego powodu na łamach „Młodej Polski” domagano się odrębnego związku młodzieży, niezwiązanego organizacyjnie z SN²⁸. W artykule Wołamy o organizację młodych domagano się odrębnego związku młodzieżowego, będącego członkiem obozu naro- dowego, ale niezależnego organizacyjnie od Stronnictwa Narodowego. W pierwszym numerze z marca 1942 r. redakcja deklarowała, że „pismo ukazywać się będzie jako miesięcznik pisany przez młodych, ale przeznaczony nie tylko dla młodych, żeby poznali porywy i przekonania pokolenia wchodzącego w życie narodu”. Niezależnie od tego stanowiska pismo nawoływało do działań na rzecz skupienia wokół Działu Młodzieży większej liczby młodych, argumentując to zagrożeniem ze strony lewicy, a nawet Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, przygotowującej i realizującej „programy demokratycznego i klasowego wychowania bez Boga i Narodu”. Obawiając się „wer- bunku do młodzieżowych organizacji lewicowych” redakcja „Młodej Polski” głosiła:

Nie możemy zostać prześcignięci, naszym świętym obowiązkiem wobec Ojczyzny i idei jest wzięcie szerszego udziału w walce o młode dusze, o naszych młodszych braci i siostry. Musimy stworzyć zwarte organizacyjnie i ideowo kadry powojennej narodowej organizacji młodzieży²⁹.

L. Próchnik. Zob.: J.J. Te r e j, Rzeczywistość i polityka..., s. 333–337; S. L e w a n d o w s k a, Polska prasa informacyjno-polityczna..., s. 98; J. J a r o w i e c k i, Prasa w Polsce w latach 1939–1945, [w:]

tenże, J. M y ś l i ń s k i, Prasa polska w latach 1939–1945, pod red. J. Łojka, Warszawa 1980, s. 96–100.

26 J. P i l a c i ń s k i, Narodowe Siły Zbrojne..., s. 224; T. P r z e c i s z e w s k i, Fragmenty wspo- mnień..., s. 19; J. J a r o w i e c k i, Czasopisma dla dzieci i młodzieży oraz prasa młodzieżowa w Polsce w latach 1918–2000, Wrocław 2016, s. 158–160; M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 125–126.

27 Tamże; zob. też: W dwulecie, „Młoda Polska” 1944, nr 4. W Centralnym Wydziale Propagan- dy sprawami wydawniczymi zajmował się Wydział Prasowy, w skład którego wchodziły w różnych okresach następujące osoby: Edmund Gliński, Jan Mosdorf, Ryszard Szczęsny, Andrzej Mikułowski, Tadeusz Loret, Jan Dobraczyński, Jerzy Redke, Henryk Grabowski, Wiktor Trościanko, Jan Stępień, Bronisław Ekert, Kazimierz Maliszewski, Janusz Gorczykowski, Jan Szmydt, Jan Bajkowski, Wiktor Butler, Maciej Cybulski. (Skład podany za Stanisławą L e w a n d o w s k ą i jej książką: Prasa okupo- wanej Warszawy 1939–1945, Warszawa 1982, s. 81).

28 Wołamy o organizację młodych, „Młoda Polska” 1943, nr 16.

29 Odezwa do młodzieży Okręgu Stołecznego Organizacji, „Młoda Polska” 1943, nr 17; Zagad- nienie publiczności literackiej, „Młoda Polska” 1943, nr 22.

Chodziło też o stworzenie nowej „elity kulturalnej […], bo ta elita determinuje w pew- nym stopniu poziom literackiej produkcji”, zatem — pisano — „musimy stworzyć nową publiczność literacką […]. Dawną elitę czeka wielkie zadanie wychowawcze”.

Założenia swojego programu wyraziła w cyklu artykułów zatytułowanych Postawa młodego pokolenia, które miały kształtować postawy w duchu ideologii narodowej.

W jednym z pierwszych artykułów deklarowano:

chcemy zaznaczyć się jako pokolenie indywidualności […] Pragniemy Polskę uczynić przewodniczką narodów świata. Chcemy być ludźmi mocnymi, ludźmi z charakterem, którzy potrafią i modlić się, i zdobywać na heroiczny wysiłek pracy i także walczyć ze złem. Wyznajemy ideologię wskrzeszenia z popiołów plemion zachodnio-słowiańskich i jak najściślejszej współpracy z tymi, które nie są jeszcze pod germańskim mieczem i z ich ziem uczynienia reduty Wielkiej Polski […] Nawiązujemy do dawnej idei spo- łecznej ruchu narodowego³⁰.

We wspomnianym cyklu opublikowano łącznie 25 artykułów (16 w latach 4 III 1942–20 III 1943; 6–20 III 1943–4 III 1944; 3–4 III 1944–15 VII 1944).

Ogółem w latach 1942–1944 ukazało się czterdzieści sześć numerów pisma, na łamach których dominowała publicystyka. Opublikowano 158 artykułów, ujętych w kilkunastu cyklach, spośród których — poza wcześniej wymienionym — przykła- dowo wymienić można: Narodowym szlakiem (7 art.), Ziemie Wielkiej Polski (6 art.), Maszerujemy nad Odrę (7 art.), Katalog Państwa Wielkiej Polski (6 art.), Katolickie państwo wielkiego narodu (6 art.), Kultura Wielkiego Narodu³¹, Narodowym szlakiem ustroju (6 art.), Wojna nowoczesna (14 art.).

