Temat: Rzeźbotwórcza działalność mórz, wiatru oraz lodowców i lądolodów Rzeźbotwórcza działalność mórz.

Witajcie!

Na pewno zauważyliście, że już czerwiec, a więc klasyfikacja i zakończenie roku szkolnego tuż tuż. W związku z tym bardzo proszę nie przysyłać już żadnych prac, nawet zaległych.

Jeżeli ktokolwiek coś ma teraz do zaliczenia, to zapraszam na konsultacje do szkoły. Kiedy?

W dniach 15-18 czerwca w godzinach od 8:30 do 12:30. Jeśli będziecie przychodzić, to pro- szę nie pytać „co jeszcze mam zaliczyć?”, bo każdy kto coś robił, to wie co przysłał i raczej wie co z tego dostał. Przychodzicie od razu z wiedzą w głowie i pracami w zeszytach. SWO- ICH ZESZYTACH.

A dzisiaj ciąg dalszy materiału  proszę zrobić do lekcji notatkę korzystając z tekstu poniżej oraz podręcznika. (materiał jest z 1 oraz 15 czerwca)

Temat: Rzeźbotwórcza działalność mórz, wiatru oraz lodowców i lądolodów

Przysłowie mówiące, że kropla drąży skałę, ma przede wszystkim znaczenie przenośne, ale można je także rozumieć dosłownie. Pojedyncza kropla spływa po twardej skale, nie czyniąc jej pozornie szkody, ale miliony kropel przez miliony lat zniszczą nawet ogromne góry. Dowiedz się, jak to się dzieje.

Już wiesz:

 jak zbudowane jest wnętrze Ziemi;

 jak działają siły wewnętrzne Ziemi kształtujące jej powierzchnię;

 w jaki sposób działają ruchy masowe kształtujące powierzchnię naszej planety;

Nauczysz się:

 opisywać niszczącą, transportującą i budującą działalność mórz;

 rozróżniać zmiany rzeźbotwórczej działalności rzek w zależności od odcinka ich biegu;

 wymieniać typy wybrzeży morskich.

1. Niszcząca, transportująca i budująca działalność mórz.[wypisz wszystkie procesy]

Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Proces taki nazywamy erozją.

Przenoszone przez wodę fragmenty skał uderzają w dno i brzegi, niszcząc je bardziej niż sama woda. Początkowo ostrokrawędziste odłamy skał są wygładzane i zaokrąglane, tworząc otoczaki, potem żwir, piasek i w końcu jeszcze drobniejsze ziarna. Woda może transporto- wać rozdrobnione fragmenty skał na ogromne odległości, odkładać je gdzieś po drodze lub na końcu swego biegu, co nazywamy akumulacją.[napisz jak powstaje klif]

Także falująca woda mórz i oceanów potrafi przekształcać rzeźbę terenów przybrzeżnych.

Fale nieustannie uderzają w przybrzeżne skały, coraz silniej je rozdrabniając, akumulując piasek i żwir na nabrzeżu, tworzą plażę. W czasie przypływu lub sztormu zalewają plażę i docierają do brzegu, niszcząc go i powodując powstawanie wysokich klifów. Proces ten nazywamy abrazją. Materiał ze zniszczonego brzegu może być transportowany przez prądy morskie, które opływając wybrzeże, akumulują go w innym miejscu.

Klif w Gdyni Orłowie

Klif w Normandii (północna Francja)

Klif na południowym wybrzeżu Anglii

Ciekawostka

We wsi Trzęsacz na Pomorzu Zachodnim ok. 600 lat temu wybudowano ko- ściół. Postawiono go w pozornie bezpiecznej odległości niemal 2 km od klifowego brze- gu. Procesy abrazyjne niszczyły jednak ciągle wysoki brzeg. W 1874 roku morze było już tak blisko, że kościół zamknięto. W 1901 roku zawaliła się północna ściana. Pomimo licznych prób powstrzymania abrazji brzeg nadal się cofa i obecnie zostały tylko frag- menty południowej ściany.

