Sr II244A
1926
Czytelnia
iO
LUDOMIRA SAWICKIEGO
TRAVAUX
DE L’INSTITUT GEOGRAPHIQUE DE L’UNIVERSITE DE CRACOVIE
PUBLIES SOUS LA DIRECTION DE
LUDOMIR SAWICKI ZESZYT 6 FASCICULE
JERZY SMOLEŃSKI
I NIEDOBORY
L U D N O S C I P O L S K I E J
NA O B S Z A R Z E R Z E C Z Y P O S P O L IT E J
KRAKOW 1926
NAKLADEM KSI^QARNI GEOGRAFICZNEJ „ORBIS“
41. UL. BARSKA 41.
DE L’UNIVERSITE DE CRACOVIE
PUBLIES SOUS LA DIRECTION DE LUDOMIR SAWICKI
FASCICULE VI.
GEORG v. SMOLEÜSKI
DIE RELATIVEN ÜBERSCHÜSSE UND DEFIZITE
DER P OLNISC HEN BEVÖLKER UN G IN DER REPUBLIK PO LEN
CRACOVIE 1926
EDITEUR: LIBRAIRIE GEOGRAPHIQUE „ORBIS“
41, RUE BARSKA 41.
PRACE INSTYTUTU GEOGRAFICZNEGO
UNIW ER SYTETU JAOIELLONSKIEGO
WYDAWANE PRZEZ LUDOMIRAJSAWICKIEGO
ZESZYT VI.
JERZY SMOLEÜSKI
W ZGL^DNE PRZEWYZKI I NIEDOBORY
L U D N O Ö C I P O L S K I E J
NA O B S Z A R Z E R Z E C Z Y P O S P O L I T E J
B ih lio tek a Inst. G e o g ra fii i G P
1818009770 KRAKOW 1926
NAKLADEM KSIRGARNI GEOGRAFICZNEJ „ORBIS“
41, UL. BARSKA 41.
1818009770
Sktad glöw n y na W arszaw§ w „Domu Ksiqzki P olsk iej“
P lac Trzech Krzyzy 8.
/z™ 3 f £
Odbito w Tloczni Geograficznej „ORBIS“, Kraköw-Dgbniki, ul. Barska 41.
I.
1. Jezeli w sröd ludnosci pew nego obszaru w yrözniam y jakqs grup$ (np. rasow a, narodow a, w yznaniow q i t. p.), przeciw staw ia- jqc ja reszcie, to gru p a ta, o ile nie stanow i potow y ogötu zalud- nienia (ktöry to stan nazw ac mozem y stanem w yröw nania), przed- staw ia w i^kszosc lub m niejszosc ludnosci. M öwimy w öw czas o wi§k- szosci, wzgl. mniejszosci stabszej lub silniejszej, przyjm ujqc za mier- nik wielkosc procentow ego üdziatu tej grupy w stosunku do catej ludnosci obszaru.
Stosunki zaludnienia nie sq jednak state. U legaja zmianom, ktöre stw ierdzam y w przesztosci i terazniejszosci — przew idyw ac si§ staram y na przysztosc. T e doprow adzaja nieraz do zasadniczego przeobrazenia w zajem nego stosunku sktadniköw , w ytw arzajac z daw - nej m niejszosci wi^kszosc i odwrotnie. O cena poröw naw cza p raw - dopo dobienstw a takich zm ian moze byc interesujqcem zadaniem za- röw no teoretycznem, jak praktycznem . Jezeli pom iniem y w ptyw röz- nic rasow ych, kulturalnych, ekonomicznych i t. d. (wogöle röznic jakosciow ych), w öw czas wi^ksza lub m niejsza tatw osc doraznych zm ian zasadniczych pozostanie zalezna od ilosciow o-przestrzennych w arunköw zaludnienia. Za miar§ tych w arunköw nie moze tu jed
nak stuzyc sam o ustosunkow anie procentow e skiadniköw .
W praw dzie, gdy w dw öch obszarach stosunek jest jednakow y, to w obu grup a mniejszosci nizsza jest o t§ sam a ilosc odsetek od stanu w yröw nania, a g ru p a wi^kszosci o tensam procent stan ten przenosi. Ale tejsam ej röznicy procentöw odpow iadac moze na jed- nym obszarze kilkuset osobniköw , na drugim kilka tysi^cy. Oczy- w ista jest rzecza, ze w pierw szym przypadku tatwiej b^dzie grup^
wi^kszosci zepc'nnac z jej dom inujacego stanow iska niz w drugim.