Redakcja swój dorobek publicystyczny przedstawiała w corocznych sprawozda- niach. Tak np. prezentując dorobek pierwszego rocznika (4 III 1942–20 III 1943), pisała

4 marca ukazał się pierwszy numer „Młodej Polski” […]. Pierwszy rocznik naszego pisma zawiera: 16 artykułów programowych z cyklu Postawa młodego pokolenia, 18 artykułów publicystycznych, 6 artykułów z cyklu Ziemie Wielkiej Polski, 4 z cyklu Wojna nowo- czesna, 7 art. aktualnych, 12 wierszy, 9 felietonów i różnych notatek, 1 art. biograficzny, 2 reportaże oraz fragment Szopki politycznej. Ogółem pismo udzieliło swoich łamów 20 autorom³².

Podobne zestawienie zamieszczono rok później (za okres 20 III 1943–4 III 1944):

na łamach 22 numerów zamieszczono 88 artykułów, w tym z cyklu Narodowym szlakiem (7), Postawa młodego pokolenia (6), Maszerujemy nad Odrę (7), Katalog państwa Wielkiego Narodu (6), publicystycznych (11, w tym 4 polemiczne), oko-

30 „Młoda Polska” 1942, nr 1.

31 J. L i s t w a n, Konspiracyjna prasa Stronnictwa Narodowego..., s. 28–33.

32 Po roku pracy, „Młoda Polska” 1943, nr 5 (wydano 18 numerów, 63 art.).

licznościowych i aktualnych (12), na temat młodzieży (19), harcerstwa (6), walki zbrojnej (5), tematyki religijnej (5), fraszek (22), szopka polityczna (1)³³. Do 15 lipca 1944 r. ukazało się 6 numerów, opublikowano w nich 21 artykułów, wśród których znalazły się m.in. kontynuujące cykle Postawa młodego pokolenia (3) i Maszerujemy nad Odrę (2).

Pismo „Młoda Polska” miało zadanie wychowywanie młodzieży w duchu ideologii głoszonej przez Stronnictwo Narodowe, którego naczelnym celem było dążenie do zbudowania wielkiej narodowej i katolickiej Polski³⁴. Pismo miało też spełniać rolę koordynatora działalności SN w środowiskach młodzieżowych, a przede wszystkim poza byłą młodzieżą akademicką. Redaktorzy zgodni byli z głównymi wytyczny- mi programowymi w zakresie narodowej polityki szkolnej i wychowania. Można stwierdzić, że działalność młodych narodowców toczyła się na dwu płaszczyznach³⁵

„pierwsza — to przygotowanie do walki z okupantem, a druga — to praca ide- owo-wychowawcza”. Pismo, mając charakter ideowo-patriotyczny, szerzyło poglądy Romana Dmowskiego, redakcja odwoływała do tradycji historycznych (Podstawy naszego światopoglądu), podkreślając znaczenie chrześcijaństwa dla narodu polskiego, potrzebę wychowania dla wielkości i pracy. Domagano się od młodego pokolenia służby „dla większej chwały Boga i dobra Ojczyzny”³⁶.

Szerząc idee narodowe, podkreślano ich związki z katolicyzmem, utożsamiając niejako ruch narodowy z katolicyzmem wojującym. W artykule Nasz katolicyzm we wrześniu 1943 r. „Młoda Polska” pisała:

Naród polski z religią katolicką zżył się przed wiekami; toteż polska idea narodowa stanowi syntezę katolicyzmu i nacjonalizmu. To jej podwójna istota, której nie można rozdzielić. Jednak tak całkowite, tak apostolskie połączenie życia narodu z religią niesie dopiero nowoczesny duch narodowy. Ruch nasz staje się zdobywczym. Nowy nacjona- lizm — to przednie szeregi wojującego Kościoła, to materialna realizacja duchowych ideałów katolickich³⁷.

Rysując wizję Wielkiej Polski, poświęcili temu programowi kilkanaście artyku- łów, głównie w dwu wymienionych wcześniej cyklach: Katalog Państwa Wielkiej Polski oraz Katolickie państwo Wielkiego Narodu (np. Katolickie państwo narodowe

33 „Młoda Polska” 1944, nr 5.

34 Szerzej na ten temat zob. K. P r z y b y s z, Wizje Wielkiej Polski. Programy polityczne lat wojny i okupacji 1939–1944, Warszawa 1992; J. K o r n a ś, Wizja przyszłej Polski w myśli politycz- nej konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego, „Zeszyty Naukowe w latach Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, nr 137, 1981. Zob. też: M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna...

35 J. Ja r o w i e c k i, Podziemna prasa młodzieży Polskiej w latach okupacji hitlerowskiej (na tle polskiej prasy konspiracyjnej), [w:] t e n ż e, Czasopisma dla dzieci i młodzieży oraz prasa młodzieżowa w Polsce w latach 1918–2000, Wrocław 2016, s. 160–161.