Kościół w Trzęsaczu w 1870 roku

Ostatnie fragmenty kościoła w Trzęsaczu (zdjęcie współczesne)

2. Jak powstają różne typy wybrzeży?

[wypisz typy wybrzeży morskich ,podaj ich cechy charakterystyczne i przykład występowa- nia]

Wiele czynników wpływa na charakter wąskiego pasa lądów, sąsiadującego z linią brzego- wą, czyli wybrzeża. Do najważniejszych należą: wielkość falowania i związana z nią dzia- łalność niszcząca i akumulująca, intensywność pływów morskich, siła i kierunek prądów morskich, budowa geologiczna, ruchy epejrogeniczne i izostatyczne, roślinność porastająca wybrzeże i wiele innych. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, inne cofają się.

Typy wybrzeży morskich Nazwa typu wy-

brzeża Geneza Charakterystyka Przykładowe miejsca występowania

MIERZEJOWE

budowane przez prądy przybrzeżne i fale

wąskie piaszczyste półwyspy odcinające zatoki od morza i przekształcające je w zalewy lub jeziora

południowe wybrzeże Bałtyku

DELTOWE budowane głównie przez rzeki

obszary w kształcie trójkąta lub wachlarza rozrastającego się w głąb morza lub na- rastającego w górę rzeki (delty wstecz- nej)

delty wielkich rzek:

Amazonka, Nil, Gan- ges i Brahmaputra, Missisipi, Dunaj, Wołga i inne

LAGUNOWE

piaszczyste wały budowane przez prądy morskie i przypływy

wąskie pasy morza (laguny) odcinane od otwartego morza piaszczystymi wałami (lido)

północne wybrzeża Adriatyku, południo- we wybrzeża Stanów Zjednoczonych (nad Zatoką Meksykańską)

NAMORZYNOWE

utworzone dzięki akumulacji osadów morskich przez rozrastające się ko- rzenie roślin two- rzących lasy namo- rzynowe

trudne do przebycia, bagniste, gęste, splą- tane lasy obejmujące płaskie brzegi zale- wane przypływem

liczne płaskie wybrze- ża w strefie między- zwrotnikowej

o wilgotnym klimacie

RAFOWE (KO- RALOWE)

powstałe w wyniku rozrastania się or- ganizmów rafo- twórczych, np. ko- ralowców powięk- szających rafy

płaskie wyspy rafowe, często w postaci pier- ścienia lądu, tzw. ato- lu, otaczającego płyt- ką lagunę

płytkie, ciepłe i słone wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej

SZKIEROWE powstałe poprzez częściowe zatopie-

setki małych płaskich wysepek poprzedzie-

wybrzeża Finlandii, Szkocji i Alaski

Typy wybrzeży morskich Nazwa typu wy-

brzeża Geneza Charakterystyka Przykładowe miejsca występowania

nie terenu, na któ- rym występują pa- górki (mutony, ba- rańce)

o powierzchni wy- gładzonej przez lodowiec

lanych płytkimi cie- śninami

FIORDOWE

powstałe poprzez zatopienie (najczę- ściej w wyniku podnoszenia się poziomu morza po stopieniu lodow- ców) dolnych czę- ści żłobów (dolin) lodowcowych

długie wąskie zatoki o głębokości nawet ponad

1 tys. m i stromych brzegach, wchodzące w ląd na dziesiątki, a nawet setki kilome- trów

Norwegia, Szkocja, Grenlandia, Alaska, Nowa Zelandia

RIASOWE

powstałe w skutek zalania dolin mię- dzy równoległymi grzbietami górski- mi, usytuowanymi poprzecznie do li- nii brzegowej

długie kręte zatoki od strony morza i równie długie i kręte półwy- spy od strony lądu

Irlandia, Zachodnia Francja, Portugalia

DALMATYŃSKIE

powstałe na skutek zatopienia dolin górskich leżących równolegle do wy- brzeża

długie wyspy równo-

ległe do brzegu Chorwacja, Kalifornia

KLIFOWE

utworzone

w wyniku niszcze- nia wysokiego brzegu przez fale morskie (abrazja)

wysokie strome brze- gi nazywane klifami, podcinane przez fale tworzące nisze abra- zyjne u podstawy brzegu i usypujące platformy abrazyjne w dnie morza równo- legle do brzegu

Normandia, Wielka Brytania, południowe wybrzeże Bałtyku na Wolinie i w okolicach Trzęsacza, Rozewia i Pucka

Ciekawostka

Działalność człowieka może znacząco przeobrażać niewielkie fragmenty wybrzeży. Lu- dzie, budując porty, falochrony, zapory i inne budowle, zmieniają charakter wybrzeży.