O pö r ilosciowy przeciw mozliwej zmianie zalezy nie od stösunkow procentow ych, lecz od bezwzgl^dnej ilosci osobniköw , stanow iacych d la danej grupy przewyzk§, wzgl. niedobör w stosunku do stanu w yröw nania.
2. O znaczmy przez N ilosc ludzi, tworzqcych grupQ m niej
szosci na terytorjum P, ktörego ogölne zaludnienie w ynosi L. Aby ta m niejszosc N osi^gn^ta cyfr§ röw nq reszcie ludnosci (stan w y- röw nania), w zrosnqc ona musi o iloäc glöw D = L — 2 N . Ilosc D jest n i e d o b o r e m w y r ö w n a n i a rozw azanej m niejszosci. Po jej dodaniu kazdy dalszy przyrost w ytw arza juz z poprzedniej m niejszosci wi§kszosc. Jestto n i e d o b ö r b e z w z g l ^ d n y , jego w artosc zaw isla m. i. od rozm iaröw obszaru, do celöw wi^c p o- röw naw czych siQ nie nadaje.
W artosciq poröw naw czq b^dzie natom iast n i e d o b ö r w z g l^ d - n y (d), t. j. odnoszqcy si^ do jednostki powierzchni. Jestto ilosc osobniköw , o ktörq zwi^kszyc si§ musi na obszarze 1 km 2 g ru p a mniejszosci, by zröw nala si§ z resztq ludnosci. Otrzym ujem y jq,
£ 2 n
dzielqc niedobör bezw zgl^dny przez pow ierzchni^, d — — p — . Latwo wykazac, ze ten w zgl^dny niedobör jest funkcjtj re- prezentow anego przez grup^ m niejszosci procentu ogölnego zalud- nienia (n °f0) oraz g^stosci zaludnienia (g). Stqd wyrazic go m o z n a *) röw niez wzorem d — g ( l — M ).
W zgl^dny niedobör jest m iarq poröw naw czq ilosciowego oporu, jaki napotyka m niejszosc na drodze do zröw nania si§ z reszt^ lud
nosci, tem sam em jest m iarq szans tego zröw nania w zaleznosci od istniejqcych w arunköw ilosciow o-przestrzennych. T raci jed nak to znaczenie, jesli wielkosc jego przenosi pew nq w artosc skrajng, zwiq- zanq z pojemnoSciq obszaru, gdy m ianowicie uzupefriienie niedo- boru w yw otaloby zag^szczenie zaludnienia przekraczajqce stan n a- sycenia (S ). Stqd praktyczna w artosc w zgl^dnego niedoboru jak o miary poröw naw czej statystycznego o p o ru 2) ograniczona jest w a - runkiem — g. Decydujqce przeto znaczenie m a tu w zgl^dna pojemnoSc obszaru (t. j. m aksym alna m ozliwa g^stoSc zaludnienia) nie m oze ona byc m niejszq od w artosci g ( 2 — -j^). P oniew az p o -
*) Poniewaz; n = M A , za§ g = stqd d = - ~ p — = g — , a ze N — ~ w czem L zastapic m ozna przez P g, przeto otrzymamy d = g — =
g ( l —.5öl-
2) D yskusjg pojqcia „oporu statystyczn ego“ oraz uzasadnienie poda- nych w yzej w zoröw przedstawitem w rozprawie, w ygtoszonej na M i§dzy- narodowym Kongresie Geogr. w Kairze 1925 r. p. t. „Sur une nouvelle m e-
hode dans lä statistique du peuplem ent m ixte“.
— 7 —
jem nosc danego obszaru nie jest w artosciq statq i zm ienia si$
z Struktur^ gospodarczq i kulturq ludnosci, poniew az nie jest ona röw niez funkcjq w ydajnosci sam ego obszaru (np. skupienia prze- m ystowe, handlow e, kom unikacyjne) i nie da si^ okreslic na dro- dze bonitacji powierzchni, przeto zw racajqc tu zasadniczo uw ag^
n a jej znaczenie w w zör jej nie w prow adzam .
T a sarria liczba, ktöra w odniesieniu do grupy mniejszosci stanow i jej w zgl^dny niedobör, przedstaw ia dla grupy wi^kszosci jej p r z e w y z k ^ w z g l ^ d n q ponad stan w yröw nania, jest wi^c röw niez m iarq poröw naw czq iloSciowego oporu tej wi§kszosci prze- ciw jej zdegradow aniu. Zaleznosc tej wzgl^dnej przewyzki od pro- centu, jaki reprezentuje gru p a wi^kszosci (m % ) oraz od g^stosci zaludnienia w yraza w zör d = g ( ~ — 1).
