"Determinacja w biołogiczeskich processach", W.S. Wiszarenko, Leningrad 1975 : [recenzja]

Sz. W. Ślaga

"Determinacja w biołogiczeskich

processach", W.S. Wiszarenko,

Leningrad 1975 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 14/1, 156-158

W. S. W is z a re n k o : D e te r m in a c ija w b io lo g ic z e sk ic h p ro c e ssa c h , L e n in ­ g ra d 1975, 87 (A k ad . N a u k S S S R , I n s t it u t F iło so fii, L e n in g ra d s k ie S e k ­

to ra ), Iz d a te ls tw o „ N a u k a ” .

D e te rm in iz m , p o d o b n ie ja k p rz y c z y n o w o ść , m im o s w e j d łu g ie j h is to ­ rii, s ta n o w i n a d a l p ro b le m o tw a r ty . O ile n a te r e n ie n a u k fiz y k a ln y c h z d o ła n o do p e w n e g o s to p n ia p rz e d y s k u to w a ć i u śc iślić sa m o p o ję c ie d e - te rm in d z m u o ra z p o d e jm o w a n o w ie lo k r o tn ie p ró b y in t e r p r e t a c j i d e ­ te r m in iz m u w k o n k r e tn y c h d z ia ła c h fiz y k i (d e te rm in iz m m e c h a n is ty c z - n y , m ik r o - i m a k ro fiz y c z n y ), o ty le n a te r e n ie b io lo g ii d o c ie k a n ia teg o ty p u z o sta ły z a le d w ie z a p o c z ą tk o w a n e . Z n a c z n y p o s tę p w b a d a n ia c h n a d d e te r m in iz m e m b io lo g ic z n y m o s ią g n ię ty z o s ta ł d z ię k i p ra c o m m . in. W. E ls a s s e ra , E. M a y ra , A. F ilju k o w a , W . K re m ia n s k ie g o , M. G ren e, T h . D o b z h a n s k y ’ego, I. T. F ro ło w a .

Z a g a d n ie n ie d e te r m in iz m u b io lo g iczn eg o p o d e j m u j e 'n a n o w o W ła d i­ m ir S. W iszaremfco w p r a c y D e te r m in a c ja w p ro c e sa c h b io lo g ic zn y c h , k tó r ą z a m ie rz a m y t u o m ó w ić.

N a tr e ś ć k s ią ż k i s k ł a d a ją się tr z y ro z d z ia ły . D w a p ie rw s z e m a ją c h a ­ r a k t e r p rz y g o to w a w c z y , o b e jm u ją a k tu a ln y p rz e g lą d p ro b le m ó w o d n o ­ sz ą c y c h się do p o ję c ia , ró ż n y c h k o n c e p c ji d e te r m in iz m u i p o ję ć p o ­ k r e w n y c h o ra z is to ty i fo r m d e te r m in a c ji. T rz e c i ro z d z ia ł p o św ię c o n y je s t a n a liz o m p o d s ta w o w y c h c e c h c h a ra k te r y s ty c z n y c h d e te r m in a c ji w f u n k c jo n o w a n iu ró ż n y c h s y s te m ó w b io lo g ic z n y c h i w p ro c e s a c h e w o ­ lu c y jn y c h . A u to r w y c h o d z i z z a ło ż e n ia , że w ie lc e p r z y d a tn a w b a d a n iu s t r u k t u r b io lo g ic z n y c h o g ó ln a te o r ia s y s te m ó w w in n a b y ć u z u p e łn io n a o g ó ln ą te o r ią p ro c e s ó w . W tr a k c ie f o r m u ło w a n ia p ro c e s u a ln y c h c h a r a k te r y s ty k s y s te m u b io lo g iczn eg o w a ż n ą ro lę m oże o d e g ra ć z a s a d a d e te r m in iz m u u jm u ją c a ró żn eg o ro d z a ju w sp ó łz a le ż n o śc i p o m ię d z y z ja w is k a m i. W p rz y ro d z ie ż y w e j w y ró ż n ić m o ż n a d w a ty p y ta k ic h z a le ż n o śc i i p r o ­ cesów : je d e n w ła ś c iw y d la s y s te m ó w c a ło śc io w y c h ro z w ija ją c y c h się w e d łu g o k re ś lo n e g o p ro g r a m u , d ru g i o d n o sz ą c y się do s y s te m ó w d y s ­ k r e t n y c h n p . p o p u la c ji i w y k a z u ją c y c h a r a k t e r s ta ty s ty c z n y . S tą d o d ­ r ę b n e fo r m y p rz y c z y n o w o śc i — ja k o s k ła d o w e z a s a d y d e te r m in iz m u — d la o b ie k tó w b io lo g ii fu n k c jo n a ln e j o ra z d la c h a r a k t e r y s t y k i p ro c e s ó w e w o lu c y jn y c h . T o p ro w a d z i a u to r a do w n io s k u o g ó ln eg o , p e łn ią c e g o w te j p r a c y ro lę id e i w io d ą c e j, że p o w in n o się m o ż liw ie d o k ła d n ie w y ­ ró ż n ić o g ó ln ą filo z o fic z n ą z a sa d ę d e te r m in iz m u o ra z je j k o n k r e tn o - n a u - k o w e in te r p r e ta c je . D e te rm in iz m n a d a l p e łn ić p o w in ie n ro lę z a s a d y św ia to p o g lą d o w e j, m e to d o lo g ic z n e j i u n if ik u ją c e j, n ie m n ie j n a u k a p o ­ w in n a d ąży ć do ro z w o ju te o r ii d e te r m in a c ji, k tó r a to te o r ia p o m a g a ła b y w o g ó ln e j c h a r a k te r y s ty c e p r o c e s u a ln e j s tro n y rz e c z y w isto śc i. N a t e ­ re n ie b io lo g ii ch o d zi o w y o d rę b n ie n ie n ie k tó r y c h w a ż n ie jsz y c h fo r m

