Oświadczenie o odrzuceniu spadku

Ewa Lewandowska

Oświadczenie o odrzuceniu spadku

Studia Prawnoustrojowe nr 24, 83-95

2014

E w a L e w a n d o w sk a

K a te d r a P r a w a C y w iln eg o

W y d ział P r a w a i A d m in is tra c ji U W M

Oświadczenie o odrzuceniu spadku

1. O św iad czen ie o przyjęciu lub o d rzu cen iu spadku

K o d ek s c y w iln y 1 sta n o w i, że n a b y c ie s p a d k u n a s tę p u je z m ocy p ra w a - n ie z a le ż n ie o d w ie d z y s p a d k o b ie r c y o f a k c ie i t y t u l e je g o p o w o ła n ia - z c h w ilą jeg o o tw a rc ia , czyli w ra z ze ś m ie rc ią s p a d k o d a w c y (a rt. 9 2 4 i 925 k.c.)2. W m o m e n c ie o tw a rc ia s p a d k u o k re ś la się s k ła d n ik i m a ją tk u sp a d k o w e ­ go i k r ą g sp a d k o b ie rc ó w 3. W s k a z a n e ro z w ią z a n ie n ie św iad czy je d n a k o d e fin i­ ty w n y m n a b y c iu s p a d k u , lecz tw o rz y p e w n ą ty m c z a so w ą fikcję i m a c h a r a k te r p ro w iz o ry czn y 4. O s ta te c z n e n a b y c ie s p a d k u n ie j e s t b o w iem o b o w ią z k ie m oso­ b y u p ra w n io n e j do d z ie d z ic ze n ia czy to z te s ta m e n tu , czy z u sta w y , lecz zależy w y łą c z n ie od je j w olnej w oli5. W e d łu g p rz e p isó w a r t. 1012 k.c. i 1015 k.c. sp a d k o b ie rc y p rz y s łu g u je p ra w o p o d m io to w e k s z ta łtu ją c e , p o le g a ją c e n a m o ż­ n o ści p o d jęcia decyzji, w te r m in ie 6 m ie się c y od d n ia , w k tó r y m sp a d k o b ie rc a d o w ied ział się o ty tu le sw ego p o w o ła n ia , o p rz y ję c iu - w p ro st b ą d ź z dobro­ d z iejstw em in w e n ta r z a - lu b o d rz u c e n iu s p a d k u . Z k a ż d y m ze w sk a z a n y c h tr z e c h w a r ia n tó w u s ta w a łącz y o d m ie n n e s k u tk i p ra w n e . P rz e d zło żen iem o św ia d c z e n ia b ą d ź do c h w ili u p ły w u te r m in u do je g o zło ż e n ia pozycja s p a d k o ­ b ie rc y j e s t w p e w n y m s e n s ie o g ra n ic z o n a . P rz e d e w s z y s tk im p o n o si o n o d p o ­ w ie d z ia ln o ść z a d łu g i sp a d k o w e je d y n ie ze s p a d k u ( a rt. 1030 zd. 1 k.c.) o ra z n ie m oże zbyć s p a d k u a n i u d z ia łu w n im ( a r t. 1051 k.c.).

1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93, z późn. zm.) - dalej k.c.

2 E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 36.

3 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 1486.

4 J. Ignaczewski, Prawo spadkowe. Art. 922-1088 KC. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 242; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny, t. II: Komentarz do artykułów 450-1088, red. K. Pie­ trzykowski, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 1021.

5 J. St. Piątkowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Lexis Nexis, Warszawa 2002, s. 147; J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1591.

S z e śc io m ie się c z n y t e r m in do z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o p rz y ję c iu b ą d ź o d ­ r z u c e n iu s p a d k u n ie j e s t s ta ły i n ie n a le ż y o d n o sić go b e z p o ś re d n io do c h w ili o t w a r c i a s p a d k u 6. W te j k w e s t i i z n a c z e n i e m a w ie d z a s p a d k o b i e r c y o ś m ie rc i sp a d k o d a w c y o ra z - w p r z y p a d k u s u k c e s ji te s ta m e n to w e j - in fo r­ m a c ja o is t n i e n i u i tr e ś c i t e s t a m e n t u , z a ś p r z y d z ie d z ic z e n iu u s ta w o w y m - św ia d o m o ść s to s u n k u ro d z in n e g o łą c ząceg o s p a d k o b ie rc ę ze s p a d k o d a w c ą , k w a lifik u ją c a go ja k o s p a d k o b ie r c ę u s ta w o w e g o 7. Z d a n ie m J a c k a Ig n a c z e w - sk ieg o b ie g sz e śc io m ie się c zn e g o t e r m i n u n ie ro z p o c z n ie się, je ż e li s p a d k o b ie r ­ ca, w ie d z ą c o is t n i e n i u osób siln ie j od n ieg o p o w o ła n y c h , je d n o c z e ś n ie n ie w ie, iż o n i n ie c h c ą b ą d ź n ie m o g ą d zied ziczy ć8.

P o u p ły w ie o k re ślo n e g o p rz e p is e m a r t. 1012 k.c. t e r m i n u u p r a w n ie n ie do z ło ż e n ia sto so w n e g o o ś w ia d c z e n ia w y g a s a , w n a s tę p s tw ie z a ś t r a k t u j e się, że s p a d k o b ie rc a co do z a s a d y p r z y ją ł s p a d e k w p ro s t, z a ś w p e w n y c h s y tu a c ja c h z d o b ro d z ie js tw e m in w e n ta r z a , tj. w p r z y p a d k u oso b y n ie m a ją c e j p e łn e j zd o ln o śc i do c z y n n o śc i p r a w n y c h alb o osoby, co do k tó re j is tn ie je p o d s ta w a do je j c a łk o w ite g o u b e z w ła s n o w o ln ie n ia , a ta k ż e osoby p r a w n e j, j a k ró w n ie ż g d y p rz y n a jm n ie j je d e n ze w s p ó łs p a d k o b ie rc ó w p r z y ją ł s p a d e k z d o b ro d z ie js tw e m i n w e n t a r z a lu b j e s t o so b ą , k tó r e j b r a k o ś w ia d c z e n ia j e s t je d n o z n a c z n y z t a k im p rz y ję c ie m s p a d k u (g m in a , S k a r b P a ń s tw a ) 9.

U p r a w n io n y do z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o p rz y ję c iu lu b o d rz u c e n iu s p a d k u po ś m ie rc i sp a d k o d a w c y j e s t p o d m io t p r a w a cy w iln eg o p o w o ła n y do d z ie d z i­ c z e n ia . M oże to z a te m b y ć o so b a fiz y c z n a , p r z y czy m m u s i o n a p o s ia d a ć p e łn ą z d o ln o ść do c z y n n o śc i p ra w n y c h . W p r z y p a d k u osób n ie m a ją c y c h p e ł­ n e j z d o ln o ści do c z y n n o śc i p r a w n y c h o św ia d c z e n ie m o że złożyć p r z e d s ta w i­ c ie l u sta w o w y , d o d a tk o w o w r a z ie p ro s te g o p rz y ję c ia s p a d k u b ą d ź jeg o o d r z u ­ c e n ia w y m a g a n a j e s t z g o d a s ą d u o p ie k u ń c z e g o 10. W s t o s u n k u do osób p ra w n y c h lu b je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h n ie p o s ia d a ją c y c h osobow ości p r a w ­ n e j z a s to s o w a n ie w k w e s tii z ło ż e n ia o m a w ia n e g o o ś w ia d c z e n ia z n a jd ą obo­ w ią z u ją c e d a n y p o d m io t z a s a d y r e p r e z e n ta c ji11. U s ta w o d a w c a o g ra n ic z y ł k a ­ te g o rię p o d m io tó w u p r a w n io n y c h do o d rz u c e n ia s p a d k u , s ta n o w ią c , iż n ie m o g ą teg o u c z y n ić g m in a o ra z S k a r b P a ń s tw a , co łą c z y się z z a s a d ą n i e i s t ­ n ie n ia s p a d k ó w b e z d z ie d z ic z n y c h . Z a sa d n ic z o s p a d k u n ie m o że n a d to o d r z u ­ cić fu n d a c ja u tw o r z o n a w te s ta m e n c ie , w p r z y p a d k u k tó re j z a c h o w a n ie to b y ło b y s p rz e c z n e z c e le m je j p o w o ła n ia 12.

