f
M I E J S K I K O M I T E T FROt TTU J E D N O Ś C I N A R O D U POW.ATOWY KOfJTET FRONTD JEDNOŚCI NARODU w ELBLĄGU
25t
*■ A
ZIEMI ELBLĄSKIEJ
ELBLĄG - MARZEC - 1969 r.
S P I S T R E Ś C I
, strona
»• Krótki rys historyczny —
2o Ludność i z a t r u d n i e n i e •, . . , , . 3 3 o Pr z smy s ł . . . > • . . . • • . .. . . 5 4. Budownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
5« Handel i u s ł u g i 11
6 . O św iata . 13
V. Kul t a r a 0 f*^
8 . S ł u ż b a zdrowia ... . $5 9® Gospodarka komunalne i komunikacja . . . . . . 2t 1 0. R olnictwo 9 . ® e e . e a « e » e o o a s > e s 25 Itl. Zakoń czen ie ® . . . . . . •. , 28
25 LAT ZIEMI ELBLĄSKIEJ
1« Krótki rys historyczny *
Elbląg, miasto-wielowiekowej tradycji, od samego pocsą4 ku swego istnienia.związany był z Polskąo Tradycjami .swymi nawiązuje do starodawnego Trusó, opisanego przez angielskie**
go pisarza Wulfstana w drugiej połowie IX wieku®
Pierwsze dokumenty histeryczne sięgają roku 1237.* ' w ; którym to okresie Krzyżacy budowali zamek elbląski®
Prawa miejskie Tlbląg otrzymał w 1246 r i od samego początku . zajął przodującą pozycję w handlu bałtyckim® Po. zwycięskiej bitwie grunwaldziej w 1410 roku Elbląg, jako pierwsze miasto pruskies złożył hołd polskiemu królowi Jagielle, dokumentując później po raz drugi /w 1454 r./ wierność Polsce złożeniem hołdu Kazimierzowi IV Jagiellończykowi. Ukoronowaniem starań elblążan o przynależność do Polski był "Pokój Toruński8* w
1466 r. który zapoczątkował ponad trzechsetletni rozkwit Elbląga pod rządami polskimi. Rozwinęły się również:przemysł, handel i szkutnictwo. Właśnie w Elblągu zbudowany był pier
wszy okręt wojenny Rzeczypospolitej, galeon ^Smok**
Elbląg stał się ważnym portem na Bałtyku . . Aż do t??2 roku trwały "złote czasy** polskiego Elbląga*
Pierwszy rozbiór Polski /1772/rs pozbawił miasto wszel
kich praw i swobód i sprowadził je do rzędu prowincjonalnego ośrodka*
Zabór Elbląga /oderwanie go od Macierzy/ trwał nieprzer
wanie 173 lata* bowiem Traktat Wersalski /1919 r./ pozosta
wił miasto w enklawie. Prus Wschodnich®
Oderwany od Polski, od swego naturalnego zaplecza Elbląg, mimo wysiłków i sztucznej koniunkturykajzerowskich, a później hitlerowskich Niemiec, nie dźwignął się już-z upadku.. Dopie
ro - w wyniku II wojny światowej został wyzwolony w dniu 10
Radzieckiej* Jednak w wyniku działań wojennych uległ poważne mu zniszczeniu.
Kiedy.w dniu 19 maja 1945 roku administracja polska przejmowała władzę, Elbląg był wielkim i martwym rumowiskiem Dwutygodniowe walki spowodowały zniszczenie 65 % zasobów bu
dowlanych /budynków mieszkalnych , zakładów przemysłowych i użyteczności publicznej./ Główna część miasta / Stare Miasto/
zniszczona była w 100 96. Nie było wody, gazu, światła i ko
munikacji. Z wartościowych zabytków dzieł sztuki i architek
tury nie uratowało się nic. Uległa zniszczeniu sieć kolejowa, drogowa i telekomunikacyjna. Zburzenie mostów na rzece Elbląg 1 zalanie Żuław przez uciekające armie niemieckie spowodowało odcięcie Elbląga od całej Polski. Wreszcie c o najistotniejsze, Elbląg w c h w i l i przejęcia przez władze polskie był prawie bez
ludny, zamieszkiwało go bowiem w lipcu 1945 r. około 2*000 Polaków. Analogicznie przedstawiała się sytuacja w powiecie
• elbląskim. Około 90 % ziemi ornej było w tym czasie nieupra- wisnejt a 20 % zagród wiejskich całkowicie zniszczonych. In
wentarz żywy został prawie całkowicie wyniszczony prze Mem**
ców co w poważnym stopniu utrudniło rozwój hodowli zwierząt hodowlanych. Brak siły pociągowej, brak- maszyn i narzędzi do
pracy oraz brak dostatecznej ilości rąk roboczych, groziły zamianą w odłogi znacznej powierzchni ziem uprawnych.
W wyniku działań wojennych około 18 tys* ha bogatej i żyznej gleby żuławskiej zostało zalanych wodą. Uległy znisz
c z e n i u uiządzenia melioracyjne, mosty, drogi, placówki handlo
we i kulturalne, uradzenia komunalne, budynki mieszkalne i gospodarskie oraz porty rybackie. Zniszczone zostały urządze
nia wodociągowe i kanalizacyjne oraz studnie publiczne.
Istniejące na terenie powiatu zakłady przemysłowe prp- dokujące cegłę oraz zakład prz etworów owocowo - warzywnych w Tolkmicku zostały w poważnym stopniu zdewastowane.
W takim to stanie odzyskaliśmy naszą prastarą Siemię Elbląską. Musieliśmy więc, na gruzach organizować życie miasta i wsi od podstaw.
2
Trudnym i bardzo ważnym.zadaniem było zaludnienie miasta i powiatu. Zapoczątkowano więc akcję osiedleńczą®
Na podkreśleni© zasługuje fakt,, że caręść polskiśgo osadnic- twa w Elbląga składała się % grup ludnościowych celowo Orga
nizowanych w głębi kraju przez poszczególna delegatury Rządu Jedności Narodu i Krajowej ffedy Narodowej w Lublinie.