d e te r m in a c ji o ra z o k re ś le n ie sp e c y fic z n o śc i d e te r m in a c ji b io lo g iczn ej. O d p o w ied n io do p o d sta w o w e g o p o d z ia łu p r a w p rz y r o d y b ę d ą to n a j ­ p ie rw d w ie d o p e łn ia ją c e się f o r m y d e te r m in a c ji: ś c isła (d y n a m ic z n a ) i sta ty s ty c z n a , n a s tę p n ie p rz y c z y n o w a , u jm u ją c a g en ezę p ro c e s ó w i z a ­ leżności g e n e ty c z n e (zw y k le diachrom iczne), d e te r m in a c ja s t r u k tu r a ln o - fu n k c jo n a ln a , u jm u ją c a b u d o w ę i f u n k c jo n a ln a , u jm u ją c a b u d o w ę i fu n k c jo n o w a n ie s y s te m u żyw ego, te le o lo g ic z n a — o d n o sz ą c a się do a s p e k tu celo w eg o ta k ie g o s y s te m u . T y c h fo r m czy ty p ó w d e te r m in a c ji is tn ie je z a p e w n e w ię c e j, b y ć m oże, że są o n e o d r ę b n e d la k a ż d e g o p o ­ ziom u o rg a n iz a c ji b io lo g ic z n e j.