36 Ad maiorem Dei Gloriam et Patricae Salutem, „Młoda Polska” 1942, nr 4.

37 Nasz katolicyzm, „Młoda Polska” 1943, nr 17.

— kwestie ustroju)³⁸. Kwestie ustroju państwa znalazły odzwierciedlenia w cyklu artykułów pt. Narodowym Szlakiem, w których autorzy podkreślali, że w ustroju narodowym rządzącym jest naród, w którym dominują obywatele o dużym poczuciu wspólnoty państwowej. Wzywało zatem młodych do walki w narodowym państwie o rozwiązanie kwestii socjalnych, o „narodowy porządek państwa, o Polskę sprawie- dliwą i o katolickie państwo narodu polskiego”³⁹. Redaktorzy zgodni byli z głów- nymi wytycznymi SN w zakresie narodowej polityki szkolnej i wychowania, które zalecały kształtowanie wśród młodzieży ducha ekspansji. „Byliśmy w ciągu stuleci swych dziejów przedmurzem chrześcijaństwa” — pisano w czasopiśmie „Państwo Narodowe”⁴⁰. Zaś redaktorzy „Młodej Polski” dodawali „usiłowanie oddzielenia katolicyzmu od polskości, oderwanie narodu od religii i Kościoła jest niszczeniem samej istoty narodu”. W kolejnych numerach pisma ten pogląd poszerzali, pisząc:

Nasz katolicyzm to nie tylko religia panująca, wyznanie większości narodu, to nie tylko stwierdzenie faktu. Katolicyzm […] stanowi część ideologii i funkcji ruchu narodowego, jest powołaniem narodu. Łączymy go nierozerwalnie nie tylko z sobą i z narodem, ale i z nacjonalizmem⁴¹.

Sprawa ustroju przyszłego państwa była przedmiotem dyskusji prawie całej prasy wszystkich ugrupowań politycznych tworzących obóz narodowy. We wszystkich podstawowych wydawnictwach prasowych pisano o narodzie polskim tworzącym wspólnotę państwową. Np. na łamach „Frontu Narodowego” już w styczniu 1941 roku głoszono: „Nie będzie to więc ustrój «endecki» albo «oenerowski» tylko prawdziwie narodowy, to jest dający prawo do decydowania o losach Polski wszystkim człon- kom narodu. Będzie budowany z myślą o narodzie, jego dobru i jego przyszłych losach”⁴². Redaktorzy „Młodej Polski” ustrój „prawdziwie narodowy” przedstawiali jako wynik nowego nacjonalizmu, pisząc: „Nowy nacjonalizm — to przednie szeregi wojującego Kościoła, to materialna realizacja duchowych ideałów katolickich”⁴³.

Na łamach pisma wiele miejsca zajmowała wizja Wielkiej Narodowej Polski, podobnie zresztą jak w innych pismach konspiracyjnych ruchu narodowego.

Nawiązywano do idei piastowskiej i jagiellońskiej, pisząc „Wyznajemy ideologię

38 „Młoda Polska” 1943, nr 8.

39 „Młoda Polska” 1942, nr 13.

40 „Państwo Narodowe” 1944, nr 5/6.

41 Nasz katolicyzm, „Młoda Polska” 1943, nr 17. Zob. też: Dwa typy katolicyzmu, „Młoda Polska”

1948, nr 2, Katolickie państwo narodowe — kwestia ustroju, tamże, 1943, nr 3.

42 Ustrój narodowy, „Front Narodowy” 1941, nr 4. Szerzej na ten temat zob.: J. K o r n a ś, Koncepcja narodu i państwa polskiego w myśli politycznej konspiracji endeckiej okresu II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 1980, nr 121; M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 185; K. P r z y b y s z, Wizje Polski...

43 Nasz katolicyzm, „Młoda Polska” 1943, nr 17. Zob. też: Nacjonalizm, „Młoda Polska” 1944, nr 7.

wskrzeszenia z prochów plemion zachodnio-słowiańskich i jak najściślejszej współ- pracy z tymi, które nie są jeszcze pod germańskim mieczem i z ich ziemi uczy- nienia reduty Wielkiej Polski”⁴⁴. Wielka Polska — w rozumieniu redakcji — miała mieć oparcie we współpracy wszystkich obywateli, a nie jednej określonej grupy społecznej, miała być państwem demokratycznym, którego podstawową, główną wartością jest jednolity naród stanowiący o sile państwa. Odrzucano konflikty kla- sowe, które osłabiały jedność narodową. Poglądy te korespondowały z pojęciami Wielkiej Narodowej Polski występującymi na łamach innych pism obozu narodowego, z których redakcja korzystała⁴⁵.

