Lietz, Zygmunt
"Opowiadania z Pogranicza", Teofil
Ruczyński, Łódź 1973 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 301-302
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 3 0 1
D on io sło ść o m a w ia n e j e d y c ji leży m .in . i w ty m , że w y p e łn ia d o tk liw ą lu k ę w b a d a n ia c h n a d d o ro b k ie m lite ra c k im K ę trz y ń sk ie g o , p rz y p o m in a o p r a w ie n ie z n a n e j s tro n ie je g o p is a r s tw a , że a u to r a s tu d ió w h is to ry c z n y c h w p r o w a d z a w k rą g l i t e r a t u r y p o lsk ie j, n a k tó re j k a r ta c h b ra k o w a ło go. B o K ę tr z y ń s k i- p o e ta , g łę b o k o ś w ia d o m y sw eg o p o c h o d z e n ia i w y k a z u ją c y c z y n a m i i p r a c ą ścisłą w ięź z P o ls k ą , w in ie n zn aleź ć o so b n e m ie js c e w d z ie ja c h p o lsk ie g o p iś m ie n n ic tw a . P r e d e s ty n u ją go do te g o ró w n ie ż o p u b lik o w a n e w ie rs z e , je ż eli n ie p rz e z sw e n ie z b y t w y so k ie w a lo ry a rty s ty c z n e , to p rz e z z a w a rte w ic h s tro fa c h sło w a o o jc z y źn ie i n ie p o d ległości.
J ó z e f D u ż y k
T e o fil R u c z y ń s к i, O p o w ia d a n ia z P o g ra n ic za , Ł ó d ź 1973, W y d a w n ic tw o Ł ó d z k ie , ss. 357.
Z b ió r -d w u n a stu s zk ic ó w h is to ry c z n o -e tn o g ra fic z n y c h d o ty c z y z ie m i lu b a w sk o - -o s tró d z k ie j. S ie d e m szk ic ó w w u ję c iu c h ro n o lo g ic z n y m i rz e c z o w y m p rz e d s ta w ia h is to rię ty c h ziem , a p ię ć o d tw a rz a fo lk lo r ro d z im y . C h o ciaż o b y d w a re g io n y d z i e liły często k o rd o n y g ra n ic z n e , to łą c z y ła je w sp ó ln o ta ję z y k o w a , s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n a , j a k i o b y c z a jo w o -k u ltu ra ln a .
P ie rw s z y sz k ic T e r ra L u b a v ia (ss. 15— 37) o p is u je n a jd a w n ie js z e d z ie je m ia s ta , w ty m i g ru n w a ld z k ą b a ta lię , w sp o m in a o ro li lu b a w s k ic h cec h ó w w o p a rc iu o m o n o g ra fię G u s ta w a L ie k a . P o m im o u k ła d u c h ro n o lo g ic z n eg o a u to r się g a p o w ie k o s ie m n a s ty (cechy), po to, b y u k a z u ją c ro lę L u b a w y ja k o s ie d z ib ę b is k u p ó w c h e ł m iń s k ic h , d łu ż e j z a trz y m a ć się n a p o s ta c i b is k u p a T id e m a n n a G ieseg o , p r z y ja c ie la K o p e rn ik a . T a p a r tia k sią ż k i n a p is a n a j e s t n a p o d s ta w ie p r a c J e rz e g o S ik o rsk ie g o . 0 in n y c h b is k u p a c h m a m y z a le d w ie w z m ia n k i, a c z k o lw ie k n ie u le g a ją k w e s tii ich zasłu g i n a p o lu ro z w o ju e k o n o m ic zn e g o i w z a k re s ie m e c e n a tu a rty s ty c z n e g o (zw łaszcza p o p o ż a ra c h w X V I i X V III w ie k u ). A u to r k o ń c zy te n szk ic u k a z a n ie m ro li L ig i P o ls k ie j i K o m is ji K o lo n iz a c y jn e j. A le w szk ic u n a s tę p n y m L a ta w a lk i a u to r co fa się z p rz y c z y n n ie b a rd z o z ro z u m ia ły c h i u k a z u je k a m p a n ię n a p o le o ń sk ą i z w ią z a n e z n ią re k w iz y c je , a n a s t ę p n ie p o b y t ż o łn ie rz y p o ls k ic h w 1831 r. i p r z y c h y ln e p rz y ję c ie ic h p rz e z m ie s z k a ń ców . C zy rz e c z y w iśc ie w ie lu p o w sta ń c ó w z p o w o d u p rz y n ie sio n e j c h o le ry spoczęło n a m ie js c o w y m c m e n ta rz u ? O pis w k ła d u L u b a w sz c z y z n y do p o w s ta n ia s ty c z n io w e go o p a rł a u to r g łó w n ie o ro z p ra w ę B a r b a r y G ro n io w s k ie j. S zk o d a, że n ie p ró b o w a ł o d tw o rz y ć s k ła d u p o le g ły c h p o d K ę c z e w e m 17 o c h o tn ik ó w z P r u s Z a c h o d n ic h , a p o ch o w a n y c h w L ip o w c u w p o w ie cie m ła w s k im (z o d d z ia łu E w a ld a ).