P o z n a w c z o in te r e s u ją c e są w p ra c y W is z a re n k i a n a liz y p o św ię c o n e s tr u k tu r z e d e te r m in a c ji d a n e g o p ro c e s u , n a k tó r ą s k ła d a ją się ró ż n e k o m p o n o n ty i fo rm y . P rz e z te p ie rw s z e ro z u m ie tr z y k ie r u n k i w s p ó ł­ d z ia ła n ia : 1) od e le m e n tu do s y s te m u , w k tó r y m p ro c e s zac h o d z i (in - f r a d e te r m in a c ja ) , 2) w e w n ą tr z s y s te m u ( in te r d e te r m in a c ja ) i 3) od s y ­ s te m u w yższego rz ę d u do d a n e g o s y s te m u (s u p ra d e te r m in a c ja ). D an y p ro ces p rz e b ie g a p rz y w s p ó łu d z ia le d e te r m in a c ji ty c h tr z e c h k o m p o n e n ­ tów , a w z a le żn o ści od ró żn eg o s to p n ia p ra w d o p o d o b ie ń s tw a p r a w id ło ­ w ości w p ły w a ją c y c h n a p ro c e s w y ró ż n ia się p e w n e fo r m y te j d e te r m i­ nacji, od p rz y p a d k o w y c h do k o n ie c z n y c h . W s k a z u ją on e n a m n ie js z ą czy w ię k sz ą sta b iln o ś ć lu b la b iln o ś ć p rz y p is y w a n ą d a n e m u p ro ceso w i. W św ie tle d o k o n a n y c h ro z ró ż n ie ń a u to r r o z p a tr u j e p ro c e s y fu n k c jo n o ­ w a n ia i e w o lu c ji s y s te m ó w śc iśle p ro g r a m o w a n y c h (s y ste m y k o m ó r k o ­ w e, o rg a n iz m a ln e ), s y s te m ó w d y s k r e tn y c h (np. m u ta g e n e z a , se le k c ja , e w o lu c ja n a poziom ie p o p u la c y jn o -g a tu n k o w y m ) czy p o d s y s te m ó w (m o­ le k u la rn y , p la zm o w y , tk a n k o w y ) itp . W p ro c e s a c h e w o lu c y jn y c h w szczególności u ja w n ia się w s p ó łd z ia ła n ie ś c isłe j i s ta ty s ty c z n e j fo rm y d e te rm in a c ji.

N a p o d s ta w ie a n a liz y o g ó ln y c h ry s ó w p ro c e s ó w b io lo g ic z n y c h a u to r fo r m u łu je tr z y p o d s ta w o w e c e c h y s p e c y fic z n e d e te r m in a c ji w szelk ieg o ty p u p ro c e s ó w w ż y w e j p rz y ro d z ie : 1) je d n o ś ć d y n a m ic z n e j i s t a t y ­ sty c z n e j f o r m y d e te r m in a c ji d a n e g o p ro c e s u b io lo g iczn eg o , 2) c y k lic z n y

c h a r a k te r z m ia n b io lo g iczn y ch , 3) s e le k ty w n y c h a r a k t e r p ro c e s ó w b io ­ logicznych. M a ją się o n e w ią z a ć z tr z e m a p r a w a m i d ia le k ty k i: p r a w e m jed n o ści i w a lk i p rz e c iw ie ń s tw , p r a w e m n e g a c ji n e g a c ji o ra z p ra w e m p rz e c h o d z e n ia z m ia n ilo śc io w y c h w ja k o śc io w e . R o d zą się je d n a k w ą t ­ pliw ości, czy są to c e c h y sp e c y fic z n e i w y łą c z n e d la d e te r m in a c ji b io ­ lo g iczn ej. S am a u to r u w a ż a , że te ce c h y d e te r m in a c ji m o ż n a s tw ie rd z ić ta k ż e n a o b ie k ta c h m a r tw y c h . W obec teg o z b ę d n e b y ło w p ro w a d z a n ie tu t a j p o ję c ia sp ecy ficzn o ści. W y d a je się, że trz e c ia z w y m ie n io n y c h cech w y k a z u je ta k i c h a r a k te r , d r u g a je s t p ra w d o p o d o b n ie sp e c y fic z n a d la biologii, a le z o sta ła b a rd z o p o w ie rz c h o w n ie o p is a n a i n ie d o s ta te c z n ie u z a sa d n io n a . N ie d o w ied zio n o , że z m ia n y b io lo g iczn e p rz e b ie g a ją c e li­

n io w o (w e k to ro w o ) m u s z ą n a ru s z a ć o rg a n iz a c ją s y s te m u czy ró w n o w a g ę m ię d z y s ta b iln o ś c ią i z m ie n n o śc ią .