Młodzi narodowcy — podobnie jak i inne ugrupowanie polityczne — brali udział w dyskusji nad przyszłymi granicami Polski. W programie narodowych grup młodzieży zarówno związanych ze Stronnictwem Narodowym, jak i jego odłama- mi, jawiły się postulaty stworzenia wielkiego imperium polskiego między Odrą a Dnieprem, powrotu do Polski Jagiellonów. Pisano o granicy wschodniej, dowo- dząc nienaruszalności granic sprzed września 1939 roku, postulowano włączenie do Polski terenów tzw. Prus Wschodnich, a więc Warmii, Mazur z Królewcem, ziem Górnego Śląska, Opolskiego po linię Odry i Nysy Łużyckiej oraz Pomorza po Odrę i Szczecin⁴⁶. Na łamach „Młodej Polski” ukazywały się liczne artykuły w ramach cyklów zatytułowanych: Ziemie Wielkiej Polski (1943–1944), Maszerujemy nad Odrę (1943–1944). Wojna między Niemcami a ZSRR sprzyjała niewątpliwie takim planom, m.in. wyrażanym w takich artykułach, jak: Wielka Polska⁴⁷, Odra–Dniepr⁴⁸, Jagiełło czy Chrobry⁴⁹, Łużyce⁵⁰, Powrót Łużyc do Polski⁵¹. Redaktorzy byli zgodni z pro- gramem Stronnictwa Narodowego i jego publicystyki⁵². Przez pewien czas nawet

44 „Młoda Polska” 1942, nr 1. Zob. też: Mała czy Wielka Polska, 1942, nr 5; Ziemie polskie czy rosyjskie, tamże 1944, nr 4.

45 Zdarzają się też przedruki (lub równoczesne drukowanie na podstawie decyzji Centralnego Wydziału Propagandy SN), np. artykuł pt. Klasa, Lud i Naród, zamieszczony był na łamach „Wielkiej Polski” (1942, nr 3 z 28 V) oraz na łamach „Młodej Polski” (1942, nr 3 z 28 V).

46 J. Te r e j, Idee, mity, realia. Szkice do dziejów Narodowej Demokracji, 1971, s. 229. B. Hil- lebrandt pisał: „Pozytywnym elementem w programie młodzieżowych grup endeckich, zarówno zwią- zanych z SN i NSZ, był postulat przesunięcia granic zachodnich nad Odrę i Nysę Łużycką”, Konspi- racyjne organizacje…, s. 200–208.

47 „Młoda Polska” 1943, nr 5. Powtórzono tu punkt widzenia 2 art. Imperium Trzech Mórz,

„Młoda Polska” 1942, nr 13.

48 Tamże, 1942, nr 8; Straż nad Odrą, tamże, nr 9.

49 Tamże, 1942, nr 7; Testament Chrobrego, tamże.

50 Tamże, 1942, nr 12.

51 Tamże, 1942, nr 13.

52 Nie niszczyć dzieła Jagiellonów, „Walka” 1941, nr 38; Zob. też: Walka o granice, tamże, 1941, nr 37; Granice Polski, „Walka” 1942, nr 32; Gdzie Polska na wschodzie, tamże, 1941, nr 38.

Podobne poglądy wyrażało pismo „Polak”, wydawane przez SN od IX 1942 do VI 1944 r. W art. Ku Polsce Trzech Mórz. Walka o ziemię redakcja pisała: „Zdobycze Polski na wschodzie winny objąć:

1) teren państwa litewskiego; 2) Ziemie Białej Rusi, Polesia, Ukrainy i Podola zawarte na północy

w winiecie tytułowej zamieszczali wizerunek Bolesława Chrobrego wykreślającego mieczem granice Polski wzdłuż Odry i Dniepru. Obóz narodowy w swej publicystyce odwoływał się do obrazu Polski mocarstwowej. Na łamach „Walki”, głównego organu Stronnictwa Narodowego już w 1941 r. pisano: „Wyzwólmy w narodzie instynkty władcze. Sięgnijmy do tradycji Chrobrego, wbijając słupy graniczne w Sali, Dnieprze, Jagiełły pod Grunwaldem, Żółkiewskiego na Kremlu” (1941, nr 38)⁵³. „Młoda Polska”

zaś pytała: Ziemie polskie czy rosyjskie?, „Mała czy Wielka Polska?” i odpowiadała artykułem Interes Polski jest jeden⁵⁴, Wielka Polska czy G.G.

Konspiracyjna prasa narodowców prowadziła aktywną działalność propagandową przeciw lewicy społecznej, przede wszystkim przeciwko Polskiej Partii Robotniczej i organizacji z nią związanych. Komunizm był negatywnie oceniany, a PPR — za nie- uznawanie polskiego rządu na emigracji, za sympatie wobec ówczesnego sojusznika sił walczących z Niemcami, za ideę ogólnoświatowej rewolucji proletariatu i walkę klas. Młodzi narodowcy występowali przeciwko wizji rewolucji socjalistycznej. Tak na łamach „Wielkiej Polski”, jak i „Młodej Polski” dominowały tendencje antyko- munistyczne, walka z komunizmem była zasadą programową. W styczniu 1943 r.

redakcja „Młodej Polski” ogłosiła swoisty manifest zatytułowany O program walki z komunizmem⁵⁵, zaś dwa miesiące później zaświadczała:

My, Polacy, znamy dobrze komunę, znamy z bliska, jak żaden inny naród na świecie.

Zetknęliśmy się z nią na naszych ziemiach, dojrzeliśmy jej treść także przez kordon wschodu. Nie obca nam jest jej istota, ani rzeczywistość pod maską, wiemy dobrze o zakłamaniu jej propagandy⁵⁶.