D ru g a część te g o szk ic u p o ś w ię c o n a z o sta ła w a lc e o szk o łę p o ls k ą . O b o k u k a z a n ia ro li s zk o ły w o k re s ie p rz e d ro z b io ro w y m , p r z e d s ta w ił T. R u c z y ń s k i ro lę n a u c z y cie li w z a c ie ra n iu n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u d zieci p o ls k ic h w X I X i X X w ie k u . C e n n y m w k ła d e m je s t t u t a j u k a z a n ie ro li p o w ia tu lu b a w s k ie g o w o k re s ie s t r a j k u s z k o l n eg o 1906 г., w k tó ry m w zięło u d z ia ł 36 szkół. N a p o d s ta w ie w s p o m n ie ń ż y ją cy c h je sz c z e osób, j a k i ó w c ze sn ej p ra s y u d a ło się a u to ro w i w y d o b y ć p rz o d u ją c ą ro lę te g o p o w ia tu n a P o m o r z u ja k i u k a z a ć w p ły w n a p o w ia t o s tró d z k i. O to b o w ie m w ty m o s ta tn im p o w ie cie p rz y s tą p iły do s t r a j k u szk o ły w C z e rlin ie , E lg n o w ie, G la z n o ta c h 1 L e w a łd z ie .
T rz e c i ze sz k ic ó w : L u d z ie c z y n u m a c h a r a k t e r b io g ra fisty c z n y . S k ła d a ją się n a ń ż y cio ry sy M ro n g o w iu sz a , G iz ew iu sz a, R ze p n ik o w sk ie g o , Ł y s k o w sk ie g o i W o lsz le g ie ra . O b o k z n a n e g o ju ż w p ły w u B a n k u L u d o w e g o w L u b a w ie n a W a rm ię i M az u ry , a u to r u k a z a ł w in te re s u ją c y sp o só b d z ie je T o w a rz y s tw a R o ln ic ze g o j a k i r o z w ija n ą p rz e z n ie o ś w ia tę ro ln ic z ą . N a le ż a ło b y d odać, że R z e p n ik o w s k i ob o k b a n k ó w w O lszty n ie, S z c zy tn ie i D ą b ró w n ie (L ic zn e rsk i) b y ł ta k ż e in ic ja to re m z ało że n ia b a n k u w B is k u p cu P o m o rs k im o raz, że Ł y s k o w sk i ob o k „ N a d w iś la n in a ” w y d a w a ł też „ P ia s t a ” — o rg a n T o w a rz y s tw R o ln ic zy c h n a P o m o rzu .
K o le jn y s z k ic ' R o k 1920 p o św ię c o n y z o sta ł w cało ści te m a ty c e p le b is c y to w e j n a W a rm ii i M a z u ra c h . C h o ciaż p ie rw s z a część n ie w ie le w n o si n o w ego, to je d n a k d r u ga, o p a rta o w sp o m n ie n ia lu d z i z P o g ra n ic z a u k a z u je w a r u n k i, w ja k ic h d z ia ła li oni w p o w ie c ie o s tró d z k im . O d sła n ia n a m a u to r n a s tr o je lu d n o ś c i m a z u rs k ie j w tra k c ie p rz y g o to w a ń do g ło so w a n ia w G la z n o ta c h , C ze rlin ie, N a p ro m k u i D ą b ró w n ie . Ż a ło
302 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w a ć n a le ży , że a u to r n ie u k a z a ł n a m z k o le i p o s ta w y lu d n o ś c i s ą s ie d n ie g o p o w ia tu w o b ec ty c h z m a g a ń n a ro d o w y c h n a M a z u ra c h .
S zk ic M ię d z y w o jn a m i t r a k t u j e g łó w n ie o s z k o ln ic tw ie ś re d n im i p o w sz e c h n y m w L u b a w ie . O p is c z te rn a s to le tn ic h d z ie jó w P a ń s tw o w e g o S e m in a riu m N a u c z y c ie l sk ieg o w L u b a w ie s k re ślo n o na p o d s ta w ie k ro n ik i o ra z p u b lik a c ji Z a r y s d z ie jó w
i d z ia ła ln o śc i P a ń stiu o w e g o S e m in a r iu m N a u c z y c ie ls k ie g o M ę skie g o w L u b a w ie (P o z
n a ń 1935, ss. 21). P o n a d to z n a jd u je się t u t a j w z m ia n k a o rz e m io śle o ra z o r e a k t y w o w a n y m T o w a rz y s tw ie R o ln iczy m . W s u m ie je s t to n a js ła b s z y z o m a w ia n y c h szkiców .