O ś w ia d c z e n ie o p rz y ję c iu lu b o d r z u c e n iu s p a d k u s ta n o w i je d n o s tr o n n ą c z y n n o ść p r a w n ą , s k ł a d a n ą w p r z e p is a n e j p rz e z p ra w o fo rm ie - p r z e d n o t a ­

6 J. Ignaczewski, op. cit., s. 244.

7 Ibidem, s. 244; J. St. Piątkowski, op. cit., s. 151. 8 J. Ignaczewski, op. cit., s. 245.

9 J. St. Piątkowski, op. cit., s. 153. 10 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1591. 11 Ibidem.

r iu s z e m lu b w s ą d z ie re jo n o w y m , w k tó re g o o k r ę g u z n a jd u je się m ie jsc e z a m ie s z k a n ia lu b p o b y tu s k ła d a ją c e g o o św ia d c z e n ie , b ą d ź w s ą d z ie s p a d k u w to k u p o s tę p o w a n ia o stw ie rd z e n ie p ra w do s p a d k u (a rt. 640 § 1 i § 2 k .p .c .)13. O św ia d c z e n ie to m u s i b y ć b e z w a ru n k o w e , n ie m o że b yć o g ra n ic z o n e t e r m i ­ n e m . J e s t n ie o d w o ła ln e (od c h w ili je g o z ło ż e n ia , je ż e li by ło w a ż n e w y w o łu je s k u tk i p ra w n e ) , n ie p o d z ie ln e (s p a d k o b ie r c a n ie m o że s p a d k u częściow o p r z y ­ ją ć , a częściow o o d rz u c ić , z a w y ją tk ie m s y tu a c ji p r z e w id z ia n y c h p r z e p is a m i

a r t. 1014 § 1 i § 2 k.c. o ra z a r t. 1022 k.c. p o w in ie n p rz y ją ć albo o d rzu c ić s p a d e k w cało ści)14. T reść o św ia d c z e n ia je s t ściśle o k re ś lo n a p rz e p is e m a r t. 641 k.p.c.

2. O drzucenie spadku

2.1. S k u tk i o d r z u c e n ia sp a d k u

P rz e w id z ia n e p ra w e m , a c z k o lw ie k o g ra n ic z o n e w c z a sie , u p r a w n ie n ie do o d rz u c e n ia s p a d k u s t w a r z a m o żliw o ść u n ic e s tw ie n ia ze s k u tk ie m ex tu n c je g o n a b y c ia z m ocy p r a w a . J a k s ta n o w i p rz e p is a r t. 1020 k .c., s k u tk ie m z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u j e s t w y łą c z e n ie s p a d k o b ie rc y od d z ie d z ic z e n ia ta k , ja k b y n ie dożył o n o tw a r c ia s p a d k u . N a le ż y p rz e z to ro z u ­ m ieć, że s k ła d a ją c e m u o św ia d c z e n ie n ie p r z y s łu g u ją a n i w y n ik a ją c e ze s p a d ­ k u p r a w a , a n i n ie j e s t o n o b c ią ż o n y d łu g a m i15. P rz y jm u je się z a te m , że s p a d k o b ie rc a , k tó r y s p a d e k o d rz u c ił, n ig d y go n ie n a b y ł, tj. b e z p o ś re d n io od c h w ili o tw a r c ia s p a d k u p r z y p a d ł o n p o z o s ta ły m sp a d k o b ie rc o m , k tó rz y go o s ta te c z n ie o d z ie d z ic z y li16.

S k u tk i o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u s ię g a ją je d n a k d a le j, p rz y czy m n ie sp o só b w y m ie n ić i o p is a ć szczegółow o w s z y s tk ic h p o te n c ja ln y c h s y tu a c ji, k tó r e k s z t a ł t u j ą się o d m ie n n ie w z a le ż n o śc i od te g o , czy czy n n o ści ta k ie j d o k o n a ł s p a d k o b ie rc a te s ta m e n to w y czy u sta w o w y , czy b y ł o n je d y ­ n y m , czy te ż je d n y m z n ic h . W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu w s k a z u je się n a s t ę p u ­ ją c e k o n s e k w e n c je o d r z u c e n ia s p a d k u : 1) z m ia n a t y t u ł u p o w o ła n ia do s p a d k u (n p . o d rz u c e n ie s p a d k u p rz e z je d y n e g o s p a d k o b ie rc ę te s ta m e n to w e g o d o p ro w a d z i do d z ie d z ic z e n ia p rz e z s p a d k o b ie rc ó w u sta w o w y c h ); 2) z m ia n a w ie lk o śc i u d z ia łó w p o sz c z e g ó ln y c h s p a d k o b ie rc ó w ( n a s k u te k p rz y ro s tu ); 3) z m ia n a k r ę g u osób d o c h o d z ą c y ch do d z ie d z ic z e n ia (n p . je ż e li s p a d k o ­ d a w c a p rz e w id z ia ł p o d s ta w ie n ie z w y k łe alb o w p r z y p a d k u d z ie d z ic z e n ia

13 J. St. Piątkowski, op. cit., s. 153.

14 Ibidem; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1197, B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa

Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 402.

15 J. Ignaczewski, op. cit., s. 254.

16 J. St. Piątkowski, op. cit., s. 150; J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 4: Prawo

u s ta w o w e g o o d rz u c e n ie s p a d k u p rz e z s y n a s p a d k o d a w c y s k u tk u je d o jściem do d z ie d z ic z e n ia je g o d zieci, k tó r e w c h w ili o tw a r c ia s p a d k u ży ły b ą d ź p r z y ­ n a jm n ie j b y ły w te j c h w ili p o c z ę te , a u ro d z iły się ż y w e 17);

4) w p ły w n a pozycję w ie rz y c ie li sp a d k o b ie rc y , k tó ry c h w ie rz y te ln o ś ć i s t ­ n ia ła w c h w ili o d rz u c e n ia s p a d k u , b o w ie m m o że się to łączy ć z ic h p o k rz y w ­ d z e n ie m (p rz e p is a r t. 10 2 4 k.c.); 5) w s y tu a c ji, g d y s p a d k o b ie rc a z a r z ą d z a ł s p a d k ie m , a n a s tę p n ie go o d ­ rz u c ił, m a to z n a c z e n ie d la s to s u n k ó w m ię d z y n im a s p a d k o b ie rc a m i, k tó r z y z a m ia s t n ieg o d o sz li do s p a d k u ( a r t. 1021 k .c., o d p o w ie d n ie s to s o w a n ie p r z e ­ p isó w o p ro w a d z e n iu c u d z y c h s p r a w b e z z le c e n ia )18.