Nazwę Młodzież Wielkiej Polski nosiła również grupa młodzieży orientacji naro- dowej, znajdująca się w kręgu wpływów ideowych i politycznych ONR-Szaniec (Organizacja Polski), reprezentująca skrajnie radykalny, prawicowy program, pozo- stając w opozycji do Związku Walki Zbrojnej, a później AK, Delegatury Rządu RP na emigracji, zwalczając PPR. Organem Młodzieży Wielkiej Polski było czasopismo noszące tytuł „Praca i Walka. Pismo Młodzieży Wielkiej Polski”, ukazujące od maja 1942 do listopada 1943 r. w Warszawie⁵⁷. Czasopismo miało charakter ideowo-wycho-

z granicą Łotwy, na północnym wschodzie Bramę Smoleńską, na wschodzie granicą sowieckiej repu- bliki białoruskiej, na południe Dnieprem aż do morza Czarnego” (Zob. też: M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 198–201).

53 Wiosną 1940 r. SN rozpoczęło wydawanie w Warszawie czasopisma teoretyczno-programowe- go „Walka” (kwiecień 1940–styczeń 1945), kolportowanego na terenie całego kraju mającego lokalne dodatki, jak np. w Krakowie („Walka” 1942–1944, Lwów 194). Zob. przypis 21.

54 „Młoda Polska” 1944, nr 4; tamże, 1944, nr 5; tamże, 1944, nr 7; tamże.

55 „Młoda Polska” 1943, nr 1.

56 „Młoda Polska” 1943, nr 6

57 Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej…, poz. 662. Odnotowano też w: H. L e r s k a, Druki Polski podziemnej i wydawnictwa powstańcze…, „Kultura” (Paryż) 1949, nr 8/25, s. 139, 159.

wawczy, głosząc ideały zawarte w Myślach… Romana Dmowskiego (w numerze pierwszym: W 4. rocznicę śmierci wielkiego Polaka). Propagując „wychowanie mło- dego Polaka” odwoływało się do tradycji (Wychowanie polskie w XVI i XVII wieku

— nr 9), kultu prozy, wartości religijnych, które decydują o sile narodu (Podstawy naszego światopoglądu — nr 1), wartości rodziny. Ten problem małżeństwa i rodzin stał się podstawą polemiki z „Prawdą Młodych”, czasopismem katolickiej organizacji Frontu Odrodzenia Polski w sprawie rozwodów⁵⁸. Redakcja pisała, że autor

Zapomina, że źródłem plagi rozwodów i demoralizacji w ogóle, podcinającej już w samych zaczątkach duchowy rozwój naszej młodzieży, była pornograficzna literatura propagowana przez Żydów. Dziwne, że zapomniał o Boyach, Tuwimach i Hemarach, których krecia robota, okryta nietykalnym płaszczem sztuki, dała w wyniku moralny Katyń dużej części młodzieży polskiej.

Redakcja dbała o pamięć i wiedzę historyczną czytelników. Świadczy o tym specjalny dodatek do listopadowego numeru z 1943 r. poświęcony rocznicy powstania listopa- dowego: „W dniu 29 listopada podchorążowie Narodowych Sił Zbrojnych składają hołd cieniom kolegów poległych w roku 1830 i przyrzekają walczyć o Polskę z taką samą, jak oni ofiarnością”.

W Warszawie ukazywało się pismo ONR-Szaniec pt. „Orlęta. Czasopismo Młodzieży” (1943–1944)⁵⁹. W 1944 r. zmieniono podtytuł na „Pismo Młodych”.

W tym samym czasie we Lwowie ukazywał się dwutygodnik też pt. „Orlęta”, noszący podtytuł „Organ Wielkiej Polski” (1943–1944), którego redaktorem i założycielem był Konrad Sura (B. „Konrad”, „Jasiński”), redagujący również od 1943 r. „Słowo Polskie”⁶⁰. Współredaktorem był Julian Łoś, kierownik lwowskich grupy Młodzieży

58 „Prawda Młodych”, grudzień 1942–luty1944, miesięcznik wydawany w Warszawie przez FOP.

Centralny katalog…, poz. 666; H. L e r s k a, Druki Polski podziemnej..., polemika z „Prawdą Młodych”

z 2.10.1943 r. Redakcja powielała krytyczne opinie o Tuwimie i jego Kwiatach Polskich, Broniewskim i jego wierszach wyrażone na łamach „Spraw Narodu” za to, że „płaczą nad Żydami, Moskalami, Grekami, Czechami, Norwegami, zapominając o Polakach” (1943, nr 4, s. 9–12).

59 W Centralnym katalogu…, (poz. 550) L. Dobroszycki odnotował czas ukazywania się 1942–

1944, ale nie zachowały się numery z 1942 r., natomiast w zachowanym numerze drugim z 1943 roku oznakowano 2(25), liczący dwie strony, wydany jako „numer specjalny z okazji Dnia Żołnierza 15 sierp- nia” (artykuły: Warszawa w dniu Święta Żołnierza, Święto Armii Polskiej, odezwa Do żołnierza na obczyźnie).