O w ie le c e n n ie jsz y d la p o z n a n ia lo só w lu d n o śc i ziem i lu b a w s k ie j je s t ro d z ia ł:
Pod h itle r o w s k im te rr o r e m . P o m im o n ie w ie lk ie j lic z eb n o śc i m ie js c o w y c h N iem có w ,
a u to r u k a z a ł ich p o n u rą ro lę w s z e re g a c h S e lb s ts c h u tz u , w p r z e śla d o w a n ia c h i tę p ie n iu p o ls k ie j lu d n o ści. S zk ic te n o p a rty z o sta ł w cało ści na re la c ja c h i p rz e s łu c h a n ia c h osób, k tó r e p rz e ż y ły g e h e n n ę o b o zó w w L u b a w ie , T o ru n iu , P o tu lic a c h , G u to w ie i N ag u szew ie.
O s ta tn i ze s zk ic ó w h is to ry c z n y c h d o ty czy t r u d n y c h p io n ie rs k ic h l a t po w y z w o le n iu w 1945 r.
D ru g a część — e tn o g ra fic z n a — o b e jm u je p ięć szk icó w , z a w ie ra ją c y c h g aw ęd y , le g e n d y , b a śn ie , w ie rz e n ia i m a g ic zn e z ab ieg i, ja k o te ż o b rz ę d y d o ro c z n e i ro d z in n e . G a w ę d y i le g e n d y n a le ż ą do n a jc e n n ie js z y c h w ty m zbiorze. P o c h o d z ą p rz e w a ż n ie
z L u b a w szc z y zn y . Z w y c z a je o b rz ę d o w e a u to r s a m z b ie ra ł p rz e d w o jn ą , a w la ta c h
p ię ć d z ie s ią ty c h c zy n iła to e k ip a P a ń s tw o w e g o I n s t y t u t u S z tu k i. U trw a le n ie lu b p rz y p o m n ie n ie b o g a te g o fo lk lo ru ziem lu b a w s k o -o s tr ó d z k ic h je s t ś w ia d e c tw e m b o g a c tw a d u c h o w eg o w ie lu p o k o le ń lu d n o śc i P o g ra n ic z a . Ś w ia d c z ą one ró w n ie ż o w z a je m n y m p rz e n ik a n iu k u ltu r y lu d o w e j z je d n e g o re g io n u d o d ru g ie g o . W O p o w ia d a n ia c h z P o g ra n ic za n a s tą p iło p e w n e z a c h w ia n ie ró w n o w a g i tr e ś c i p o m ię d z y p o w ia te m o stró d z k im a lu b a w s k im n a k o rz y ść te g o o s ta tn ie g o . W o g ó le n ic n ie w ie m y o w z a je m n y c h k o n ta k ta c h w o k re s ie od X V d o X V I II w ie k u , a p rz e c ie ż fa la p o lsk ie g o o sa d n ic tw a d o ta rła do p o w ia tu o s tró d z k ie g o z L u b a w szc z y zn y , o czym św iad c z ą p o ls k ie n a z w y m ie jsco w o śc i, p o d o b n e n a z w is k a w ob u r e g io n a c h itd . A u to r o g ra n ic z y ł w z a je m n e k o n ta k ty g łó w n ie do d ia sp o r y k a to lic k ie j n a p o g ra n ic z u o s tró d z k im , g d y ty m c z a s e m b y ły o n e d a le k o g łę b sz e i o b o k re lig ijn y c h , d u ż ą ro lę o d g ry w a ły w ięzy n a t u r y g o sp o d arcz e j i s p o łe c z n e j. K o n ta k ty t e n ie u s ta ły ró w n ie ż w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p o u cieczce i o s ie d le n iu n a P o m o rzu .
W śró d d o s trz e ż o n y c h p o m y łe k w y m ie n ić n a le ży p rz e sa d z o n ą lic z b ę w y d a w a n y c h g a z e t p o ls k ic h w n a k ła d z ie 600 tys. e g z e m p la rz y (ss. 108— 110). N ie m a d o s ta te c z n e j p e w n o śc i, czy J a r o s z y k p is a ł w ie rs z e p o d p se u d o n im e m G o tlie b sp o d S z c z y tn a (s. 117).
K s ią ż k a T e o fila R u cz y ń sk ie g o z b liżo n a je s t sw o im g a tu n k ie m do e s s e is ty k i h is to ry c z n e j. W y k o rz y stu je w p o w a ż n y m s to p n iu l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu , choć w id a ć w n ie j te ż n ie m a łe lu k i. P rz y n o s i w k ilk u w y p a d k a c h n o w e m a te r ia ły w o p a rc iu o ź ró d ła o d tw o rz o n e , a ta k ż e p r a s ę p rz e ło m u X IX i X X w ie k u . W a lk a o p o lsk o ść p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą w p o w a ż n y m z a k r e s ie z b liż a ła do sieb ie o b y d w a p o w ia ty , co p rz y is tn ie n iu ju ż w s p o m n ia n y c h p o d o b ie ń stw i p o m im o ró żn ic, zw łasz cz a w y z n a n io w y c h , s tw a rz a ło p rz e s ła n k i do u tw o rz e n ia m ik ro re g io n u . I c h y b a słu sz n ie T e o fil R u c z y ń sk i o m ó w ił s p r a w y ty c h p o w ia tó w ob o k sieb ie w je d n e j k siążce.