Stan ludności w mieście i powiecie przedstawiał alf na**
- stępująco: .
miasto jedn*
miary 1939 ■1946 • -1964 .1968 * "• miasto osób 85*630 ■ 23*097 84»479 88»000 .
powiat 26.200 10®342 28.56.5 28*637
razemt 59 111.830 33*439 113.044 116,637 / Największy przyrost ludności Elbląga nastąpił w roku 1947 /około 16*000 osób/ i w 1948 /około 11*000 osób/,
¥ 1950 r® miasto liczyło już'48.112 mieszkańców s a w roku 1965 przekroczyło stan ludności z 1939 r. Najliczniej napływała ludność z województw; gdańskiego, olsztyńskiego, •■
lubelskiego, warszawskiego i bydgoskiego® Poważną część ©«*>
siedleńców stanowili repatrianci ze Związku Kadzieekiego*
Konglomerat ludności nie sprzyjał integracji, powodując pew- ’ ne antagonizmy., które jednak s: biegiem czasu zanikły.*.'tyk-•<
ształciła się jednolita, nowa społeczność elbląska®
W ostatnim dziesięcioleciu decydującym czynnikiem wzro
stu ludności stał się przyrost naturalny* W latach 1945 - 6 4 . urodziło się 37.265 dzieci, tworząc miast© ludzi młodych®
Niemal cc drugi.mieszkaniec miasta jest zatem rodowitym elbląźaninem*
Analogicznie zaludniał się powiat elbląski. Około 80 % lud
ności stanowią tu przybysze z województw centralnych* 15 %
repartianci ze wschodu i 5 % przesiedleńcy z zachodu.
Największy przyrost ludności przypadał na drugą połowę 1949 r. Poważny wpływ na rozwój osadnictwa miała reforma r o l na, w wyniku której rozparcelowano 8 majątków obszarniczych.
Po przeprowadzeniu reformy rolnej i obsadzeniu gospodarstw poniemieckich przekazano rolnikom 2.400 gospodarstw* Liczba mieszkańców powiatu systematycznie się zwiększała.
Ogrom tych przemian ludnościowych był wydarzeniem decy
dującym o rozwoju Ziemi Elbląskiej,wydarzeniem niemającym od
powiednika w przeszło 700-letniej historii Elblaga.
Ludność osiadła tu po 1 9 4 5 r. stworzyła nowe życie, nowe spo~
łeaseństwo.
Od samego początku elblążanie wykazywali dużą aktywność zawodową®
Liczba osób zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej wynosiłaj.
L a t a 1950 1964 1968
ogółem w miaście w tym: w przemyśle ogółśm w powiecie w tym: w rolnictwi e
■ 19.261 8,764 ,7»891 ' 5.421.
27.530 14*664 12.641
7.957
32.469 17,335 13,789 8.031 3 l 1 ® 5 „ .12*152 <*40*171 -46.258 w tym w przemyśle . -9.216 15,729 18.453
■ Od 1964 r* rozwinęło się ponadto zatrudni.enie -ludności na zasadach pracy chałupniczej i. obecnie pracuje tym syste~
me® około 1000 osóbe Szczególnie charakterystycznym dla Elblą ga jest bardzo .wysoki wskaźnik aktywności zawodowej kobiet,
jeden z najwyższych w Polsce, sięgający 42,6 % ogółu zatrud~
nionycłu Mimo to pozostaje w U b l ą g u kilkaset kobiet poszuku jącyeh pracy, w większości są to osoby nie posiadające kwali fikaćji zawodowych.
Liczba osób pracujących w powiecie jest dwukrotnie większa niż w okresie prsedwojennym* Wszystkie osoby w wieku
zdolności do pracy są zatrudnione . 3. P r z e m y s ł
W województwie gdańskim Elbląg jest drugim po Trójmieśc:
ośrodkiem przemysłowym. Przemysł ten, powstały na gruzach, stanowi dziś podstawę dynamicznego rozwoju miasta.
W Elblągu funkcjonuje 16 gałęzi przemysłu.
Do najważniejszych należą: przemysł energetyczny, paliw,ma
szynowy i konstrukcji metalowych, elektrotechniczny, środkół transportu, chemiczny, materiałów budowlanych, drzewny, poli graficzny, odzieżowy, skórzano-obuwniczy i spożywczy.
Prawie 20 % produkcji przemysłowej znajduje chętnych od
biorców w krajach Europy, Azji, Afryki i obu Ameryk.
Rozwój przemysłu przedstawia się następująco:
tyy s z cz eg ó lni eni e jedn.miary 1960 |- 1964” 1968 Wartość produkcji -
globalnej ogółem min.zł 2.166 .3.384 4.541
w tym: miasto • ff 2.039 3.149 4.269
powiat W 127 235 272
- Eksport ogółem fl - 542 791
w tym miasto . 99 - 529 782
powiat 99 - *3 T2
- zatrudnienie ogółem osób 13.343 15.723 17,142 w tym: miasto •W -: 1 2 . 3 9 1 14.664 16.024
powiat M 952 1.059 1.118
Największe przedsiębiorstwo przemysłowe Elbląga - Zakła
dy Mechaniczne im.Gen.K.Świerczewskiego /"Zamech"/ powstały na miejscu Stoczni "Schichau - Werke " - / produkującej do
1939 roku i w okresie ostatniej wojny sprzęt wojenny/ - zni
szczonej całkowicie na skutek działań wojennych i ograbio
nej przez Niemców z maszyn i urządzeń fabrycznych.”