Podsumowanie

 Falujące wody mórz i oceanów niszczą brzegi, transportują materiał skalny i akumulują go w nowych miejscach..

 W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i obecności niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wy- brzeży.

Słowniczek

Abrazja proces niszczenia brzegów przez falującą wodę

izostazja proces zachodzący na granicy litosfery i astenosfery (płynnej warstwy podścielają- cej twardą litosferę), polegający na grawitacyjnej stabilizacji górotworu; astenosfera jest pla- styczna i jeśli zostanie obciążona na przykład pokrywą lądolodu lub dużą masą skał litosfery, ugnie się grawitacyjnie pod ich ciężarem; odwrotnie dzieje się podczas zmniejszania się cię- żaru górotworu na przykład podczas jego erozji albo po stopnieniu lądolodu; takie zjawisko zachodzi obecnie w Skandynawii, która po niedawnym ustąpieniu lądolodu podnosi się klif wysoka, stroma, czasem nawet pionowa ściana brzegu morskiego, ukształtowana w wyniku abrazji

Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów.

Zdecydowana większość terenu dzisiejszej Polski przeszła przynajmniej jedno zlodo- wacenie. Oznacza to, że na niemal całym obszarze naszego kraju na powierzchni ziemi spoczywała warstwa lodu grubości dziesiątek, setek, a nawet tysięcy metrów. Czy taka masa lodu mogła zostawić jakieś ślady?

Morena czołowa w U-kształtnej dolinie polodowcowej na Nowej Zelandii.

Już wiesz:

 jak Ziemia jest oświetlona przez Słońce;

 jaki jest rozkład klimatów na Ziemi;

 jak przebiegały geologiczne dzieje Ziemi.

Nauczysz się:

 opisywać warunki, w jakich tworzą się lodowce i lądolody;

 wyjaśniać, jak lodowce kształtują podłoże skalne;

 wymieniać przyczyny aktualnego rozmieszczenia lodowców na Ziemi;

 przedstawiać konsekwencje zlodowaceń.

1. Działalność lodowców górskich.

W wyniku działalności lodowców i lądolodów, które w przeszłości zajmowały znacznie większy obszar, powstało bardzo wiele różnorodnych form terenu. Spływający lodowiec eroduje podłoże. Proces ten nazywamy egzaracją. Gdy jęzor lodowca wkracza w dolinę gór- ską, utworzoną przez erozję rzeczną, to dolina ma początkowo kształt litery „V”, ale po przejściu lodowca zostaje poszerzona, jej dno zaokrąglone, a ściany stają się niemal pionowe i w efekcie przybiera kształt litery „U”. W miejscu pola firnowego powstaje tzw. cyrk lo- dowcowy – zagłębienie otoczone z trzech stron ścianami skalnymi, zamknięte przez próg (rygiel) skalny znajdujący się w miejscu, w którym lód z pola firnowego przechodził w jęzor lodowcowy. Materiał skalny wleczony w dnie lodowca szlifuje, wygładza i niszczy dno do- liny. Transport materiału skalnego odbywa się w całej objętości lodu. Materiał wynoszony przez lodowiec jest akumulowany przed czołem lub po bokach lodowca w postaci wielkich zwałów przemieszanych głazów, okruchów skalnych, piasku i iłu, nazywanych gliną more- nową lub gliną zwałową. Wzniesienia powstające na skutek akumulacji lodowcowej

to moreny. Wyróżnia się wiele ich odmian. Pomiędzy morenami powstają jeziora polodow- cowe

Na przedpole topniejącego lądolodu wypłukiwane są piaski i żwiry, które tworzą rozległe stożki napływowe, tzw. sandry. Zespoły sandrów formują równiny sandrowe.