2.2. M o ty w y o d r z u c e n ia sp a d k u

Z p u n k t u w id z e n ia p r a w a n ie m a z n a c z e n ia , z ja k ie g o p o w o d u s p a d k o ­ b ie r c a d e c y d u je się n a z ło ż e n ie o ś w ia d c z e n ia o p rz y ję c iu lu b o d r z u c e n iu s p a d k u 19. U s ta w o d a w c a n ie b ie rz e p o d u w a g ę m otyw ów , ja k ie s k ło n iły d a n ą o so b ę do p o d ję c ia d ecy zji, p o z o s ta w ia ją c to sw o b o d n e j w oli s k ła d a ją c e g o o ś w ia d c z e n ie . J e d n a k ż e z p u n k t u w id z e n ia s p a d k o b ie rc y n ie j e s t to o b o ję tn e , a w ręcz p rz e c iw n ie - p o d jęcie d ecy zji o o d rz u c e n iu s p a d k u j e s t c z ę sto u w a ­ r u n k o w a n e w ie lo m a is to tn y m i c z y n n ik a m i. N a jc z ę s ts z y m p o w o d e m o d r z u c e n ia s p a d k u s ą w z g lę d y e k o n o m ic z n e , tj. g d y o c e n a z a w a r to ś c i s p a d k u w s k a z u je , że d łu g i s p a d k o w e p rz e w y ż s z a ją a k ty w a s p a d k u . T ru d n o so b ie w y o b ra z ić , a je ż e li ju ż - to n a p e w n o b ę d z ie to r z a d k a s y tu a c ja , b y p o te n c ja ln y s p a d k o b ie rc a m a ją c w ie d z ę o n ie o p ła c a ln o ś c i p rz y ję c ia s p a d k u b y ł n a ty le h o n o ro w y , b y s p a d e k p rz y ją ć i s p ła c a ć z w ła s n e ­ go m a j ą t k u d łu g i, k tó r y c h n ie z a c ią g a ł. W te j s y tu a c ji m o że je d n a k złożyć o ś w ia d c z e n ie o p rz y ję c iu s p a d k u z d o b ro d z ie js tw e m in w e n ta r z a , a c z k o lw ie k w ią ż e się to z dość u c ią ż liw ą k o n ie c z n o ś c ią s p o r z ą d z e n ia s p is u in w e n ta r z a .

N a m a r g in e s ie w a r to n a d m ie n ić , że c z ę sto s p a d k o b ie rc y n ie s ą św ia d o m i s k u tk ó w n ie z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u . W s p o łe c z e ń s tw ie n ie b r a k u je osób, k tó r e n ie p o s ia d a ją o gólnej w ie d z y o p ra w ie sp a d k o w y m , w n a s tę p s tw ie czego z a k ła d a ją , że d łu g i ic h s p a d k o d a w c y „ z n ik a ją ”. Co c ie k a ­ w e, n ie z a s ta n a w ia ją się, j a k w ta k ie j s y tu a c ji r a d z ą so b ie in s ty tu c je , k tó r e u d z ie liły z m a r łe m u s p a d k o d a w c y k r e d y tu czy p o ży czk i. D la te g o p o ż ą d a n e b y ło b y p ro p a g o w a n ie w ś ró d s p o łe c z e ń s tw a in fo rm a c ji o s k u tk a c h p rz y ję c ia s p a d k u , w szczeg ó ln o ści, g d y s p a d e k j e s t o b c iążo n y d łu g a m i.

N ie k ie d y m o ty w e m s ą w z g lę d y n a t u r y p o d a tk o w e j, c h o ciaż w y d a je się , że o b e c n ie d z ię k i dość k o r z y s tn ie u re g u lo w a n e j m a te r ii w z a k r e s ie p o d a tk u od s p a d k ó w n ie b ę d ą o n e o d g ry w a ły w ię k sz e j r o li20.

17 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, PWN, Warszawa 1985, s. 139. 18 J. Ignaczewski, op. cit., s. 255, E. Skowrońska-Bocian, op. cit., s. 123. 19 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, s. 401.

20 Por. ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 2009 r., nr 93, poz. 768 z późn. zm.).

D ecyzję o o d rz u c e n iu s p a d k u m o g ą w a ru n k o w a ć n a d to sze ro k o r o z u m ia ­ n e w z g lę d y m o ra ln e , o so b iste . W sz cze g ó ln o ści z n a c z e n ie m o g ą m ie ć o k o licz ­ n o śc i p o w s ta łe je s z c z e z a ży cia sp a d k o d a w c y , n p . u r a z do je g o o soby albo tr a p ią c e s p a d k o b ie rc ę s k r u p u ły p o w s ta łe w efe k c ie w ła s n y c h „ n ie g o d n y c h ”, a p rz e s z ły c h z a c h o w a ń w z g lę d e m sp a d k o d a w c y lu b in n y c h sp ad k o b iercó w . P rz y ję c ie s p a d k u w o p is a n y c h s y tu a c ja c h m o g ło b y w ręcz u w ła c z a ć g o d n o ści sp a d k o b ie rc y . N ie k ie d y s p a d k o b ie rc a o d rz u c a s p a d e k w p o c z u c iu „ s p ra w ie d li­ w o ści” w z g lę d e m p o z o s ta ły c h sp a d k o b ie rc ó w , k o ry g u ją c w t e n sp o só b d y sp o ­ zycje te s ta m e n to w e sp ad k o d a w c y . D zieje się ta k , g d y s p a d k o b ie rc y s ą zgodni, że s p a d k o d a w c a ro z rz ą d z e n ie m te s ta m e n to w y m s k rz y w d z ił je d n e g o lu b k ilk u z n ic h 21. W k o ń c u w o lą p o te n c ja ln e g o s p a d k o b ie rc y m o że b yć, p o p rz e z o d r z u ­ c e n ie s p a d k u , d o k o n a n ie p r z y s p o r z e n ia n a rz e c z in n y c h s p a d k o b ie rc ó w (z r e g u ły w ła s n y c h z s tę p n y c h , k tó r z y w efe k c ie o d rz u c e n ia s p a d k u d o jd ą do d z ie d z ic z e n ia )22.

J a k o je d e n z m o ty w ó w o d rz u c e n ia s p a d k u n a le ż y ta k ż e p rz y ją ć ch ęć o c h ro n y m a j ą t k u s p a d k o w e g o p r z e d je g o „ z a tr a c e n ie m ”, tz n . p rz e ję c ie m w cało ści lu b w części p rz e z d o ty c h c z a so w y c h w ie rz y c ie li p o te n c ja ln e g o s p a d ­ kobiercy. C h o d z i o o d rz u c e n ie s p a d k u w k o n te k ś c ie p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie ­ li, a m ia n o w ic ie s y tu a c ję , g d y p o te n c ja ln y s p a d k o b ie rc a , b ę d ą c ju ż n ie w y p ła ­ c a ln y m , n ie k o r z y s ta z o tr z y m a n e g o m a j ą t k u s p a d k o w e g o , b o w ie m t e n w p ie rw s z e j k o le jn o śc i p o słu ż y łb y s p ła c ie je g o d o ty c h c z a so w y c h zo b o w ią z a ń . D la te g o le p s z ą d e c y z ją s p a d k o b ie rc y b y ło b y w ta k ic h o k o lic z n o śc ia c h o d r z u ­ c e n ie s p a d k u , k tó r y w ó w cza s p r z y p a d łb y je g o b lis k im , n p . z s tę p n y m , a ty m s a m y m p o z o s ta ł w fo rm ie a k ty w ó w w ro d z in ie . N a le ż y je d n a k d o strz e c , że o d rz u c a ją c s p a d e k s p a d k o b ie rc a n ie m a p e w n o śc i o s ią g n ię c ia z a m ie rz o n e g o e fe k tu . D z ie d z ic z e n ie m o że się u k s z ta łto w a ć ró ż n ie , n p . z s tę p n y o d rz u c i s p a ­ d e k b ą d ź z o s ta n ie u z n a n y z a n ie g o d n e g o 23. P r z e d s ta w io n y m o ty w o d rz u c e n ia s p a d k u d o s tr z e g ł t a k ż e u s ta w o d a w c a , w p ro w a d z a ją c p r z e p is a r t. 10 2 4 k .c., n a p o d s ta w ie k tó re g o s a n u je d ecyzję s p a d k o b ie rc y o d rz u c a ją c e g o s p a d e k , t r a k t u j ą c j ą ja k o p o d ję tą w z a m ia rz e p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li. J a k w s k a z u je B o g u d a r K o rd a s ie w ic z , „ o strz e u n o r m o w a n ia z a w a r te w a r t. 1 0 2 4 k.c. s k ie ro w a n e j e s t p rz e c iw k o p o ro z u m ie ­ n io m o c h a r a k te r z e w e w n ą tr z r o d z in n y m , w ła śc iw ie a lo k u ją c y m s p a d e k ”24. Z a te m m o ty w „ r a to w a n ia ” s p a d k u j e s t to ż s a m y ze ś w ia d o m y m z a m ia r e m p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li. N a p o d s ta w ie te g o s tw ie r d z e n ia m o ż n a w y sn u ć w n io se k , że p rz e p is a r t. 1024 k.c. k o lid u je z p rz e w o d n ią te n d e n c ją u s ta w o ­ d aw c y p r z y ję tą w p r a w ie sp a d k o w y m , a p o le g a ją c ą n a d ą ż e n iu do p o z o s ta ­ w ie n ia s p a d k u w ro d z in ie (o czy m ś w ia d c z y ro z s z e rz e n ie k r ę g u s p a d k o b ie r ­