Po odgruzowaniu * w 1946 roku uruchomiono odlewni* ±e-
liwa i produkowano klocki hamulcowe dla potrzeb kolejnictwa W latach 1949 - 1950 uruchomiono produkcję części do wyposa
żenia statków. W "Zamechu" wyprodukowano pierwszą polską śrubę napadową - do pierwszego polskiego statku s/s "Sołdek"
W roku 1950 nastąpiło pomyślne zakończenie prób fabrycz nych prototypowej turbiny-TN-0 /turbina napędowa/, o mocy 0,45 MW, którą to datę można uznać za narodziny polskiego przemysłu turbinowego. W roku 1953 zbudowano turbinę TP-2, także polskiej konstrukcji o mocy 2 MW« Dziś "Zamech" produ kuje turbiny kolosy o mocy 200 MW. Ogółem moc wyprodukowa
nych od 1963 r. turbin elbląskich osiągnęła 5000 MW, stawia
jąc "Zamech" - jedyny tego rodzaju zakład w Polsce - w rzę
dzie światowych producentów turbin dużej mocy. Oprócz turbin
"Zamech" wytwarza bardzo skomplikowane przekładnie zębate, maszyny do obróbki plastycznej metali, części i zespoły sta
tków budowanych w stoczni, /śruby okrętowe, tylnice, dziobni ce, kotwice, luki, pokrywy luków itp./ oraz szereg innych wyrobów.
Wartość produkcji "Zamechu" stanowi prawie połowę wartoś ci produkcji całego przemysłu elbląskiego.
Na gruzach /również całkowicie zniszczonej/fabryki samo
chodów Busching - powstały w 1946 r. Państwowe Warsztaty Sa
mochodowe, przemianowane od 1962 r. na Elbląskie Zakłady Na
prawy Samochodów. Wykonują one dla całego kraju kapitalne rg~
monty autobusów "San" oraz silników samochodowych.
W roku 1968 EZNS osiągnęły wartość rocznej produkcji w wyso
kości 261,9 min.zł.
Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Truso" uruchomione w cał
kowicie wypalonym gmachu fabryki cygar /"Losser Tabak-Werke"/
należą do największych w Polsce tego typu przedsiębiorstw.
Zatrudniają ponad 1600 kobiet i produkują bieliznę i konfek
cję lekką.
Dla zilustrowania wielkości produkcji warto dodać, że dziennie wytwarza się ponad 10.000 sztuk bielizny dla potrzeb kraju i na eksport. Wartość produkcji w 1968 roku wyniosła 6
237,4 min.zł. Jednym z największych w kraju spośród przed
siębiorstw produkujących wyroby drzewne, są Zakłady im.Wiel
kiego Proletariatu, wybudowane w latach 1951-53 i nadal r o z b u d o w u ją ce się. Dziś łącznie z kilkoma spółdzielniami pracy tworzą one Elbląski Ośrodek Meblarski, produkujący meble do
mowe, komplety meblowe, obudowy do maszyn do szycia i lodó
wek przeznaczone dla kraju i na eksport.
Wartość produkcji tych Zakładów wyniosła w 1968 roku 342,8 mln.żł.
Przemysł spożywczy reprezentowany jest w Elblągu od 1947 roku przez Elbląskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, produku jące rocznie kilka milionów litrów różnych gatunków piwa, o wartości około 120 mlń.zł i Zakłady Mięsne wytwarzające wiele asortymentów wyrobów mięsnych o wartości / w skali jednego roku/ ponad 247 mln.zł. .
Uzupełnieniem państwowych zakładów przemysłowych są uru
chomione po wyzwoleniu Zakłady Przemysłu Spółdzielczego:
- Spółdzielnia Przemysłu Artystycznego "Plastyk", produkują
ca artystyczne wyroby skórzane, przeznaczone prawie w cało
ści na eksport - /wartość produkcji w 1968 r. wyniosła
• 1 56,8 mln.zł./
- Spółdzielnia Pracy "Metal", produkująca przede wszystkim dla rolnictwa półautomatyczne przyczepy i akcesoria /wartość produkcji 1968 roku - 140,9 mln.zł/
- oraz 12 spółdzielni planowanych terenowo /produkujących odzież, obuwie, artykuły meblarskie, spożywcze, metalowe itp*/, których roczna wartość produkcji wynosi 405*8 mln.tł
W roku 1951 powstały Zakłady Chemiczne Tworzyw Sztucz
nych rozpoczynając produkcję od prostych przedmiotów codzien nego użytku. Dziś Elbląskie Zakłady Tworzyw Sztucznych
•Styren" wyznaczone zostały Uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów na kooperanta przemysłu motoryzacyjnego i pro dukują części wyposażeniowe do licencyjnego samochodu "Pol
ski Fiat* - 125 P".
7
Szczególnie dynamicznie rozwinął się elbląski przemysł w ciągu lat 1965-68, to jest w okresie ostatniej kadencji rad narodowych. Produkcja globalna wzrosła bowiem o pona^
1,1 mld.zł, przy nieznacznym wzroście zatrudnienia. Y/zrosła też prawie podwójnie wielkość produkcji przeznaczonej na eks
port, przekraczając w roku 1968 wartość 780 min.zł.
Mówiliśmy o Elblągu, a przecież przemysł istnieje rów
nież w powiecie. Jak więc on powstał ? Pierwszymi zakładami jakie uruchomiono na terenie powiatu, były cegielnie produku jące cegłę i dachówkę dla potrzeb odbudowującego się kraju*
Później uruchomiono fabrykę przetworów owocowo - warzyw- nych w Tolkmicku, która wytwarza soki, drzemy, kompoty i róż
ne konserwy owocowe i warzywne. Uruchomiono również 7 młynów, które miały doniosłe znaczenie dla potrzeb naszego rolnictwa.
Wykorzystując położenie powiatu nad Zalewem Wiślanym i Bałty
kiem, wzdłuż Mierzei Wiślanej już w 1945 r. przystąpiono dn połowu ryb. W 1959 r. kosztem 10 min.zł wybudowano w Tolkmic
ku Zakład Przetwórstwa Bybnego produkujący konserwy i przet
wory rybne.
Po udoskonaleniu jakości produkcji przetwory rybne /od 1961/ znalazły nabywców za granicą.
Produkcję eksportową prowadzą również Zakłady Przetwór
stwa Owocowo - Warzywnego w Tolkmicku oraz Spółdzielnia Mle
czarska.