W zależności od warunków powstawania, kształtu obiektów i materiału, z jakiego są zbudo- wane, wyróżnia się ponadto dziesiątki różnych innych polodowcowych form krajobrazu.

Cyrk lodowcowy wypełniony przez jezioro cyrkowe w Parku Narodowym Północnych Gór Kaskadowych (Stany Zjednoczone)

Morena czołowa w U-kształtnej dolinie polodowcowej na Nowej Zelandii

Krajobraz wzgórz morenowych i jezior polodowcowych na obszarze, na którym występował lądolód – Pojezierze Fińskie

Sandr w Parku Narodowym Denali na Alasce

Rzeźbotwórcza działalność lodowców - występowanie

Rzeźbotwórcza działalność lodowców występuje tam, gdzie istnieją lodowce górskie lub lą- dolody.

Działalność lodowców polega na erozji skalnego podłoża i akumulacji materiału skalnego.

Rzeźbotwórcza działalność lodowców - formy

W wyniku działalności lodowców (oraz wód powstałych z ich topnienia) powstają formy erozyjne (np. barańce, doliny U-kształtne) oraz formy akumulacyjne (np. moreny, ozy).

2. Czynnik rzeźbotwórczy – lód lodowcowy

 Lód w postaci lodowców górskich i lądolodów to jeden z czynników rzeźbotwór- czych, które działają w procesach zewnętrznych (egzogenicznych) kształtujących po- wierzchnię Ziemi.

 Lód w lodowcach jest plastyczny i się przesuwa.

 Lód lodowcowy nigdy nie jest czysty – zawsze zawiera wtopiony materiał skalny różnej wielkości: pył, piasek, żwir i wielkie głazy.

 Działalność lodowców polega na erozji i akumulacji materiału skalnego.

3. Formy utworzone przez lodowce górskie

 Formy erozyjne

 1. Kotły lodowcowe (cyrki lodowcowe) to zagłębienia, które powstają pod polami firnowymi wskutek silnego żłobienia skał podłoża. Z czasem wiele takich zagłębień wypełnia się wodą. W ten sposób powstają jeziora cyrkowe, np. Morskie Oko w Ta- trach.

Kocioł lodowcowy i jezioro cyrkowe

2. Barańce (mutony) to skalne pagórki wyszlifowane i wygładzone przez materiał skalny wleczony na dnie lodowca. Od strony nasuwającego się lodowca barańce mają łagodnie na- chylone stoki, a od strony przeciwnej – strome.

Baraniec - efekt wygładzenia skał przez lodowiec górski

3. Doliny U-kształtne to doliny rzeczne przekształcone przez jęzor lodowcowy, który prze- suwa się i żłobi dno doliny. W efekcie z doliny rzecznej o przekroju poprzecznym w kształ- cie litery V (doliny V-kształtnej) powstaje dolina o przekroju poprzecznym w kształcie litery U – dolina U-kształtna.

Powstawania doliny U-kształtnej

Formy akumulacyjne

Moreny to formy terenu zbudowane z materiału skalnego (wymieszanych dużych gła- zów, żwiru i drobnego piasku), który gromadzi się i osadza w różnych miejscach jęzora lo- dowcowego. Zależnie od miejsca gromadzenia się materiału skalnego wyróżnia się moreny:

 czołowe,

 boczne,

 środkowe,

 denne.

Moreny w lodowcu górskim

4. Formy utworzone przez lądolody

 Lądolód zajmował w plejstocenie znaczną część Europy, w tym prawie całą Polskę.

 Działalność lądolodu polegała na erozji podłoża oraz na akumulacji różnorodnego ma- teriału skalnego.

 Pozostałością po lądolodzie plejstoceńskim jest krajobraz polodowcowy.

 W krajobrazie polodowcowym występują formy terenu, które są efektem działalności:

1. lądolodu (formy glacjalne),

2. wód pochodzących z jego topnienia (formy fluwioglacjalne).