21 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, s. 412. 22 Ibidem, s. 402.

23 Ibidem, s. 414. 24 Ibidem, s. 422.

ców u s ta w o w y c h j e d n ą z o s ta tn ic h n o w e liz a c ji25). P r z e p is a r t. 1024 k.c. u z n a ­ je się z a u s ta n o w io n y w in te r e s ie w ie rz y c ie li sp a d k o b ie rc y , p o n ie w a ż n a jeg o p o d s ta w ie n a s tę p u je o g ra n ic z e n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a w ią ż ą c eg o się z o d r z u ­ c e n ie m s p a d k u p rz e z d łu ż n ik a -s p a d k o b ie rc ę 26.

3. Z askarżenie o d rzu cen ia spadku

3.1. P r z e s ła n k i z a s k a r ż e n ia o d r z u c e n ia sp a d k u

W p o w y ż sz y c h r o z w a ż a n ia c h p o jaw iło się z a g a d n ie n ie u re g u lo w a n e p r z e ­ p is e m a r t. 10 2 4 k .c., w l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu u z n a w a n e z a osobny, dość zło żo n y p ro b le m - o k r e ś la n e m ia n e m z a s k a r ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u . J e s t to p o s ta ć ogólnej in s ty tu c ji p r a w a cy w iln eg o , a m ia n o w ic ie s k a r g i p a u lia ń s k ie j, do k tó re j w s k a z a n y p rz e p is o d s y ła w k w e s tia c h n ie u re - g u lo w a n y c h 27. W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu p o d n o s i się , że b r a k p o s ta n o w ie ń p r z e p is u a r t. 1024 k.c. p o w o d o w ało b y w ą tp liw o ś c i, czy o d rz u c e n ie s p a d k u w ta k ie j s y tu a c ji m oże s ta n o w ić p r z e d m io t s k a r g i p a u lia ń s k ie j28, a n ie k ie d y w rę c z s tw ie r d z a się , iż ż ą d a n ie u z n a n ia b e z s k u te c z n o ś c i czy n n o śc i s p a d k o ­ b ie rc y (o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u ) n a z a s a d a c h o g ó ln y c h n ie j e s t m o ż liw e 29. C h a r a k te r y s ty c z n e i z a s ta n a w ia ją c e je s t , że w p o ru s z a n e j m a te r ii z a s k a r ż e n ia o d rz u c e n ia s p a d k u n ie j e s t d o s tę p n e ż a d n e p u b lik o w a n e o rz e c z ­ n ic tw o s ą d o w e 30. N ie z n a c z y to , że p o r u s z a n e z a g a d n ie n ie m a w y łą c z n ie w y m ia r te o re ty c z n y . N a d m ie n io n a r e g u la c ja p rz e w id u je o c h ro n ę w ie rz y c ie li o so b is ty c h s p a d ­ k o b ie rc y w k o n k r e tn y c h o k o lic z n o śc ia c h , a m ia n o w ic ie w s y tu a c ji, g d y m a ją ­ t e k o so b isty s p a d k o b ie rc y j e s t n ie w ie lk i lu b o b cią ż o n y z n a c z n y m i d łu g a m i, z a ś m a ją te k sp a d k o w y m a z n a c z n ą w a r to ś ć i m ó g łb y s ta n o w ić p rz e d m io t p r z e p r o w a d z e n ia s k u te c z n e j e g z e k u c ji w s to s u n k u do w ie rz y c ie li, a s p a d k o ­ b ie r c a o d rz u c a ją c s p a d e k c z y n i n ie m o ż liw y m z a s p o k o je n ie sw y c h w ie rz y c ie ­ li31. S łu s z n ie zw rócono w d o k try n ie u w a g ę , iż k o d e k s cy w iln y n ie p r z e w id u je o c h ro n y a n i w ie rz y c ie li s p a d k o d a w c y w r a z ie z b ie g u d łu g ó w s p a d k o w y c h z d łu g a m i o so b is ty m i sp a d k o b ie rc y , a n i o c h ro n y w ie rz y c ie li o so b is ty c h s p a d ­ k o b iercy , czyli s y tu a c ji, g d y s p a d e k j e s t p rz e c ią ż o n y d łu g a m i32. N ie w ą tp liw ie s ą to o k o liczn o ści, g d y s y tu a c ja w s k a z a n y c h w ie rz y c ie li u le g a p o g o rsz e n iu .

25 Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. (Dz.U. nr 79, poz. 662). 26 J. Ignaczewski, op. cit., s. 258; J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 139. 27 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1603.

28 M. Pyziak-Szafnicka, Zaskarżenie odrzucenia spadku, „Nowe Prawo” 1989, z. II-III, s. 35. 29 E. Niezbecka, Komentarz do art. 1024 Kodeksu cywilnego, [w:] Kodeks cywilny. Komen­

tarz, red. A. Kidyba, t. 4: Spadki, Lex Prestige [wersja elektroniczna].

30 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, s. 422. 31 J. Ignaczewski, op. cit., s. 258.

32 M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1211; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywat­

W r a z ie z ło ż e n ia p rz e z s p a d k o b ie rc ę o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u w ie rz y c ie lo m ow ego s p a d k o b ie rc y p rz y s łu g u je le g ity m a c ja c z y n n a do w y s tą ­ p ie n ia z ż ą d a n ie m b e z s k u te c z n o ś c i te g o o ś w ia d c z e n ia 33. J e s t to d o p u s z c z a l­ n e , g d y w ie rz y te ln o ś ć i s t n i a ł a w c h w ili o d rz u c e n ia s p a d k u o ra z je ż e li o d r z u ­ c e n ie n a s tą p iło z p o k rz y w d z e n ie m w ie rz y c ie li sp a d k o b ie rcy .

Z a u w a ż y ć n ależy , że n a p rz e p is a r t. 10 2 4 k.c. n ie m o g ą p o w o łać się p rz y s z li w ie rz y c ie le o d rz u c a ją c e g o s p a d e k . N ie m a z k o le i z n a c z e n ia , czy w ie rz y te ln o ś ć is tn ie ją c a w c h w ili o d rz u c e n ia s p a d k u b y ła w y m a g a ln a lu b z a s k a r ż a ln a w te j d a c ie 34.