W Tolkmicku istnieje również Spółdzielnia Pracy Itybołów stwa Morskiego "Pokój", która osiąga roczną wartość połowów w wysokości 7,4 min.zł. /w tym łososie i węgorze wartości 3,3 min.zł./
W miarę wzrostu hodowli krów rozwinęła się spółdziel- ; czość mleczarska. Na terenie powiatu powstało 7 przetwórczych "|i zakładów mleczarskich, produkujących masło, sery i inne prze
twory mleczne*
W porównaniu do roku 1946 wartość produkcji towarowej przemysłu uspołecznionego powiatu elbląskiego w 1968 roku wzrosła 4-krotnie,a zatrudnienie w przemyśle wzrosło 3-krotnie.
Reasumując dorobek elbląskiego przemysłu w minionym 25-leciu, można stwierdzić, że był on olbrzymi, że był naj
istotniejszym czynnikiem dynamicznego rozwoju miasta*
Umożliwił zatrudnienie wielotysięcznej rzeszy mieszkańców miasta s powiatu, wykształcił tysiące specjalistów, w różnych zawodach, przyczynił się do zespolenia społeczeństwa- elbląs-*
kiego*
4. B u d o w n i c t w o
W wyniku działań wojennych w Elblągu ocalało zaledwie 36.000 izb mieszkalnych, które również były częściowo uszko
dzone. W pierwszym okresie po wyzwoleniu mieszkańcy przystą
pili do odgruzowania miasta i wyremontowania możliwych do zamieszkania kamienic* Prasa pisała wówczas, że "Elbląg jest zagłębiem ceglanym". Następnie odbudowano kolejno budynki bardziej zniszczone, z których ocalała tylko część nurów®
Budowę nowych bloków mieszkalnych rozpoczęto w Elblągu w roku 1950* W..latach 1950-68 / z nowego budownictwa/ oddano do użytku 19,821 izb mieszkalnych wybudowanych kosztem ponad 464 min.zł.
Go trzecia izba w Elblągu pochodzi więc z nowego budow
nictwa , a tym samym co czwarty ełblążanin mieszka już w no*“
wym budownictwie.. •
Ogółem zasoby mieszkaniowe Elbląga na koniec 1964 roku wynosiły 57*634 izb, a w 1968 roku - 65*538 izb'*,
Na terenie powiatu do roku 1955 budownictwo było słabo rozwinięte. Średnio w ciągu roku budowano' w tym okresie 20 budynków mieszkalnych i gospodarczych. Po tym roku nastąpiło zwiększenie budownictwa chłopskiego i stały jego wzrost. «v ciągu ostatnich lat średnio w roku budowano około sOO budyn
ków ze środków indywiudalnych rolników oraz około 50 obiektów z funduszów państwowych i społecznych®
Szacuje się, że w okresie 25 lat wybudowano w gospodar
ce chłopskiej 870 budynków o wartości 120 min.zł.
9
Budownictwo mieszkaniowe z funduszów rad narodowych rea lizowane było w latach 1961-66 w Tolkmicku, gdzie wybudowano 4 bloki mieszkalne o 193 izbach. Nakłady na ten cel wyniosły 7 min*zł*
Ogólne nakłady na remonty kapitalne budynków w latach 1946-68 wyniosły w powiecie elbląskim ponad 18 mln.zł* & ra
mach tych nakładów wyremontowano ponad 220 budynków mie szkal- nych.
Zalążkiem miejskich przedsiębiorstw budowlano -^monta
żowych był w 1946 roku Referat Budowlany Zarządu Miejskiego i Grupy Rozbiórkowej*
Miejskie Przedsiębiorstwo Rozbiórkowe - Porządkowe do 1959 roku osiągnęło za 9 lat wartość przeroou 68 mln»zł»
W 1959 roku przekształć-: je w Miejskie Przedsiębior
stwo Robót Drogowych, a nast .~e w Miejskie Przedsiębiorą«,wo Robót Inżynieryjnych. W miarę rozwoju miasta utworzono dalsze przedsiębiorstwa-budowlane. Obecnie prowadzą działalność 4 przedsiębiorstwa budowlano - montażowe /MPRB, MPRI, ESB,EPBA
Łączna wartość przerobu tych przedsiębiorstw w 1968 r«
wyniosła 143*7 min.zł , a zatrudnienie 1237 osób.
Dla potrzeb powiatu pierwsze przedsiębiorstwo budowla
ne powstało w 1949 roku. W latach 1950-54 prowadzono głównie remonty zagród wiejskich oraz budowę pomieszczeń dZa Państwo wych Gospodarstw Rolnych. Od roku 1963 budownictwem na tere
nie powiatu zajmuje się Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolni
czego § którego roczny przerób wynosi 47 min*zł.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że w latach 1965 - 68,.
to jestw czasie trwania ostatniej kadencji rad narodowych, wy budowano w mieście 7.246 izb co stanowi 38 %.ogółu izb wybu
dowanych w Elblągu w ciągu 25 late
Powstały nowe osiedla mieszkaniowe przy ulicach!
Słonecznej* Traugutta* Nowowiejskiej, Robotniczej i Kpt.Dia- cz enki»
5. . H a n d e 1 i u s ł u ,g i
Rozwój handlu detalicznego i żywienia zbiorowego chara :teryżuje następująca tabela:
Wyszczególnienie j.miary 1950 1964 ' T968 Ilość sklepów
ogółem sklepów 195 350 358
w tym: miasto " 159 254 260
powiat " 36 ■' 96 98
- - - -y- - - «• • «•:<■» mii- -mm 'im'.'.
Ilość zakładów gastronomicznych
ogółem zakład ; 10 30 33
w tym: miasto 7 " 19 20
• powiat '* ; . 3 • 11 13
- - - - — - - -.- - - -■ - - - - '•
Obroty handlu detal. min.zł 101,5 1.016,4 1.327,3
w tym: miasto » 79,5 871,5 1.107,9
powiat 3,4 12,6 16,6
- - - -: ** «■' • W latach 1945 - 50 sklepy uruchamiane były w odbudowpwa- nych pomieszczeniach, przy czym handel uspołeczniony rozpo—
czął pracę posiadając zaledwie 13 sklepów. W latach 1950-64 sieć handlu detalicznego uspołecznionego wzrosła o 95 skle
pów, w tym 39 sklepów / o powierzchni 4.222 m2/, z nowego budownictwa*
. W latach 1965!- 1968 wybudowano dalszych 18 sklepów o po«
wierzchni 2.110 n»2. Ogółem na koniec 1968 roku liczba skle
pów uspołecznionych wyniosła 260, o łącznej powierzchni
18*638 m2. . * ' .