Formy erozyjne

1. Rynny podlodowcowe to długie i wąskie zagłębienia, które utworzyły się w wyniku żło- bienia podłoża przez wody płynące pod lądolodem. Wiele rynien wypełniła woda i tak po- wstały jeziora rynnowe (np. Jeziorak, Gopło).

2. Pradoliny to szerokie doliny utworzone przed czołem lądolodu przez wody z topnieją- cego lądolodu, np. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, w której współcześnie płyną m.in.

Wisła i Noteć.

Formy akumulacyjne

1. Moreny czołowe to wzgórza powstałe przed czołem lądolodu, który przez dłuższy czas pozostawał w jednym miejscu (np. Wieżyca, Dylewska Góra w pasie pojezierzy).

2. Moreny denne to rozległe lekko faliste tereny utworzone z materiału skalnego, który występował na powierzchni, w środku i na dnie topniejącego lądolodu.

3. Sandry to rozległe równiny utworzone wskutek osadzania się żwirów i piasków nanie- sionych przez wody płynące z topniejącego lądolodu.

4. Ozy to długie i wąskie wały zbudowane z piasku i ze żwiru naniesionych przez wodę, która płynęła w lodowych tunelach na spodzie lądolodu.

5. Głazy narzutowe (eratyki) to głazy, które zostały przyniesione przez lądolód.

Formy w krajobrazie polodowcowym

Polecenie 1

Na mapach poszczególnych kontynentów odszukaj lodowce górskie.

Ciekawostka

Poza istniejącymi obecnie lądolodami Antarktydy i Grenlandii istnieją też zdecydowanie mniejsze, ale dosyć rozległe pokrywy lodowe, które trudno uznać za klasyczne lodowce gór- skie, więc uważa się je za pozostałości dawnych lądolodów. Występują one w Norwegii, na Islandii, na wielu wyspach Arktyki oraz w Patagonii (Ameryka Południowa).

Podsumowanie

 Linia, powyżej której panują warunki do powstania lodowców, nazywana jest granicą wiecznego lub wieloletniego śniegu.

 Znaczne obszary półkuli północnej wielokrotnie ulegały zlodowaceniu.

 Obecnie na Ziemi istnieją dwa wielkie lądolody i setki lodowców górskich.

 Lodowce niszczą podłoże skalne, transportują i akumulują materiał skalny.

 Po ustąpieniu lądolodu lub lodowca na powierzchni pozostają bardzo różnorodne for- my jego niszczącej i budującej działalności, m.in. cyrki lodowcowe, u-kształtne doliny polodowcowe, wzgórza morenowe, sandry i równiny sandrowe, jeziora polodowcowe.

.

Słowniczek

cyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy) zagłębienie w kształcie misy, otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi; kiedyś było wypełnione śniegiem, firnem i lodem lodowco-

wym; po ustąpieniu lodowca często taka misa erozyjna zostaje zajęta przez jezioro nazywane cyrkowym

egzaracja niszcząca działalność lodowca polegająca na szlifowaniu podłoża i wyrywaniu z niego fragmentów skał

firn forma przejściowa między śniegiem a lodem, powstająca na skutek częściowego topie- nia i ponownego zamarzania śniegu oraz ciśnienia, jakie wywierają jego nadległe warstwy glina morenowa (zwałowa, lodowcowa) przemieszany materiał skalny o różnej wielkości ziaren, pochodzący z akumulacji lodowcowej

glina zwałowa patrz glina morenowa

granica wiecznego (wieloletniego) śniegu umowna linia, powyżej której w ciągu roku wię- cej śniegu przybywa, niż topnieje

jezioro polodowcowe każdy z wielu typów jezior, które znajdują się w obniżeniach terenu powstałych w wyniku działalności lodowców lub lądolodów

kocioł lodowcowy patrz cyrk lodowcowy

lądolód rozległa pokrywa lodowa zajmująca znaczną cześć lądu, a nawet cały kontynent morena każdy rodzaj materiału skalnego transportowanego i akumulowanego przez lodo- wiec

pole firnowe część lodowca znajdująca się powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie więcej śniegu przybywa, niż topnieje

sandry stożki napływowe złożone z piasków i żwirów wypłukanych przez wody polodow- cowe na przedpolu topniejącego lodowca

Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał. Uderzając drobnymi ziarnami uno- szonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła trans- portowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te pro- cesy, powinny równocześnie wystąpić następujące czynniki:

 wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

 skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

 podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnie- ją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotni- kowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie. Pusty- nie powstają także w strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych na obszarach, gdzie od- dalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

 erg (pustynia piaszczysta),

 serir (pustynia żwirowa),

 hamada (pustynia kamienista).