O dpow iednio do tego, czy w artosc pow yzsza sluzyc m a do okreslenia przew agi grupy wi^kszosci czy niedoboru grupy mniej
szosci, uznajem y j$ za w artosc dodatniq lub ujem n^ (odst^pstw o in plus lub in m inus od stanu w yröw nania).
Terytorjalne rozmieszczenie nadw yzek i niedoboröw m ozna kartograficznie przedstaw ic m. i. przy pom ocy izarytm. O braz w ten
»sposöb pow staly odm ienny b§dzie od m apy stosunköw procento- wych, lepiej jed n ak od niej n adaje si$ do przedstaw ienia prze- strzennego zröznicow ania potencjalnych w arunköw , jakie p ew n a grupa ludnosci w stosunku do zmian mozliwych posiada.
Dia unikni^cia ew. nieporozum ien co do stosow ania w ytusz- czonej tu m etody wzgl^dnych przewyzek i niedoboröw podkre- slam, ze:
1) sluzyc m a ona do poröw naw czej oceny mozliwosci zmian, w yw otanych przez procesy dorazne, zwiqzane z przem ieszczeniem (im igracja, kolonizacja), a nie przez przeobrazenia stopniow e, po - w state przez naturalny ruch ludnosci (plodnosc, sm iertelnosc),
2) ujm uje ona jedynie ilosciowq stron^ zagadnienia, nie uw zgl^dnia zas znaczenia röznicj jakosciow ych mi^dzy grupam i ludnosci,
3) przeciw staw iajqc pew nej grupie reszt§ zaludnienia, traktuje jq jako calosc bez wzgl^du n a jej ew. zröznicow anie; nie w yröz- nia wi§c stanu t. z. wi^kszoäci wzgl^dnej.
H.
P röb§ zastosow ania powyzszej; m etody przeprow adzitem dla ludnosci polskiej na obszarze Rzeczypospolitej. P oröw naw cza ocena (chocby z tego tylko jednostronnego stanow iska) szansy zmian mozliwych jest tu o tyle pozqdana, ze tendencje do zm ian istniejq rzeczywiscie, m. i. jako skutek znacznych röznic g^stosci zalud- nienia oraz w zwiqzku z przeobrazeniam i w stanie po siadania ziemi (parcelacja, reform a rolna, kolonizacja w ew n^trzna).
Obliczenia oparte zostaty na spisie ludnosci z r. 1921 (wzgl.
1919) i dokonane pow iatam i z wylqczeniem ludnosci miast, tw o- rzqcych osobne pow iaty adm inistracyjne *).
W yniki zestaw iono w zalqczonej tabeli, gdzie dla kazdego pow iatu (w edlug podzialu adm inistracyjnego z czasöw spisu lud
nosci) podano w artosc wzgltjdnej przew yzki ( - \- d ), ew. niedoboru ( — d) ludnosci polskiej. Cyfry wi^c dodatnie okreslajq przew ag^
ilosciowg Polaköw , przypadajacq na 1 km 2 w danym powiecie, cyfry ujem ne w skazujq, ilu-'Polaköw brak na 1 k m 3, by ilosc ich zröw nala si§ z resztq m ieszkancöw.
Ogölny obraz przestrzennego zröznicow ania wzgl^dnej „sily“
zywiolu polskiego, w yrazonej przez w artosc przew yzek i niedobo-.
röw, przedstaw iono w postaci m apy w ykonanej m etodq izarytm 3).
Izarytmy przeprow adzono dla röznic dziesi^tkow ych pom i^dzy w ar- tosciami —j— 50 (przew yzki), a — 50 (niedobory); powyzej i ponizej tych w artosci w rysow ano jeszcze izarytmy —(—100 i — 100 jako ograniczajqcq m aksim a i minima. W ielkosc pow ierzchni odpow ia- dajqcych röznym w ysokosciom przew yzek ew. niedoboröw obli- czono w edtug pow iatöw .