60 Na podstawie wywiadu z prof. dr hab. J. Kowalczukiem i K. Surą. Zob. też: K. S u r a, Lwow- skie „Słowo Polskie” w latach 1943–1946, „Informacje Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich” 1966, nr 33, s. 2; t e n ż e, „Słowa Polskie” 1943–1946, „Semper Fidelis”

1996, nr 2; J. J a r o w i e c k i, Konspiracyjne „Słowo Polskie” we Lwowie w latach okupacji 1939–1945, [w:] Kraków–Lwów: książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, t. 7, pod red. H. Kosętki, Kraków 2005, s. 570–593; toż [wersja poprawiona], [w:] Z badań nad polską prasą konspiracyjną w latach 1939–1945, Wrocław 2013, s. 49–91. L. D o b r o s z y c k i w Centralnym katalogu… odnotował, że

„Orlęta. Organ Wielkiej Polski” ukazywał się w 1944 r. (czerwiec–lipiec).

Wielkiej Polski. Początki czasopisma związane są z wydaną w listopadzie 1943 r.

„Jednodniówka Polskiej Młodzieży Lwowa”. Początkowo w winiecie tytułowej pismo miało tego samego lwa z herbem Lwowa, co „Słowo Polskie” i skrót LWN, by od czerwca 1944 herb zastąpić został dwoma krzyżującymi się mieczami na tle krzyża harcerskiego. Tytułem redakcja nawiązywała do wydarzeń w listopadzie 1918 roku, dni walki młodych obrońców Lwowa z ukraińskimi nacjonalistami, usiłu- jącymi zawłaszczyć część wschodnich rubieży Polski, włączając je do powstającego państwa ukraińskiego. Potwierdza to listopadowy numer specjalny, który otwierały artykuły: Lwów, zawsze wierne miasto, Wczoraj i dziś: 1918–1943 (historia kresów wschodnich), Ukraińcy w państwie polskim, List otwarty do Krajowej Reprezentacji w Warszawie. W jednym z numerów wyjaśniono, że „Pismo wydawane przez mło- dzież w tak ciężkich dla młodzieży warunkach ma […] ambicję, by stać się na pewnym poziomie i skupić wokół siebie młodzież narodowo myślącą”. Zauważyć należy, że na łamach prasy obozu narodowego ukazywało się wiele publikacji doty- czących stosunków polsko-ukraińskich zarówno w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i w okresie okupacji niemieckiej i radzieckiej. Pisano o bratobójczych walkach o Lwów w 1918 roku, pisano o sprzeczności interesów Polski i Ukrainy w sprawie kresów wschodnich⁶¹, przede wszystkim zaś pisano o tragicznych wydarzeniach, zbrodniach na terenach Wołynia, Polesia, Małopolski Wschodniej na tysiącach polskich obywateli popełnionych przez ukraińskich nacjonalistów⁶². Publicystyka lwowskiego „Słowa Polskiego” (SN) zdominowana była sytuacją wywołaną terrorem ukraińskim wobec ludności polskiej⁶³. Redakcja pisała: „rząd w imię sprawiedliwości wymierzy surową karę mordercom i podżegaczom za męczeństwo i śmierć naszych braci” (Sprawiedliwość i pokój, 1943, nr 1). W podobnym tonie utrzymywała się redakcja „Orląt”, która w art. Ukraińcy w państwie polskim głosiła: „Nie rozumie- my i niedoceniamy dążeń narodu ukraińskiego do stworzenia niepodległej Ukrainy, bowiem Ukraina ma być tworzona na gruzach naszej Ojczyzny”⁶⁴. Kiedy Krajowa Reprezentacja Polityczna (w skład której skład wchodzili przedstawiciele PPS, SP, SL, SN) w lipcu 1943 roku wydała Odezwę do narodu Ukraińskiego, wzywającą do zaprzestania mordów ludności polskiej⁶⁵, redakcja „Orląt” w wymienionym wcześniej

61 Szerzej na ten temat: M. O r ł o w s k i, Prasa konspiracyjna…, s. 207–213. Zob. też: J. J a r o - w i e c k i, Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kraków–Wrocław 2008, s. 394.

62 J. Ja r o w i e c k i, Konspiracyjne „Słowo Polskie” we Lwowie w latach okupacji 1939–1945, [w:] Z badań nad polską prasą…, s. 82–85.

63 Uwagi o stosunkach polsko-ukraińskich, „Słowo Polskie” 1943, nr 7; Ukraińska rebelia, tamże, 1943, nr 20; Głos rozpaczy z Wołynia, tamże 1943, nr 18; Z wołyńskiego piekła, tamże 1943, nr 24;

Wołyń i Podole w ogniu walki, tamże 1943, s. 31.

64 Ukraińcy w państwie polskim, „Orlęta” 1943, grudzień. Zob. też: Walka narodowa kresów Wschodnich, tamże 1944, nr 2.

65 Opublikowanie na łamach „Spraw Ukraińsko-Polskich” (S.U.P.), Wydawnictwo Rady Okrę- gowej Konwentu Organizacji Niepodległościowych we Lwowie, 1943, nr 11.