P o p rz e z o k r e ś le n ie „z p o k rz y w d z e n ie m ” ro z u m ie się s y tu a c ję , g d y m a ją ­ t e k s p a d k o b ie rc y n ie b y ł w y s ta r c z a ją c y n a p o k ry c ie w s z y s tk ic h długów , co z k o le i b y ło b y m o żliw e, g d y b y s p a d e k n ie z o s ta ł o drzucony. M o ż n a z a te m p rz y ją ć k o n c e p c ję w y w o d z ą c ą się je s z c z e z p r a w a rz y m s k ie g o , iż o d rz u c e n ie s p a d k u n ie ty le s ta n o w i p rz y c z y n ę z u b o ż e n ia d łu ż n ik a , co j e s t c z y n n ik ie m p o w o d u ją c y m z a n ie c h a n ie je g o w z b o g a c e n ia . T a k ie w ła ś n ie u ję c ie z a s to s o w a ł p o ls k i u s ta w o d a w c a w p rz e p is ie a r t. 5 3 2 k.c. s ta n o w ią c y m , że w ie rz y c ie l m o że do ch o d zić z a s p o k o je n ia z p rz e d m io tó w , k tó r e w s k u te k c z y n n o śc i k rz y w ­ d zącej do m a j ą t k u d łu ż n ik a n ie w e sz ły (c z y n n o śc i „ p rz e s z k a d z a ją c e ” w zboga- c e n iu )35. N a le ż y z a te m u z n a ć , że d e c y d u ją c y m k r y te r iu m z a s to s o w a n ia p r z e ­ p i s u a r t . 1 0 2 4 k .c . b ę d z ie o k r e ś lo n y s k ł a d m a j ą t k u s p a d k o w e g o ( s t a n s p a d k u ) , b o w ie m m a o n w p ły w n a s y tu a c ję p r a w n ą d łu ż n ik a o d rz u c a ją ce g o s p a d e k 36. P o w o ła n ie się n a o m a w ia n y p rz e p is b ę d z ie z a s a d n e , g d y a k ty w a s p a d k u b ę d ą p rz e w y ż s z a ły p a s y w a , n a w e t g d y b y t e a k ty w a n ie b y ły w y s ta r ­ c z a ją c e n a p o k ry c ie w s z y s tk ic h d łu g ó w s p a d k o b ie rc y 37. W ó w czas o d rz u c e n ie sp o w o d u je (z w ła sz c z a g d y m a ją te k o so b isty s p a d k o b ie rc y b y ł p rz e c ią ż o n y d łu g a m i p rz e d n a b y c ie m s p a d k u ) z u b o ż e n ie sp a d k o b ie rc y . S y tu a c ja w ie rz y ­ c ie li u le g ła b y p o p ra w ie , g d y ż m o g lib y liczy ć n a u z y s k a n ie z a s p o k o je n ia sw y c h w ie rz y te ln o ś c i w ca ło śc i b ą d ź części ze s p a d k u , z a ś n a s k u te k d ecyzji o o d rz u c e n iu s p a d k u ta k ie j m o żliw o śc i n ie n a b y w a ją 38. Z k o le i n a n ie w y p ła ­ c a ln o ść d łu ż n ik a n ie b ę d z ie m ia ł w p ły w u s ta n , g d y p a s y w a s p a d k u b ę d ą w ię k sz e od w c h o d z ą c y ch w je g o s k ła d a k ty w ó w 39. Z p o w y ższeg o p ły n ie w n io ­ se k , że ro s z c z e n ie z p r z e p is u a r t. 1024 k.c. n ie p rz y s łu g u je , g d y s t a n m a j ą t ­ k o w y d łu ż n ik a (o so b isty ) j e s t w y s ta rc z a ją c y d la z a s p o k o je n ia w ie rz y c ie la . N a le ż y d o d a ć, że z o m a w ia n y m ro s z c z e n ie m n ie m oże n a d to w y s tą p ić w ie rz y ­

33 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1591. 34 M. Pyziak-Szafnicka, Zaskarżenie..., s. 39. 35 Ibidem, s. 36.

36 Ibidem, s. 43.

37 Ibidem, s. 44; A. Kawałko, H. Witczak, Prawo spadkowe, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 110.

38 J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 139.

39 M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1212; M. Pyziak-Szafnicka, Zaskarżenie..., s. 43; A. Kawałko, H. Witczak, op. cit., s. 110.

ciel, g d y rz e c z y w is ty s p a d k o b ie r c a w s k a ż e m u m ie n ie d łu ż n ik a w y s ta r c z a ją c e do z a s p o k o je n ia je g o ro s z c z e ń b ą d ź s a m go z a sp o k o i ( a r t. 530 k .c.)40.

D la z a s k a r ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u n ie j e s t k o n ie c z n e s p e łn ie n ie in n y c h p r z e s ła n e k p rz e w id z ia n y c h p r z e p is e m a r t. 527 k .c., do k tó re g o d e fa c to o d s y ła p rz e p is a r t. 1024 k.c. P r z e p is y o o c h ro n ie w ie rz y c ie la w r a z i e n ie w y p ła c a ln o ś c i d łu ż n ik a , ze w z g lę d u n a s p e c y fik ę r e g u la c ji a r t. 1024 k.c. s ta n o w ią c e g o lex s p e c ia lis, n ie k o n s ty tu u ją s a m o d z ie ln e j p o d ­ s ta w y z a s k a r ż e n ia o d rz u c e n ia s p a d k u 41. D la te g o s p a d k o b ie rc a n ie m u s i być ś w ia d o m y p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li, tj. f a k tu , że je g o d e c y z ja o d n o śn ie s p a d k u w p ły w a n a sfe rę p r a w n ą w ie rz y c ie li42. A c z k o lw ie k w d o k tr y n ie p o d ­ n o s i się, iż ow a św ia d o m o ść m a d o n io sło ść, lecz z u w a g i n a d o m n ie m a n ia z p r z e p is u a r t. 529 k.c. w ie rz y c ie le n ie m u s z ą te g o f a k t u d ow odzić43. P o w y ż ­ szego s tw ie r d z e n ia n ie n a le ż y je d n a k u to ż s a m ia ć z k o n ie c z n o ś c ią u d o w o d n ie ­ n i a f a k t u d z ia ła n ia d łu ż n ik a -s p a d k o b ie rc y z p o k rz y w d z e n ie m w ie rzy cieli. C ię ż a r d o w o d u ty c h o k o liczn o ści sp o czy w a n a w ie rz y c ie lu 44. P o n a d to n ie je s t p r z e s ła n k ą z a s k a r ż e n ia o d rz u c e n ia s p a d k u w ie d z a s p a d k o b ie rc ó w p o w o ła ­ n y c h do s p a d k u w d a ls z e j k o le jn o śc i (ty c h , k tó r z y u z y s k a li k o rz y ść m a ją tk o ­ w ą n a s k u te k o d rz u c e n ia s p a d k u - w tó r n ie p o w o ła n i, w tó rp o w o ła n i) o d z ia ła ­ n i u o d rz u c a ją c e g o s p a d e k ze ś w ia d o m o ś c ią p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li45. W n io s e k t a k i w y n ik a z p r z e p is u a r t. 528 k .c.46

P r z e p is e m a r t. 10 2 4 § 2 k.c. u s ta w o d a w c a w p ro w a d z ił, o d m ie n n ie niż p r z y ogólnej r e g u la c ji o c h ro n y w ie rz y c ie la w r a z ie n ie w y p ła c a ln o ś c i d łu ż n ik a , k o n s tr u k c ję p o d w ó jn eg o t e r m i n u 47. P o le g a to n a ty m , że w ie rz y c ie le m o g ą w y s tą p ić z ro s z c z e n ie m o s tw ie r d z e n ie b e z s k u te c z n o ś c i o ś w ia d c z e n ia o o d r z u ­ c e n iu s p a d k u w te r m in ie 6 m ie s ię c y od p o w z ię c ia w ia d o m o śc i o ty m fa k c ie , a le n ie p ó źn iej n iż w c ią g u 3 l a t od c h w ili d o k o n a n ia czy n n o ści.