6. Rodzaje pustyń

Rodzaj pustyni zależy głównie od:

 rzeźby terenu,

 materiału, z którego jest zbudowane podłoże.

Wyróżnia się pustynie:

1. ilaste (playe), 2. piaszczyste (ergi), 3. żwirowe (seriry), 4. kamieniste (hamady).

Pustynie ilaste (playe)

 Powierzchnię tworzy stwardniały, popękany ił.

 Występują w Azji Środkowej, w Afryce (np. Sahara, Namib) i w Ameryce Północnej.

Pustynie piaszczyste (ergi)

 Występują tam wyraźnie ukształtowane wydmy.

 Takimi pustyniami są np. Wielkie Morze Piasku i Wielki Erg Zachodni (północna Afryka), Ar-Rab alChali (Płw. Arabski) i Kara-kum (Azja Środkowa).

Pustynie żwirowe (seriry)

 Są pokryte różnej wielkości odłamkami skalnymi (żwirem).

 Występują np. w Australii (Pustynia Simpsona).

Pustynie kamieniste (hamady)

 Powierzchnię pustyni tworzą nagie skały.

 Występują np. w południowo-zachodniej części Azji, na Płw. Arabskim

Pustynia piaszczysta (erg) na Saharze w południowej Algierii

Pustynia żwirowa (serir) w centralnej Australii (lokalna nazwa tego typu pustyni to gibber)

Pustynia kamienista (hamada) na jednej z Wysp Zielonego Przylądka.

Procesy eoliczne – co to?

Procesy eoliczne to procesy zachodzące pod wpływem działalności wiatru.

Budująca i niszcząca działalność wiatru

 Budująca i niszcząca działalność wiatru są najbardziej widoczne na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich.

 Erozja eoliczna (niszcząca działalność wiatru) prowadzi m.in. do powstania bruku deflacyjnego i grzybów skalnych.

 Budująca działalność wiatru (akumulacja) prowadzi do tworzenia wydm.

Czynnik rzeźbotwórczy – wiatr

 Działalność wiatru jest najsilniejsza tam, gdzie szata roślinna jest uboga lub gdzie nie ma jej wcale, np. na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich.

 Działalność wiatru może być zarówno niszcząca (erozyjna), jak i budująca (akumulacyjna).

 Wpływ wiatru na powierzchnię Ziemi zależy głównie od 2 czynników:

1. prędkości wiatru – im większa prędkość wiatru, tym grubszy materiał skalny i na większą odległość może być przenoszony (transportowany);

2. pokrycia terenu przez roślinność – im bujniejsza roślinność, tym dłużej przytrzy-

muje ona drobny materiał skalny, przez co utrudnia wywiewanie i opóźnia skutki działalności wiatru

7.Niszcząca działalność wiatru

Niszcząca (erozyjna) działalność wiatru obejmuje 2 procesy charakterystyczne głównie dla pustyń. Są to delacja i korazja.

1. Deflacja – wywiewanie materiału skalnego z obszarów zbudowanych z luźnych skał.

 Najszybciej jest wywiewany najdrobniejszy materiał, czyli pył i piasek.

 Długotrwałe wywiewanie materiału skalnego prowadzi do obniżania się terenui po- wstawania niecek deflacyjnych.

 Większe okruchy skalne (np. żwir i głazy), których wiatr nie był już w stanie wywiać, tworzą bruk deflacyjny.