M im o p e w n y c h u p ro sz c z e ń , w y s tę p u ją c y c h zw ła sz c z a w ro z d z ia le p o ­ św ię c o n y m a k tu a ln y m b a d a n io m n a d d e te rm in iz m e m , p r a c ę W is z a re n k i m o ż n a o cen ić ja k o zn a c z n y w k ła d w ro z w ó j k o n c e p c ji d e te r m in iz m u n a te r e n ie n a u k b io lo g iczn y ch , ty m b a rd z ie j, że o g ro m n a złożoność z ja ­ w is k ż y c io w y c h s tw a r z a n ie p o r ó w n a n ie w ię c e j tr u d n o ś c i w tr a k to w a ­ n iu te g o z a g a d n ie n ia n iż n a te r e n ie fiz y k i. J e s t to w ię c c e n n a p ro p o z y ­ c ja d la d a ls z y c h u ś c iś le ń i p o g łę b io n y c h a n a liz . S z. W . Slaga J . B. L a n c a s te r : P r im a te B e h a v io r a n d th e E m e r g e n c e o f H u m a n C u l­ tu r e , N e w Y o rk 1975, H o lt, R in e h a r t a n d W in sto n , X I I + 98. J a n e B e c k m a n L a n c a s te r p r a c u je w D e lta R e g io n a l P r im a te R e s e ­ a rch C e n te r w L o u is ia n e i w y k ła d a n a u n iw e rs y te c ie w N o w y m O r le a ­ n ie . P rz e z k ilk a l a t p ro w a d z iła w Z a m b ii b a d a n ia n a d z a c h o w a n ia m i sp o łe c z n y m i koczkodam ów (C e rc o p ith e c u s a e th io p s ). J e s t a u to r k ą p ra c n a te m a t e w o lu c ji z a c h o w a ń n a rz ę d z io w y c h , s y s te m ó w k o m u n ik a c y j­ n y c h u N a c z e ln y c h i g en e z y ję z y k a lu d zk ieg o .

O m a w ia n a p r a c a u k a z a ła s ię w p o p u la r n o n a u k o w e j s e r ii B a sic A n ­

th r o p o lo g y U n its , p o św ię c o n e j p r e z e n ta c ji o siąg n ięć w s p ó łc z e s n y c h w e

w s z y s tk ic h d z ia ła c h a n tro p o lo g ii. K sią ż k ę o tw ie r a p rz e d m o w a w y d a w ­ cy i w s tę p a u to r k i, a z a m y k a c e n n y sło w n ic z e k te r m in ó w sp e c ja ln y c h , b ib lio g r a fia (88 p o zy cji), le k t u r a z a le c a n a o ra z a d n o to w a n y w y k a z 11 f ilm ó w p o św ię c o n y c h ż y c iu sp o łe c z n e m u N ac z e ln y c h .

R e a liz a c ja z a d a n ia sta w ia n e g o p rz e z a u to r k ę a p o le g a ją c e g o n a w p ro ­ w a d z e n iu w z ro z u m ie n ie lu d z k ie g o b e h a w io ru ja k o p r o d u k tu d łu g ieg o p ro c e s u e w o lu c y jn e g o , w y m a g a u w z g lę d n ie n ia s z e re g u n a u k p rz y r o d n i­ cz y c h i h u m a n is ty c z n y c h . W śró d ty c h n a u k sz c zeg ó ln a r o la w p o z n a n iu n a tu r y cz ło w ie k a o ra z p o c h o d z e n ia k u ltu r y i ję z y k a lu d z k ie g o p r z y p a d a w u d z ia le p ry m a to lo g ii, k tó r a w o s ta tn ic h d w u d z ie s tu la ta c h p o c z y n iła o g ro m n e p o stę p y . W szczeg ó ln o ści b a d a n ia te d o ty c z y ły ż y c ia m a łp S ta ­ re g o i N ow ego Ś w ia ta , ic h sp o so b ó w p o ro z u m ie w a n ia się, o rg a n iz a c ji sp o łeczn ej, a d a p ta c ji e k o lo g ic z n e j, etio lo g ii.

P o n a s z k ic o w a n iu o g ó ln y c h p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z e w o lu c ją , r e ­ k o n s tru o w a n ie m p rzeszło ści, ro z w o je m z a c h o w a ń , h is to r ią N a c z e ln y c h

(r. 1) a u to r k a z a jm u je się ży cie m sp o łe c z n y m m a łp w ą s k o n o sy c h (rozdz. 2). L a n c a s te r w y ró ż n ia p ię ć z a sa d n ic z y c h p rz e ja w ó w o rg a n iz a c ji i z a ­ c h o w a ń u m a łp : d o m in a c ja i h ie r a r c h ie d o m in a c ji, r e la c je m a tk a —d z ie c ­