40 E. Niezbecka, op. cit.

41 Mogą one znaleźć zastosowanie przy uwzględnieniu odrębności instytucji odrzucenia spadku oraz braku odmiennej regulacji danej kwestii przepisem art. 1024 k.c., zatem z pewny­ mi modyfikacjami. Zob. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności

dłużnika, „Studia Prawnicze” 1994, nr 1-4, s. 5; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1211. Należy

zauważyć, że w relacji między przepisami art. 1024 k.c. a art. 527 k.c. i nast. występują znaczne różnice. Przede wszystkim na mocy pierwszego ze wskazanych przepisów ustawodawca wpro­ wadził ograniczenie podmiotowe, polegające na przyznaniu uprawnienia do żądania za bezsku­ teczne oświadczenia o odrzuceniu spadku tylko wierzycielom, których wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku. Ponadto w sposób odmienny określił termin zgłoszenia żądania oraz początek jego biegu, a także złagodził przesłanki dochodzenia żądania w przypadku odrzu­ cenia spadku. Szerzej J. Ignaczewski, op. cit., s. 258.

42 J. Ignaczewski, op. cit., s. 258.

43 M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1212; E. Niezbecka, op. cit.; por. M. Pyziak-Szafnic­ ka, Zaskarżenie..., s. 47.

44 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1603.

45 J. Ignaczewski, op. cit., s. 259; J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 140.

46 M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1212; J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 4, s. 290.

3.2. S k u tk i z a s k a r ż e n ia o d r z u c e n ia sp a d k u

W r a z ie s tw ie r d z e n ia w y ro k ie m s ą d u , że o d rz u c e n ie s p a d k u n a s tą p iło z p o k rz y w d z e n ie m w ie rz y c ie li, o ś w ia d c z e n ie o o d rz u c e n iu s ta je się w z g lę d e m z a s k a rż a ją c e g o w ie rz y c ie la b e z s k u te c z n e . O z n a c z a to , iż z a s k a r ż a ją c y w ie rz y ­ ciel b ę d z ie m ó g ł p o s z u k iw a ć z a s p o k o je n ia sw ej w ie rz y te ln o ś c i z p rz e d m io tó w n a le ż ą c y c h do s p a d k u , k tó r e w s k u te k o d r z u c e n ia n ie w e sz ły do m a ją tk u s p a d k o b ie rc y (d łu ż n ik a ), lecz z n a la z ły się w m a j ą t k u oso b y trz e c ie j - w tó rp o - w o ła n e g o s p a d k o b ie rc y lu b osoby, k tó re j t e n o s t a t n i zbył s p a d e k lu b u d z ia ł sp a d k o w y (w r a z ie z a is tn ie n ia p r z e s ła n e k a r t. 531 § 2 k .c.)48. L e g ity m a c ja b ie r n a p r z y p a d a z a te m n a fa k ty c z n e g o s p a d k o b ie rc ę 49. W y ro k s ą d u s tw ie r d z a ją c y p o k rz y w d z e n ie w ie rz y c ie li i s ta n o w ią c y o b e z ­ s k u te c z n o ś c i o ś w ia d c z e n ia o o d r z u c e n iu w z g lę d e m z a s k a rż a ją c e g o w ie rz y c ie ­ la p ro w a d z i do p r z y z n a n ia z a s k a r ż a ją c e m u w ie rz y c ie lo w i p ie r w s z e ń s tw a z a ­ s p o k o je n ia p rz e d w ie rz y c ie la m i sp a d k o b ie rc ó w , k tó r y m s p a d e k o s ta te c z n ie p r z y p a d ł50. Z k o le i w r a z ie z b ie g u e g z e k u c ji z w ie rz y c ie la m i s p a d k u z a s to s o ­ w a n ie z n a jd ą og ó ln e z a s a d y z a s p o k o je n ia w ie rz y c ie li p o z o s ta ją c y c h w z b ie g u ( z a s k a r ż a j ą c e m u w ie rz y c ie lo w i n ie b ę d z ie p r z y s łu g iw a ło p ie r w s z e ń s tw o w z g lę d e m w ie rz y c ie li s p a d k o d a w c y )51. I s to tn e j e s t, że u w z g lę d n ie n ie p o w ó d z tw a w ie rz y c ie la i u z n a n ie w z g lę ­ d e m n ie g o o d r z u c e n ia s p a d k u z a b e z s k u te c z n e w y w o łu je s k u te k je d y n ie w re la c ji p o w ó d -p o z w a n y (b e z s k u te c z n o ś ć w z g lę d n a )52. N ie n iw e c z y to s k u t ­ k ó w p r z e p is u a r t. 1020 k.c.

4. M otyw od rzu cen ia spadku a p rzep is art. 1024 k.c.

W n in ie js z y m o p ra c o w a n iu zw rócono u w a g ę n a m o ty w z ło ż e n ia o ś w ia d ­ c z e n ia o p rz y ję c iu lu b o d rz u c e n iu s p a d k u . Z a n a liz y p rz e p is ó w w y n ik a , że n ie m a k o n ie c z n o śc i p o d a w a n ia p o w o d u p o d ję te j decyzji. P r z y czy m n ic n ie sto i n a p r z e s z k o d z ie , b y z g o d n ie z a u to n o m ią w o li s p a d k o b ie rc a u ja w n ił m o ty w złożonego o ś w ia d c z e n ia . P o n ie w a ż je d n a k e le m e n t t e n n ie s ta n o w i p r z e s ła n k i s k u te c z n o ś c i o ś w ia d c z e n ia o p rz y ję c iu lu b o d r z u c e n iu s p a d k u , n ie b ę d z ie w p ły w a ł n a je g o d oniosłość. Z a u w ażo n o je d n a k , że u s ta w o d a w c a , p rz y re g u la c ji p r z e p is u a r t. 1024 k.c., rz e k o m o p o z o s ta ją c w k o n w e n c ji n ie u w z g lę d n ia n ia m o ty w u o d r z u c e n ia s p a d ­ k u , p r z y z n a je w ie rz y c ie lo m s p a d k o b ie r c y ro sz c z e n ie o s tw ie r d z e n ie b e z s k u ­

48 J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 140; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1213. 49 J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1604.

50 J. St. Piątkowski, op. cit., s. 151; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1213.

51 E. Niezbecka, op. cit.; szerzej: B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, s. 427-428.

te c z n o śc i o ś w ia d c z e n ia o o d rz u c e n iu s p a d k u w r a z ie je g o d o k o n a n ia z p o ­ k rz y w d z e n ie m w ie rz y c ie li. W yżej p o d a n o , że z a c h o w a n ie o d rz u c a ją c e g o s p a ­ d e k m o że b y ć w ty c h o k o lic z n o śc ia c h u k ie r u n k o w a n e n a o c h ro n ę m a j ą t k u sp a d k o w e g o p r z e d jeg o u t r a t ą n a rzecz w ie rz y c ie li, n ie z a ś b e z p o ś re d n io n a ic h p o k rz y w d z e n ie , co z a k ła d a u s ta w o d a w c a .