Na terenie Elbląga działa szereg dużych przedsiębiorstw handlowych, takich jak: Miejski Handel Detaliczny, Powszech
na Spółdzielnia Spożywców, Garmaż, G*lux, Jubiler, Motozbyt-
i inne. •'
»l
Sprzedaż towarów w handlu detalicznym przypadająca na 1-go mieszkańca kształtowała się następująco:
Hok Miasto Powiat
_ 1 950 1.652,0 zł 1.222,0 zł
1964 10.316,0 zł 5.070,1 zł
1968 12.589,3 zł 7.671,0 zł
W roku 1950 posiadaliśmy w Elblągu 7 zakładów żywienia zbiorowego, których ilość wzrosła w 1964 roku do 19, a obec
nie posiadamy 20 zakładów państwowych oraz 3 stołówki pracow
nicze.
Na terenie powiatu w pierwszym roku po wyzwoleniu było tylko 5 sklepów, które mieściły się w starych, nieprzystoso
wanych do handlu budynkach. W miarę napływu ludności ilość sklepów zaczęła się bardzo szybko zwiększać. Kosztem poważ
nych nakładów finansowych wybudowano wiele nowoczesnych pa
wilonów handlowych, różnego rodzaju magazynów oraz punktów skupu. Wiele placówek handlowych wyremontow-ano i zmoderni
zowano. Poniesione w tym zakresie nak3a dy wyniosły około 30 min.zł* Obecnie na terenie powiatu działalność handlową pro
wadzi 12 różnego rodzaju przedsiębiorstw handlowych. Sieć handlowa wzrosła do 186 punktów, w tym 98 sklepów i 13 zakła
dów gastronomicznych. Wraz z napływem ludności rozwijały się w Elblągu zakłeldy rzemieślnicze i usługowe. W roku 1950 czyn
nych już było 81 zakładów. Ich ilość w ciągu lat stale wzra
stała osiągając w 1968 roku łącznie 452 zakłady uspołecznio
ne i prywatne. Wartość usług wykonanych w 1968 roku wyniosła 183.392,3 tys.zł.
Na terenie powiatu w pierwszym roku po wyzwoleniu mieliś
my tylko 13 punktów usługowych, głównie kowalskich,, W miarę upływu lat liczba punktów systematycznie wzrastała.
Powstało wiele warsztatów świadczących uafcugi dla rolnictwa.
Organizowały je Kółka Rolnicze, Państwowe Ośrodki Maszynowe, Powiatowa Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" i indywidualni
rzemieślnicy. Obecnie na terenie powiatu pracuje 214 punk
tów świadczących usługi dla rolnictwa i 15* punktów różnych branż rzemieślniczych.
Jak z powyższego wynika przyrost sklipów z nowego budow
nictwa nastąpił w dużym stopniu w czasie bieżącej kadencji rad narodowych. W tym okresie nastąpiła również dalsza moder nizacja handlu' i unowocześnienie form sprzedaży w drodze sa
moobsługi i preselakcji* W miesiącu marcu br« oddano do użyt ku nowy Dom Handlowy " F e n i k s n*
6* 0 ś w i a t a
Dynamiczny rozwój szkolnictwa w mieście i powiecie w mi- . nionym okresie 25-lecia przedstawiał się następująco:
Wyszczególnienie 1946/47 1964/65 1968/69 Szkolnictwo podstawowe:
Ilość szkół pgółem ■ 21 • ' 83 -. - 88
w mieście 3 20 ;;, 25
w powiecie 18 ' . ' 63 : 63
Ilość uczniów:
W mieście 896 16.174 17*38! .
w powiecie . ; 7 4 1-.. 6« 546 *6.535 Ilość izb lekcyjnych:
w mieście 21 ... 426 .. 500
ą powiecie 22 211 ‘ 251 ,
Ilość nauczycieli
«r mieście 21 • 434 546
. w powiecie 22 221 285'
Licea ogólnokształcące
Ilość szkół 1 • z:
Ilość uczniów 275 1,088 333 :
Ilość izb lekcyjnych 6 23 24
Ilość nauczycieli 6 41 42
:Technika zawodowe
Ilość szkół ' 1 8 9
Ilość uczniów 35 2460 2046
Ilość izb lekcyjnych 1 60 62
Ilość nauczycieli 7 104 iii
7,h s sA.Szkoły Zawodowe
A
Ilość szkół 2 4 4
Ilość uczniów ■ 1 59 1951 1373
Ilość izb lekcyjnych 4 38 ' 40
Ilość nauczycieli 10 93 95
_—~—
Pierwsze 3 szkoły podstawowe otwarto w Elblągu we wrześ
m u --- ----
się wielką manifestacją polskości Elbląga* W 21 oddziałach rozpoczęło wówczas naukę 896 uczniów*
Dziś Elbląg - miasto młodych - jest również miastem u- cząeyeh się. Obok szkół podstawowych rozwinęło się szkolnic
two średnief ogólnokształcące i zawodowe. Uczą młodzież róż
nych zawodów Zasadnicze Szkoły Zawodowe podległe resortowi oświaty oraz szkoły przy dużych prz edsiębiorstwacli przemysło
wych* Powstały również filie i p u n k t y konsultacyjne wyższych uczelni o.kierunkach: technicznych, ekonomicznych i admini
stracyjnych. Kierunek średnich i wyższych studiów zawodowych determinowany jest potrzebami rozwoju przemysłu i innych dziedzin życia miasta*
Dla tej rzeszy uczącej się młodzieży wybudowano 13 szkół pod stawowych, kombinat szkół technicznych /Zasadnicza Szkoła Za wodowa i Technikum Mechaniczne/ i międzyszkolne warsztaty
m e c h a n i c z n e . Tak więc obecnie istnieje w Elblągu 25 szkół pod stawowych - 2 licea ogólnokształcącej 13 szkół zawodowych, 9 różnych typów szkół dla pracujących, 3 filie wyższych Uczelni
w których ogółem naukę pobiera 32 tys. młodzieży i dorosłych W latach 1961T68 na rozbudowę szkolnictwa podstawowego przeznaczyliśmy ponad 57 mln.zł.