2. Korazja – niszczenie powierzchni skalnej przez uderzające z dużą siłą drobiny piasku.

W efekcie korazji powstają grzyby skalne.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na

przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru nazywa- my procesami eolicznymi.

Polecenie 2

Wypisz do zeszytu z mapy świata przynajmniej po 2-3 pustynie z Azji, Afryki, Austra- lii, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej. Naucz się je pokazywać na mapie.

Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakow- sko-Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma opa- dów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spo- wodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

Pustynia Błędowska – unikatowy w skali Europy wielki obszar lotnych piasków nazywany niekiedy „Polską Saharą”

8. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy

roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjne- go na pustyni dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oaza.

Huacachina – oaza na pustyni Atakama w południowym Peru

Saharyjska oaza na południu Maroka

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki nazywa- ne wydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie.

Każde ziarenko piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim i stromym stoku zawietrznym (czyli osłonię- tym od wiatru). W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do „sierpa” Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego i luźniejszego piasku i nie jest unierucha- miana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywa- my wydmami parabolicznymi.

Budująca działalność wiatru

Budująca działalność wiatru polega na akumulacji materiału niesionego przez wiatr. Wsku- tek akumulacji piasku powstają wydmy. Ich wygląd stale się zmienia w zależności od 4 czynników:

1. kierunku i prędkości wiatru, 2. ilości piasku,

3. wilgotności podłoża, 4. obecności roślin.

Wydmy powstają m.in. na pustyniach piaszczystych oraz na piaszczystych wybrzeżach.

9.Rodzaje wydm

W zależności od kształtu wyróżnia się różne rodzaje wydm. Najbardziej rozpowszechnione są:

1. barchany,

2. wydmy paraboliczne, 3. wydmy gwiaździste.

Barchany

 Powstają na pustyniach, gdzie nie występuje żadna roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, w którą wieje wiatr.

 Pod wpływem wiatru powoli się przesuwają w stronę, w którą wieje wiatr.

 Ramiona wydmy poruszają się szybciej niż jej środkowa część, gdzie jest więcej piasku.

Barchan

Wydmy paraboliczne

 Powstają na obszarach, gdzie rozwija się skąpa roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, z której wieje wiatr.

 Ramiona przesuwają się wolniej niż środkowa część wydmy, ponieważ są przy- trzymywane przez wilgotniejsze podłoże i kępy roślin.

Wydma paraboliczna

Wydmy gwiaździste

 Powstają na obszarach, na których kierunek wiatru często się zmienia.

 Mają charakterystyczne ramiona, a oglądane z góry przypominają gwiazdę.

 Nie przesuwają się, lecz zmieniają kształt.

Wydma gwiaździsta

Olbrzymie barchany na pustyni Namib

Barchany pustyni Ar-Rab al-Chali leżącej na Półwyspie Arabskim widziane z kosmosu

Olbrzymia wydma paraboliczna w pobliżu miasta Iquique w północnym Chile utworzona przez wiatry wiejące od Oceanu Spokojnego

Wielka wydma Piłata – największa wydma paraboliczna w Europie utworzona przez wiatry wiejące znad Zatoki Biskajskiej (Francja)

Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

Wydmy gwiaździste tworzą się na obszarach o zmiennych kierunkach wiatrów

Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości.

Grube warstwy pyłu, pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżą- cych na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessem.

Obszar o największej na świecie akumulacji lessu – Wyżyna Lessowa we wschodnich Chi- nach

10. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu.

Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać. Proces taki nazywamy korazją. Im bliżej powierzchni Ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy. W związku z tym skały wystające ponad po- wierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części. W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymi.

Grzyb skalny na pustyni w środkowym Egipcie

Grzyby skalne na algierskiej Saharze w fantazyjnym kształcie przypominającym słonia

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

 bruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

 wygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

 grzbietów skalnych – nazywanych także jardangami, w postaci wąskich, stromych że- ber skalnych oddzielonych bruzdami;

 graniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

Jardangi w Parku Narodowym Dunhuang Yardang w zachodnich Chinach

Graniaki wiatrowe

Podsumowanie

 Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

 Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

 Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamie- niste – hamady.

 Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

 W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

 Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.