P rz e z o c h ro n ę m a j ą t k u s p a d k o w e g o n a le ż y ro z u m ie ć z a m ia r je g o z a c h o ­ w a n ia „w r o d z in ie ”, n p . d la d a ls z y c h p o k o le ń . M a ją te k sp a d k o w y po b lisk ie j o so b ie to c z ę sto w a rto śc io w e rz e c z y m a te r ia ln e - ro d z in n e p a m ią tk i m a ją c e t a k ż e w y m ia r s e n ty m e n ta ln y . Z u w a g i n a to , że z a zw y czaj w tó rp o w o ła n y j e s t w b lis k ic h r e la c ja c h z o d rz u c a ją c y m s p a d e k s p a d k o b ie rc ą , m a ją te k sp a d k o w y z o s ta n ie „w r o d z in ie ”. T en a s p e k t, s k ła d a ją c y się n a po w ó d o d rz u c e n ia s p a d ­ k u , m ó g łb y p rz e s ą d z a ć o w p ro w a d z e n iu ja k o p r z e s ła n k i z a s k a r ż e n ia o d rz u c e ­ n i a s p a d k u w y k a z a n ia p o r o z u m ie n ia m ię d z y o d rz u c a ją c y m s p a d k o b ie r c ą a w tó rp o w o ła n y m . U tru d n iło b y to, a n a w e t u n iem o żliw iło sto so w a n ie p rz e p is u a r t. 1024 k .c., d la te g o u s ta w o d a w c a w y r a ź n ie w y e lim in o w a ł w y s tę p u ją c ą p rz y ogólnej re g u la c ji s k a r g i p a u lia ń s k ie j p r z e s ła n k ę w ie d z y osoby trz e c ie j o d n o ś n ie p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li. W y d aje się, że w ty m w z g lę d z ie k ie r o ­ w a ł się d o m n ie m a n ie m z p r z e p is u a r t. 527 § 3 k.c. (osoby b ę d ą c e w b lis k ic h s to s u n k a c h ).

W ty m m ie js c u w a r to o d n ie ść się do p o d n o szo n eg o p rz e z J a n a K o s ik a p o s t u l a t u d o p u s z c z e n ia w m ie jsc e o d rz u c e n ia s p a d k u z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o o d s tą p ie n iu sw ojego u d z ia łu sp a d k o w e g o n a k o rz y ść o zn ac z o n eg o sp a d k o - b ie rc y 53. T a k ie ro z w ią z a n ie sk o m p lik o w a ło b y i n iw eczy ło sz e ro k o r o z u m ia n ą in s ty tu c ję d z ie d z ic z e n ia . S ta n o w iło b y b o w ie m o d s tę p s tw o b ą d ź to od p o s z a n o ­ w a n ia w oli sp a d k o d a w c y , b ą d ź w y n ik a ją c y c h z w ięzó w k r w i z a s a d d z ie d z ic z e ­ n ia . D la te g o w ty m w z g lę d z ie n ie m o ż n a n ic z a rz u c ić o b o w ią z u ją c ej o b ecn ie k o n s tr u k c ji k o d e k so w e j, k tó r a n ie p rz e w id u je m o żliw o ści o d rz u c e n ia s p a d k u n a k o rz y ść k o n k r e tn e j osoby (o św ia d c z e n ie o o d rz u c e n iu s p a d k u j e s t b e z w a - ru n k o w e )54. J a k k o lw ie k w s p o m in a n y z a m ia r m o że b y ć r e a liz o w a n y o k r ę ż n ą d ro g ą , a m ia n o w ic ie p o p rz e z p rz y ję c ie s p a d k u (c h y b a że n a s tą p iło ono z m ocy p r a w a , tj. po u p ły w ie t e r m i n u do z ło ż e n ia o ś w ia d c z e n ia o je g o p rz y ję c iu ), a n a s tę p n ie jeg o zbycie (lu b u d z ia łu w s p a d k u ) w y b ra n e j oso b ie - o d p ła tn ie b ą d ź n ie o d p ła tn ie ( a r t. 1052 k .c.)55.

W ra c a ją c do k w e s tii re g u la c ji p r z e p is u a r t. 1024 k .c., k t ó r ą w o s tro ż n y sp o só b p o d d a n o k ry ty c e , n a le ż y s ta n ą ć n a s ta n o w is k u , że z p u n k t u w id z e n ia o g ó ln y c h p rz e p is ó w p r a w a r o z w ią z a n ie to z n a jd u je u z a s a d n ie n ie . W y tłu m a ­ c z e n ie m k o n s t r u k c j i z a s k a r ż e n i a o d r z u c e n ia s p a d k u j e s t z a ło ż e n ie , że w c h w ili s k ła d a n ia o ś w ia d c z e n ia s p a d k o b ie rc a p o d e jm u je d ecy zję co do m a ­

53 J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 4, s. 288. 54 M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny..., s. 1196.

55 J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 4, s. 288; szerzej: B. Kordasiewicz, [w:] System

j ą t k u , k tó r y w c h w ili ś m ie rc i s p a d k o d a w c y p rz e s z e d ł n a n ie g o 56. Z a te m b ę ­ d ą c w c z e śn ie j n ie w y p ła c a ln y m , d łu ż n ik z c h w ilą o tw a r c ia s p a d k u n a b y ł a k t y ­ w a p o z w a la ją c e z a sp o k o ić w ie rz y c ie li. J e g o d e c y z ja s k u tk u je z a ś p o w ro te m do s t a n u n ie w y p ła c a ln o ś c i, czyli p o k rz y w d z e n ie m w ie rz y c ie li. M a to śc isły z w ią z e k z u s ta n o w io n ą p r z e p is a m i a r t. 924, 925 o ra z 1020 k.c. fik c ją n a b y c ia s p a d k u z m ocy p r a w a , a n a s tę p n ie p ra w n y m i k o n s e k w e n c ja m i je g o o d rz u c e ­ n ia . R e a s u m u ją c , u k o n s ty tu o w a n ie m p r z e p is u a r t. 10 2 4 k.c. n ie j e s t p r z y z n a ­ n ie w ie rz y c ie lo m u p r a w n ie n ia do ż ą d a n ia s tw ie r d z e n ia b e z s k u te c z n o ś c i o d ­ r z u c e n ia s p a d k u ze w z g lę d u n a m otyw , ja k i m k ie ro w a ł się s p a d k o b ie rc a , lecz w n a s tę p s tw ie p rz y ję c ia k o n s tr u k c ji n a b y c ia s p a d k u w c h w ili je g o o tw a rc ia , u p r a w n ie n ie to p r z y s łu g u je w ie rz y c ie lo m z u w a g i n a s k u tk i o d rz u c e n ia s p a d ­ k u s p ro w a d z a ją c e się do p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li.

W ie rz y c iele w c h w ili p o w s ta n ia ic h w ie rz y te ln o ś c i ra c z e j n ie z a k ła d a ją , że d łu ż n ik o tr z y m a w s p a d k u m a ją te k , z k tó re g o b ę d ą m o g li d o ch o d zić z a s p o ­ k o je n ia . N ie u le g a n a to m ia s t w ą tp liw o śc i, że sk o ro p r z y s łu g u je im w ie r z y te l­ n o ść ( p r z e s ła n k a z a s to s o w a n ia p r z e p is u a r t. 1024 k .c.), to m a ją p ra w o d o ch o ­ d zić je j z a s p o k o je n ia . O m a w ia n a r e g u la c ja d a je im t a k ą sp o so b n o ść , a le by z n ie j s k o rz y s ta ć , w ie rz y c ie l m u s i m ie ć w ie d z ę o p rz y s łu g u ją c y c h m u u p r a w ­ n ie n ia c h , o fa k c ie o d rz u c e n ia s p a d k u , a co n a jw a ż n ie js z e - m u s i w y k a z a ć , że ow e o d rz u c e n ie d o k o n a n e z o sta ło z p o k rz y w d z e n ie m w ie rz y c ie li. P o n a d to u s ta w o d a w c a o g ra n ic z y ł d o c h o d z e n ie o c h ro n y p a u lia ń s k ie j w s y tu a c ji o d r z u ­ c e n ia s p a d k u , tj. w p ro w a d z ił k o n s tr u k c ję p o d w ó jn eg o t e r m i n u do w y s tą p ie ­ n ia z ro sz c z e n ie m .