Dużą pomocą w budowie szkół była ofiarność naszego spo—
łeczeństwa, przeznaczającego część swoich dochodów na Społecz ny Fundusz Budowy Szkół i Internatów. W ramach tego funduszu zostały wybudowane i oddane do użytku 4 szkoły podstawowe.
W bieżącej kadencji rad narodowych przekazano na ten cel 29,5 mln.zł, w sposób bardzo wyraźny poprawiło się zaopatrzę nie szkół w pomoce naukowe.
Ńa terenie powiatu elbląskiego już w pierwszym, roku po wyzwoleniu zorganizowano 18 szkół. Były to przeważnie szkoły o 1 nauczycielu i dużej rozpiętości klas. W latach następnych liczba szkół systematycznie wzrastała, a od roku 1950 nastę
puje znaczna poprawa w zaopatrzeniu w sprzęt szkolny i pomoce naukowe. W pierwszych latach powojennych na terenie powiatu nie budowano nowych szkół, jednak z uwagi na duży przyrcs t uczniów konieczność taka zaistniała.
Pierwszą szkołę "Pomnik Polski Ludowej" wybudowano w Mileje
wie, Potem kolejno budowano szkoły; w Żurawcu, Markusach,No
wakowie, Brudzędach, Łęczu, Przezmarku, Pomorskiej Wsi, Stan kowie i Raczkach. Z funduszów SFBSil wybudowano 4 Szkoły Ty
siąclecia w Tolkmicku, Pilonie, Pogrodziu i Węzinie. Rozbudo
wano szkoły w Jegłowniku i Gronowie. Ogólne nakłady inwesty
cyjne poniesione na rzecz szkolnictwa w ubiegłych latach okre la się na 37 mln.zł. Wybudowano łącznie 66 izb lekcyjnych i '■ 22 mieszkania dla nauczycieli. Obecnie,.w związku z wprowadzę niem 8-letniego nauczania, zaszła konieczność budowy pawilo
nów szkolnych. Pawilon taki wybudowany został w Wiśniewie,a w kontynuacji znajduje się budowa pawilonu w Brudzędach i źurawcu.
» W zakresie ^oświaty dla dorosłych w pierwszych latach po wojnie przeszkolono na kursach początkowego nauczania około 3.000 osób. W latach następnych prowadzone były dla dorosłych kursy w zakresie szkoły podstawowej. Kursy takie ukończyło
1 *
2,5 tys. osób.
Powśżnie wzrosła kadra nauczycielska w powiecie, wynoszą ca obecnie 285 nauczycieli, z których 52,3 % posiada ukończo ne studia wyższe i SN, a 44 nauczycieli kontynuuje naukę na studiach zaocznych.
Od roku 1959 rozpoczęły na terenie powiatu działalność szkoły przysposobienia rolniczego, w których uczniowie przy
gotowywani są do bezpośredniej pracy w rolnictwie.
Szkół takich maięy w powiecie 6. Część z nich zostanie przek
ształcona w zasadnicze szŁoły zawodowe.
W pierwszym roku po wyzwoleniu nie było na terenie po
wiatu żadnego przedszkola. Pierwsze przedszkole zostało zor
ganizowane w roku 1946 w Tolkmicku, a następnie w Gronowie i Jegłowniku. Obecnie mamy 17 przedszkoli 2 liczbą 400 dzieci.
Na terenie miasta czynnych jest 20 przedszkoli, w któ
rych ma zapewnioną opi*ekę 1.921 dzieci.
Rozwój plaoówek kulturalnych miasta przedstawiał się następująco:
Miasto 1946 1964 1968
Ilość bibliotek i 15 18
Ilość tomów książek 250 124.937 170.598
Ilość czytelników 50 13.638 13.895
Ilość wypożyczeń 180 283.283 316.016
Ilość kin zawodowych
i związkowych 7 5 •
Ilość widzów - 505.000 474.000
Ilość abonentów telew. - 8.125 14.651 Na terenie powiatu po wyzwoleniu nie było placówek kultu
ralnych. W późniejszym okresie nastąpiłich rozwój j
Powiat elbląski 1950 1964 1968
Ilość bibliotek 11 ' •' *4 ' 15
Ilość punktów blbllot. 12 65 • 70
IlośÓ czytelników 3*240 6.380 8,200
Ilość kin . • " : : ••
Ilość abonentów telew. - ' 34 2.515
Ilość placówek kulturalno-
oświatowych 8 35 '65
W działalności kulturalnej miasta Elbląga wysuwa się na plan pierwszy Biblioteka Miejska, Muzeum i Teatr.
Najdawniejsze wiadomości o bibliotekach elbląskich po
chodzą z końca XIII wieku. Koakwlt Biblioteki Miejskiej przy
pada na okres świetności Elbląga w okresie rządów Polski.
/ 1 4 5 4 - 1 7 7 2 /. Gromadzone przez wieki bezoenne rękopisy, starodruki, polonica 1 dokumenty zniszozone zostały podczas walk wyzwoleńczych. Już w 1945 roku biblioteka otwiera na no
wo swą działalność dysponując zaledwie 250 książkami.
- * «7 ■
Dzisiaj w 18 filiach - popularno - naukowych i beletry
stycznych, dla dorosłych i młodzieży, znajduje się ponad 170 tys. tomów, z których korzystają prawie wszyscy mieszkańcy Elbląga,
Muzeum elbląskie rozpoczęło swą działalność w 1954 roku w rocznicę 500-lecia wjazdu Kazimierza Jagiellończyka do El
bląga, chociaż pierwsza wystawa odnalezionych zbiorów odby
ła się już w 1947 roku. Stała ekspozycja 902 zespołów zabyt
kowych, zgromadzonych w 3 działach: archeologii, ikonografii i rzemiosła artystycznego, cieszy się olbrzymim zaintereso
waniem/Do najciekawszych eksponatów należą :
Sztandar wojsk miejskich Elbląga z 1765 roku z inicjałami Stanisława Augusta Poniatowskiego z godłem Polski, oraz ob
raz z XVII wieku n Władysław IV na przedpolach Elbląga w.