Liście otwartym do Krajowej Reprezentacji w Warszawie zaprotestowała przeciw zawartej w tej odezwie propozycji współdziałania w walce z okupantem, zaprze- stania przez Ukraińców mordów Polaków, pisząc „potworność zbrodni dokonanej przez zmilitaryzowaną czerń ukraińską na bezbronnej ludności polskiej”, rozwiewa złudzenia „zaślepionych zwolenników ugody”⁶⁶.

Na łamach czasopisma wypowiadano się w sprawach ustrojowych zgodnie z pro- gramem Obozu narodowego — silne państwo w „wysokim poziomie moralnym war- stwy rządzącej”, wyrażonym na łamach jego czasopism. Redakcja „Orląt”, podobnie jak redakcja „Młodej Polski” szukała przez odpowiedź na jej pytanie zawarte w artyku- łach Dyktatura czy parlamentaryzm⁶⁷ oraz Na manowcach pseudonacjonalizmu. W tym drugim stwierdzała, że „Państwo narodowe nie może być państwem totalitarnym”⁶⁸. Zaś na łamach „Orląt” pisano: „Nie zarzekamy się bowiem demokracji, lecz wyda- liśmy walkę nieszczęsnym hasłom wolności i równości, wysuwając hasło demokracji zorganizowanej”⁶⁹. Zaś w artykule O etyce, wolności i gospodarstwie podkreślano konieczność przywrócenia wpływu Kościoła na sprawy państwa: „Naród szczerze katolicki musi dbać o to, ażeby prawa i urządzenia państwowe, w których żyje się [były] zgodne z zasadami katolickimi”, a także „nie może dopuścić, by prowadzono praktykę eksperymentów […] godzących w dobro i idee katolicko-narodowe”⁷⁰.

W Warszawie grupa młodzieży związana z ONR-Szaniec wydawała powielany miesięcznik „Barykada. Pismo Młodych” (od grudnia 1942 do lipca 1944)⁷¹, a od połowy lipca 1943 do 1944 r. powielała informacyjny dwutygodnik „Brzask. Pismo Młodzieży Narodowej”. Redakcja skupiała głównie uwagę na wydarzeniach fronto- wych w cyklach Wiadomości z frontów, Ze spraw polskich, zamieszczając informacje typu: Ostatnie wiadomości z frontów, Flota handlowa polska na oceanach — udział Polski w inwazji, Działania towarzyszące, Odwrót niemiecki w Italii⁷². Pisma te ukazywały się do czasu wybuchu Powstania Warszawskiego. Kształtowały patrio- tyczne postawy w duchu ideologii narodowej, przygotowywały do walki zbrojnej o wolną Polskę. W swej publicystyce szczególnie ostro formułowały problem walki z komunizmem, polemizując z prasą Związku Walki Młodych, wzywając do czynnej walki z „czerwoną zarazą”⁷³.

66 Podobne stanowisko reprezentowała np. redakcja „Warszawskiego Głosu Narodowego” (1943, nr 29) „Wielkiej Polski” (1943, nr 29), „Słowa Polskiego” (1944, nr 31).

67 „Młoda Polska” 1943, nr 7.

68 Tamże, 1943, nr 3.

69 Ku nowemu średniowieczu, „Orlęta” 1944, nr 2. Zob. też: J. J a r o w i e c k i, Prasa lwowska…, s. 394.

70 „Orlęta Organu Wielkiej Polski” 1944, nr 2.

71 Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej…, s. 30, poz. 30; J. J a r o w i e c k i, Czaso- pisma dla dzieci i młodzieży…, s. 161.

72 Zachowało się 5 numerów spośród wydanych 44 (wszystkie z 1944 r.).

73 Atak na młodzież, „Praca i Walka” 1943, nr 10.

Prasa Młodzieży Wszechpolskiej

Z kręgiem wpływów Stronnictwa Narodowego związana była grupa Młodzieży Wszechpolskiej, obejmująca swą działalnością środowiska studenckie. Grupa swoją działalność organizacyjną w podziemiu rozpoczęła w listopadzie 1943 roku.

Z jednej strony chodziło o kształtowanie postaw młodzieży w duchu ideolo- gii narodowej (stąd główny nacisk na formy pracy samokształceniowej w zakresie o charakterze wojskowym). Te cele propagowała podziemna prasa endecka, którą kolportowali, a także stworzone w Warszawie własne czasopismo noszące tytuł

„Wszechpolak. Narodowe Pismo Młodzieży”. Był to miesięcznik redagowany przez Tadeusza Łabędzkiego; ukazało się 6 numerów (w tym dwa podwójne)⁷⁴. Pierwszy numer periodyku otwierał Hymn młodych ze słowami:

[…] Polsce niesiem odrodzenie, Depczem podłość, fałsz i brud.

W nas mocarne wiosną tchnienie, W nas jest przyszłość, z nami lud.

Naprzód idziem w skier powodzi, Niechaj wroga przemoc drży.