W a rto d o d ać, że p r z y z n a n e w ie rz y c ie lo m d łu ż n ik a -s p a d k o b ie rc y u p r a w ­ n ie n ie ż ą d a n ia b e z s k u te c z n o ś c i o ś w ia d c z e n ia o o d r z u c e n iu s p a d k u p o w o d u je s t a n n ie p e w n o ś c i d la w tó rp o w o ła n y c h . N ie w ia d o m o b o w iem , czy w ie rz y c ie l s k o r z y s ta z u p r a w n ie n ia , a ty m s a m y m p o m n ie js z y r e a l n ą w a r to ś ć s p a d k u 57. N a to m ia s t s tw ie r d z e n ie b e z s k u te c z n o ś c i o d rz u c e n ia s p a d k u ro d z i, w sz c z e ­ g ó ln o ści d la w tó rp o w o ła n e g o , n e g a ty w n e k o n se k w e n c je . N a ty m tle J . K o sik p o d n o si p o s tu la t o g r a n ic z e n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i w tó rp o w o ła n e g o s p a d k o ­ b ie rc y w z g lę d e m w ie rz y c ie li te g o , k to s p a d e k o d rz u c ił, p o p rz e z w p ro w a d z e n ie fikcji p rz y ję c ia s p a d k u z d o b ro d z ie js tw e m i n w e n ta r z a 58. M a łg o r z a ta P y z ia k - -S z a f n ic k a k o n t r a r g u m e n t u j ą c w s k a z u je , że i t a k z g o d n ie z p r z e p is e m a r t. 532 k.c. w ie rz y c ie l m o że się z a sp o k o ić ty lk o z te g o , co w eszło do m a ją tk u o soby trz e c ie j w w y n ik u c z y n n o śc i k rz y w d z ą c e j59. C zyli o d p o w ie d z ia ln o ść w tó rp o w o ła n e g o j e s t o g r a n ic z o n a do p r z e d m io tó w s ta n o w ią c y c h m a ją te k sp ad k o w y , a p ro p o n o w a n e p rz e z J . K o s ik a ro z w ią z a n ie n ie z m ie n iło b y sy ­ tu a c ji w tó rp o w o ła n e g o . S y tu a c ja n ie j e s t je d n a k t a k k la r o w n a . J a k w s k a z u je

56 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, s. 425. 57 J. Ignaczewski, op. cit., s. 259.

58 J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 4, s. 291. 59 M. Pyziak-Szafnicka, Zaskarżenie..., s. 46.

B. K o rd a sie w ic z , k o m p lik a c je ro d z ą się, g d y w e ź m ie m y p o d u w a g ę o d p o w ie ­ d z ia ln o ś ć z a d łu g i s p a d k o w e 60. W ó w czas n a w e t p rz y ję c ie s p a d k u z d o b ro ­ d z ie js tw e m in w e n ta r z a n ie o g ra n ic z a d o s tę p u w ie rz y c ie li s p a d k o w y c h do c a ­ łego m a j ą t k u sp a d k o b ie rc y . T y m s a m y m p rz e p is a r t. 10 2 4 k.c. n ie c h ro n i w tó rp o w o ła n e g o p r z e d n ie b e z p ie c z e ń s tw e m o d z ie d z ic z e n ia s p a d k u o u je m n e j e k o n o m ic z n ie w a rto ś c i, a p o s tu la t J . K o s ik a n a b ie r a c ech tra fn o ś c i.

5. Z akończenie

P o d ję te z a g a d n ie n ie o ś w ia d c z e n ia o p rz y ję c iu lu b o d rz u c e n iu s p a d k u z a ­ sa d n ic z o n ie w y w o łu je w ą tp liw o ś c i a n i w d o k try n ie , a n i w j u d y k a tu r z e . A cz­ k o lw ie k a k tu a ln o ś ć o m a w ia n e j m a te r ii s ta n o w i a s u m p t do k ilk u p r z e d s t a ­ w io n y c h p o w yżej re fle k sji.

N a le ż y p o z y ty w n ie ocen ić k o d e k s o w ą r e g u la c ję z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z o ś w ia d c z e n ie m o p rz y ję c iu lu b o d rz u c e n iu s p a d k u . U s ta w o d a w c a ja s n o p r z e d s ta w ił o m a w ia n ą in s ty tu c ję , m .in . je j fo rm ę , tr e ś ć , te rm in y , s k u tk i. N a ­ w e t p rz e w id z ia ł ta k i e o k o liczn o ści, j a k z ło ż e n ie o ś w ia d c z e n ia p o d w p ły w e m b łę d u lu b g ro ź b y ( a r t. 1019 k.c.). M o ż n a je d y n ie p o d n o sić , że w a rto ś c io w ą in ic ja ty w ą b y ło b y z o rg a n iz o w a n ie k a m p a n ii p ro p a g u ją c e j w ś ró d s p o łe c z e ń ­ s tw a in fo rm a c je o s k u tk a c h p rz y ję c ia s p a d k u , w szczeg ó ln o ści g d y s p a d e k j e s t o b cią ż o n y d łu g a m i. N ie ś m ia ło p o d n o s z o n a k o n c e p c ja o u s ta n o w ie n iu p rz e z u s ta w o d a w c ę „ p o k rz y w d z e n ia w ie rz y c ie li” ja k o m o ty w u o d rz u c e n ia s p a d k u , z a ś n ie u s z a n o - w a n iu w oli s p a d k o b ie rc y p o le g a ją c e j n a o c h ro n ie m a j ą t k u sp a d k o w e g o , n ie z n a jd u je u z a s a d n ie n ia . U s ta w o d a w c a po p r o s tu p rz y z n a ł p ie rw s z e ń s tw o i n ­ s ty tu c ji o c h ro n y w ie rz y c ie li w r a z ie n ie w y p ła c a ln o ś c i d łu ż n ik a , co w y n ik a z k o n ie c z n o śc i z a p e w n ie n ia b e z p ie c z e ń s tw a o b r o tu p ra w n e g o .

Sum m ary

D e c l a r a t i o n o f s u c c e s s i o n r e j e c t i o n

Key words: succession, rejecting succession, protection of creditor in the case of debtor insolvency, actio paulini.

P ro v id e d b y a r t. 9 2 4 a n d 9 2 5 o f P o lis h C iv il C ode (P C C ), a c q u is itio n of s u c c e s s io n b y v ir tu e o f la w h a s b e e n lim ite d b y th e su c c e s s o r’s su b je c tiv e r i g h t to d e c la re e i t h e r a c c e p ta n c e o r r e je c tio n o f th e s u c c e ssio n . F ro m a le g a l p o in t o f v ie w th e r e a s o n fo r th e d e c isio n does n o t m a tte r , b u t i t is n o t u n i m p o r t a n t fo r th e p e r s o n w h o d e c la re s it.

T h e m o tiv e s fo r r e je c tin g s u c c e s s io n m ig h t b e e c o n o m ic o r m o ra l. A sp e cific r e a s o n fo r r e je c tio n is to p r o te c t in h e r ita n c e a g a in s t “lo s s ” fro m b e in g t a k e n o v e r - fu lly o r p a r t l y - b y p re v io u s s u c c e s s o r c r e d ito rs . I n th is p a p e r, a r t. 1024 P C C (re je c tio n to th e d e tr im e n t o f c re d ito rs ) w a s p a r t i c u l a r ­ ly c o n s id e re d . I t s h o u ld b e c o n c lu d e d t h a t th e in s t i t u t i o n o f p r o te c tio n fo r th e c r e d ito r in th e c a se o f d e b to r in s o lv e n c y h a s p r io r ity o v e r th e s u c c e s s o r’s w ill to re je c t su c c e ssio n .