Wspomniany sztandar zamurowany był w hali elbląskiej stoczni i odnaleziony po wojnie w 1945 roku.
Mówiąc o działalności kulturalnej trzeba podkreślić do
robek naszego Teatru, starania władz miejskich w zakresie i odbudowy i konserwacji zabytków, organizacji Biennale Form Przestrzennych oraz działalność stowarzyszeń kulturalnych.
Elbląski Teatr rozpoczął swą działalność w 1945 roku jako zespół amatorski. Stała, zawodowa scena zainaugurowana została w 1949 roku występami gościnnymi Ludwika Solskiego.
Dziś Teatr im. Stefana Jaracza posiada najnowocześniejszą scenę i zaplecze. Wystawia sztuki na j znakossi tszych autorów - od starożytnych, poprzez klasyków — do najnowocześniejszych.
Tylko w ciągu 1968 roku Teatr ten wystawiał na scenie elbląs
kiej 16 sztuk, dając 200 spektakli, które obejrzało ponad 80 tys. widzów. Szeroki kontakt Elbląga z największymi ośrod
kami kulturalnymi kraju zapewnia działalność Elbląskiego To
warzystwa Kulturalnego.
Wspomnieć należy również o poważnym dorobku jakim było wybudowanie w Elblągu Domu Kultury, który zasięgiem działa
nia obejmuje miasto i powiat. Ponadto w Elblągu działa wie
le klubów i świetlic.
18
Plersze placówki kulturalne o oharakterzs publiczny*
zaczęły powstawać w elbląskim powiecie w latach 1947=-50. By
ły to biblioteki publiczne* które powstały w 10 wsiach gmin
nych. Szerszy rozwój życia kulturalno-oświatowego następuje w latach 1350-56. Powstały w tym czasie 4 biblioteki* 40 pun
któw bibliotecznych i 24 świetlice wiejskie*
Obecnie' mamy w powiecie 15 bibliotek publicznych, 70 punktów bibliotecznych i 65 różnego rodzaju placówek kultu
ralnych /świetlice, klubo-kawiarnie i kluby rolnika/. W okre
sie 25-lecia miał miejsce duży udział społeczeństwa w budo
wie świetlic i domów kultury, w czynie społecznym* Wybudowa
no świetlice w Markusach, Pogrodziu, Węsinie i Żurawcu kosz
tem 3,5 taln. zł. W roku 1966 wybudowano w Tolkmicku w czynie społecztria DOM Kultury wartości 2,8 min, zł» Wiele świetlic zostało wyremontowanych i wyposażonych w odpowiedni sprzęt*
Szybki po: cp w ostatnich latach odnotowaliśmy w rozwo
ju sieci abonenicw telewizyjnych. Obecnie zarejestrowanych jest w powiecie 2.515 aparatów telewizyjnych, co oznaczane co trzecia rodzina posiada telewizor* W mieście natomiast posia
damy około 15 ty3. telewizorów,"czyli przeciętnie i telewi
zor przypada na 6 osób*
8. S ł u ż b a z d r o w i a
Służba zdrowia swą działalność rozpoczęła w momencie kapitulacji Elbląga. W częściowo zniszczonym budynku miesz
kalnym ustawiono 381 łóżek dla chorych, otwarto jedną przy
chodnię i 3 poradnie. Brak było jednak lekarzy, pielęgniarek i leków. Z pomocą przyszło wojsko. Ofiarność służby zdrowia w tych niezwykle ciężkich warunkach /zniszczenie miasta, brak wody, światła, gazu / b y ł a olbrzymia.
Poniższe zestawienie ilustruje rozwój placówek służby zdrowia na terenie miasta i powiatu i
Miasto 1946 1964 1968
Ilośó lekarzy medycyny « . 118 118 .
Ilość ” dentystów - 2 1 30
H personelu średniego I
w tym pielęgniarek - 24i 275
laborantek - 20 30
Ilośó łóżek w szpitalu 38i 733 733
n leczonych chorych 1293 12565 12603
15 przychodni 1 5 5
w osób leczonych
ambulatoryjnie 19500 26000
wydatkowano na leki
/ w min. ił/ 16,1 24,4
Powiat 1946 1964 1968
Ilość lekarzy medycyny i 10 12
« « dentystów - 4 6
55 personelu średs. 1 35 38
■ 3 ; ośrodków zdrowia i 4
l 1 [ § § 8
Ci
1 8 i
Odbudowa i rozbudowa miasta wymagała rozwoju działalnoś- ci służby adrowia* Odbudowano więc szpital®f utwór sono przy=»
cbodnie obwodowe, rejonowe i prsemysłowe* Obecnie na terenie miast dsiała Szpital Miejski & 733 łóżkach, 5 przychodni ©ras 5 aptek. Zatrudnionych 3©st 118 lekarzy medycyny, 30 lekarzy dentystów i 492 osoby personelu średniego.
% roku. na rok władze miejskie zwiększają .iundusi© przez- ńsczone na .dopłatę, do zakupionych przez ludność leków® Wyso^
ki pezleis opieki lekarskiej przyczynia się do małej śmier
telności., swłasscza wśród niemowląt® Dzisiaj opieką lekarską objęte są wszystkie s&kłady pracy i cała młodzież ucząca się.
Z pomocy lekarskiej korzystają bezpłatnie wszyscy ludzie pra
cy i renciści.