Już zwycięstwa dzień nadchodzi, Wielkiej Polski moc, to my!⁷⁵

Za programowy artykuł można uznać tekst okolicznościowy W piątą rocznicę o Romanie Dmowskich i jego poglądach, a także tekst Nasza sprawa, pełne cyta- tów z Myśli… tego wybitnego polityka, z których redakcja wyprowadzała program dotyczący kształtowania postawy młodych Polaków i zadania w tworzeniu po wojnie Wielkiej Polski. Wysuwała też postulaty graniczne, podobne jak w całej publicystyce Stronnictwa Narodowego. W artykule Granice Polski czytamy:

od zachodu — pasem ziemi po lewej stronie Odry i Nissy Łużyckiej, następnie granicą czeską i słowacką i węgierską z sierpnia 1939 r. (z włączeniem jednak należnych Polsce części Spisza i Orawy), dalej granicą rumuńską do dolnego Seretu, stąd zaś obejmując Czerniowce do Prutu i potem Prutem do dolnego Dunaju, obejmując Dyneburg, Brasław, Połock, Witebsk i tuż za Witebskiem linią prostą do górnego Dniepru na wschód od Smoleńska. Od wschodu — od górnego Dniepru za Smoleńskiem linią prostą do Soży i lewem dorzeczem Dniepru do morza Czarnego. Od południa — zza Dniepru morzem Czarnym do Dunaju i dolnym Dunajem do Prutu.

74 W centralnym katalogu polskiej prasy konspiracyjnej… odnotowano 6 numerów z 1944 r.

(styczeń–czerwiec), ale każdy z nich miał podwójną numerację, np. 1–2 (78–79), co mogłoby suge- rować, że pismo powstało wcześniej.

75 Hymn młodych, „Wszechpolak. Narodowe Pismo Młodzieży” 1944, nr 1–2 (78–79).

Były też artykuły o tematyce wychowawczej, problemach gospodarczych, o roli wojska (art. Po co są Narodowe Siły Zbrojne)⁷⁶.

Odnotować też należy, że periodyk o podobnym tytule „Wszechpolak” wydawa- ny był w Tarnopolu przez działaczy przedwojennych Młodzieży Wszechpolskiej⁷⁷. W działalności propagandowej Stronnictwo duże znaczenie przywiązywało do pracy oświatowo-wychowawczej wśród młodzieży i jej rodziców. Chcąc zapew- nić sobie szerszą możliwość oddziaływania na tę część społeczeństwa, krakowski Zarząd SN zaczął od września 1940 r. wydawać „Znicz Narodowy. Tygodnik dla Rodziców i Młodzieży. Pismo poświęcone Samouctwu i Wychowaniu”. Na 4 powie- lanych stronach zamieszczano artykuły związane z oświatą i edukacją młodzieży oraz wskazówki o organizowaniu pracy samokształceniowej. Na łamach tygodnika przeprowadzono krytyczną ocenę szkolnictwa niemieckiego dla polskiej młodzieży, pism wydawanych przez okupanta („Ster”, „Mały Ster”, „Zawodowiec”), które miały zastąpić podręczniki w szkołach z polskim językiem nauczania”⁷⁸ (np. artykuły:

Szkoły średnie zamknięte, Niemcy niszczą szkolnictwo polskie, Wskazówki dla rodzi- ców dotyczące pracy ucznia).

„Znicz Narodowy” pomyślany jako tygodnik (powielany), prowadził dodatek pt. „Ku nowej Polsce. Dodatek do Znicza Narodowego”, który od 1 października 1940 r. stał się pismem samodzielnym. W słowie Od redakcji pisano:

Niniejszy numer wychodzi w bardzo szczupłym formacie ze względów technicznych.

Następny i nadal w przyszłości „Ku nowej Polsce” jako pismo wyłącznie dla młodzieży wychodzić będzie już nie jako dodatek „Znicz”, ale jako pismo samodzielne, redagowane przez dorosłych i młodzież. Wysiłki nasze idą w tym kierunku, aby z niniejszego pisma uczynić dla młodzieży drogowskaz ku nowej Polsce⁷⁹.

Na łamach pisma pojawiały się artykuły nie tylko dotyczące pracy samokształ- ceniowej, ale dotyczące szerszej problematyki, np. Pozbawieni przez wroga szkoły

— uczyć będziemy się w domu, Czym jest młodzież dla swego narodu. Drukowano w nim krótkie utwory wierszowane, zaś na ostatnich stronach u dołu kolumny hasła propagandowe.

76 Tamże, 1944, nr 3–5 (80–82).

77 J. W ę g i e r s k i, Lwowska konspiracja narodowa i katolicka 1939–1946, Kraków 1994, s. 166–167. Autor myli się, pisząc, że nie zachowały się egzemplarze obu pism; znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Odnotowane zostały przez L. D o b r o s z y c k i e g o Centralny katalog…, s. 257–258, poz. 1022, 1023; J. J a r o w i e c k i, E. W ó j c i k, Polska prasa konspiracyjna (1939–1945) i Powstania Warszawskiego…

78 J. J a r o w i e c k i, Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Kraków 1980, s. 205–206; S. R y m a r, „Pamiętnik cz. 3: II wojna i okupacja”, maszynopis, Biblioteka Jagiellońska, sygn. Przyb. 98/60/III, s. 357.

79 „Ku nowej Polsce” 1940, nr 3.