20
N a terenie powiatu pierwsze ©środki zdrowia / w Tolkmic- ku i Pogrodziu / powstały w roku 1947. W roku 1948 zorganizo-r wano dojazdowe punkty lekarskie: w Suchaczu i Kadynach, Przez- marku, Pomorskiej Wsi* Zwieranie, Próchniku i Nowakowie. W latach 1951-58 zorganizowano 9 punktów felczerskich, 3 izby porodowe oraz 6 punktów położniczych. Dla zabezpieczenia ludności przed chorobami zakaźnymi zorganizowano Powiatową Stację Sanitarno-Epidemiologiczną, Uruchomiono Rejonową Przychodnię w Elblągu, która poza bezpośrednim świadczeniem usług sprawuje również nadzór nad placówkami w terenie. Sys
tematycznie wzrastała liczba lekarzy medycyny, co pozwoliło na przekształcenie szeregu punktów felczerskich na ośrodki zdrowia, Obecnie na terenie powiatu działa 6 ośrodków zdro
wia, 6 punktów lekarskich i 5 punktów felczerskich. Zatrud
nionych jest 12 lekarzy medycyny, 6 lekarzy dentystów i 38 osób średniego personelu medycznego. W ciągu minionych lat przeprowadzono remonty kapitalne ośrodków zdrowia, wybudowa
no Pogotowie Ratunkowe w Krynicy Morskiej oraz rozpoczęto bu
dowę ośrodka zdrowia w Komorowie. Koszt tych inwestycji na terenie powiatu wyniósł około 2,5 min. ił.
9. Gospodarka komunalna i komunikacja.
Podstawowym warunkiem zaludnienia i zagospodarowania Elbląga i powiatu było odbudowanie i uruchomienie urządzeń użyteczności publicznej, których rozwój przedstawiał się następująco :
* . ,v • ;
Miasto Jedn.miary 1947 1964 1968
- produkcja wody w tys. m3 1.819 6.334,6 8.486,6 -sprzedaż wody " 1.161 5.537,6 7.762,5 - straty wody w sieoi w % % 22,2 9,3 6,6 - produkcja gazu w tys.m3 1,391 8.990 12.360,3 - sprzedaż gazu n . 460,1 S.039 10.477,2
' •: V . 21
- s t r a t y gazu w sieci w % % 37,2 8,3 7,2 - przewożenie pasażerów
ogółem w tys.osób.2.357 22.807 19.537 - w tym tramwajami " " 2.357 18.667 15.135 - Ilość punktów świetl. t 150 1 2 3 4 2#320
na ulicach i placach
Powiat: _
- produkcja wody w tys.m^ 57,0 196,0 260,0 - długość sieci
wodociągowej km 10,6 20,8 23,5
- długość sieci
kanalizacyjnej " 3,0 4,7 5,7
- ilość punktów
świetlnych na ul. szt. 30 258 340
- odnowa i moderni
zacja dróg lokal- ^ - 9,4 13,4
nych
V 1945 roku zaopatrywano ludność miasta w wodę z urucho
mionej studni na terenie Gazowni Miejskiej. W roku 1946 Wodo
ciągi Miejskie rozpoczęły działalność 1 dały ludność 1.161 tys. m wody. W ciągu lat odbudowywano sieć wodociągową i urządzono nowe ujęcia wody. Dziś produkcja wody wynosi 8.486,6
O
tys. a , nie licząc wody przemysłowej z ujęć własnych zakła
dów pracy.
Miejska Gozownia, odgruzowana i odbudowana w kwietniu 1947 roku rozpoczęła produkcję gazu sprzedając go gospodar- stwom domowym w ilości 460,1 tys. m , Straty w sieci gazowej podobnie zniszczonej jak i wodociągowej sięgały wówczas 37,2$.
Obecnie Zakłady Gazownicze rozbudowane kosztem około 65 min. *ł, produkcją rocznie ponad 12 tys. m gazu, sprzdająo 3 gospodarstwom domowym około 10 min. m , a straty w sieci wy
noszą tylko 7,2 %.
Przedsiębiorstwo "Tramwaje Miejskie ", dzisiejsze Miej
skie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne rozpoczęło działalność
22
od remontu torów i sieci całkowicie zniszczonej. W 1946 ro- ku uruchomiono komunikację tramwajową na odcinku 4*5 km dys
ponując 4 wozami silnikoY/ymi i 8 przyczepami* W tymże roku przewieziono tramwajami 2.357 tys* osób9 Dzisiaj środki ko
munikacji miejskiej w Elblągu przewożą ponad 19,5 min. pasa
żerów rocznie. Linie tramwajowe mają długość 12,7 Mm, a li
nie autobusowe 14,8 km.
Elbląska Elektrownia, odbudowana i uruchomiona we wrześ
niu 1946 roku zasilała nie tylko miasto i powiat, lecz tak
że znaczną część województwa gdańskiego, olsztyńskiego 1 białostockiego, W latach 1956-57 rozbudowano ją o dalsze 3 turbozespołys o łącznej mocy 62 MW, a w roku 1959, prz.ek-*
ształcono w elektrociepłownię. Energia cieplna z elektro
ciepłowni zasila dzisiaj nowe budownictwo mieszkaniowe i większe zakłady przemysłowe, zaopatrując je w bieżącą ciepłą wodę i parę przemysłową.
Wspomnieć należy i o innych przedsiębiorstwach gospodar
ki komunalnej, które dały duży wkład przy odgruzowaniu mias
ta i remontach budynków mieszkalnych. Np. w 1950 r. wyremoB”*
tewano 124 budynki o łącznej ilości 2.695 izb* W. roku .1984 remontami kompleksowymi objęto 100 budynków i wyremontowane 32®531 m2 powierzchni użytkowej. Ponadto remontami bieżący
mi objęto 40 budynków, o powierzchni.15.143 m . W-1968 roku wyremontowano ogołem 116 budynków.
Działania wojenne spowodowały znaczne szkody i z n i e m czenia w budynkach mieszkalnych i urządzeniach komunalnych zarówno na terenie miasta Tolkmicka, Krynicy Morskiej jak i na terenie gromad. Uległa poważnemu zniszczeniu i tak niez
byt dobra sieć wodociągowa i kanalizacyjna* zniszczone zos
tały nawierzchnie ulic i chodników, nie istniało oświetle
nie Ulic. '
W odbudowie urządzeń komunalnych, główny wysiłek stero
wano na sprawy zaopatrzenia ludności w wodę. Wybudowano 2 k®
sieci wodociągowej w Pilonie, 5,8 km w Krynicy i 4,9 km w Tolkmicku. W Krynicy i Tolkmicku wybudowano również studnie
23