1. W zg l^ d n e p rzew y zk i lu d n o sci p o lsk iej.
O bszar siln y ch p rzew y zek p olsk ich (d > + 50). — Na znanem skqdinqd terytorjum wi^kszosci pröcentow ej polskiej prze- bieg izarytm pozw ala przedew szystkiem wyröznic obszar, na ktö-
‘) B ielsko, B ydgoszcz, G rudziadz, H uta K rölew ska, K atow ice, K rakow , Lublin, L w öw , Lödz, Poznati, T orun, W arszaw a, W ilno. Jedynie w trzech z nich lu d n o sc p o lsk a p rz e d s ta w ia m n ie js z o sc :'B ie lsk o 23% , H uta K rölew sk a 45'5% i K atow ice 14'2%. Interesuj^ce b y io b y obliczenie z uw zglgdnie- n iem sam ej lu d n o sci w iejskiej, a w i?c zupetnem w y elim in o w an iem m iast. B rak dan y ch tycz^cych pow ierzchni o b sz a rö w m iejskich nie pozw olil na to n a ra z ie .
2) lnterp o lacj§ izarytm oparto n a p u n k tach o d n ie sie n ia um ieszczonych w srodku geom etrycznym pow iatöw .
— 9 —
rym przew yzki polskosci przenoszq 50 glöw n a 1 km 2. W obec tego, ze srednia g^stosc zaludnienia Rzeczypospolitej wynosi nie- spetna 69 osöb na 1 km 2, m ozna przew yzk§ ponad 50 n a k m 2 u w a- zac za znami§ znacznej przew agi. O bszar pow iatöw , w ktörych Polacy takq p rz ew ag i posiadajq, stanow i okolo 114.000 km 2, a wi^c blisko 29'5% pow ierzchni panstw a. Jestto zw arte terytorjum , roz- ciqgajqce si$ n a zachöd od öredniego Sanu, W ieprza i dolnego Liwca po granice panstw a, na pölnocy przekraczajqce dolny Bug i Wisl§, nie dochodzqce jednak dolnej W arty. O bejm uje ono wi^c centralne i poludniow o-zachodnie dziedziny Rzeczypospolitej. Nalezy tu cale w ojew ödztw o Kieleckie i Lödzkie, Slqskie bez pow iatu Lublinieckiego, K rakow skie bez pow. Gorlickiego, Spisza i Orawy, W arszaw skie bez pow iatöw pölnocnych, potudniow a cz^sc w oje- w ödztw a Poznanskiego bez skrajnie zachodnich pow iatöw , wreszcie zachodnia cz^sc woj. Lubelskiego i zachodnie pow iaty Lwowskiego.
Poza tym zwartym obszarem p rzew yzki polsk^ wynoszqc^ ponad 50 glöw na 1 k m 2 posiada jeszcze tylko pow iat Tczewski, ktöry w raz z sqsiedniem i pötnocno-pom orskiem i pow iatam i, w ykazujq- cemi juz nizsze przewyzki polskie, odci^ty jest od glöw nego tery
torjum strefq stabej przew agi polskiej przecinajqcq w poprzek Po- morze, o osi S^polno— Bydgoszcz— Grudzi^dz. Na poludniow ym zachodzie izarytma —(—50 przekracza granice panstw a w obszarze Sl^ska i Z achodnich Beskidöw.
O bszar najw i^kszej p rz e w a g i p olskiej (of > —j— 100). — Jako terytorja najsilniejszej przew agi zywiolu polskiego wybijaj^.
si$ na om öw ionym obszarze powiaty, w ktörych przew yzka Pola- köw przenosi 100 glöw na 1 km 2. W yst^pujq one jako zw arty obszar na poludniow ym zachodzie i poludniu, obejm ujqc cztery pow iaty slqskie: Katowice, Ruda, Swi^tochlowice i Huta Krölew- ska, dw a pow iaty w ojew ödztw a Kieleckiego: M iechöw i B^dzin (nb. pow. Cz^stochow ski m a przewyzk§ 99'1) oraz dziesi^c p o w iatöw woj. K rakow skiego: Biala, Bochnia, Brzesko, C hrzanöw , Krakow, Oswi^cim, Podgörze, T arnöw , W adow ice i W ieliczka *), N adto röw nie wysoki stopien przew agi polskiej w ykazuj^ n a po
ludniu d w a zachodnie pow iaty w ojew ödztw a Lwowskiego: Rze- szow ski i Przew orski, oddzielone od wyzej okreslonego terytorjum w qskq przerw ^ o nieco mniejszych p rz ew y zk a ch 2) oraz p o w iat
9 Przewyzki ponad 90 posiada tu jeszcze pow iat Zywiecki i Ropczycki.
-’) Przerw§ t§ wypetniaja pow iaty: Pilznenski ( + 81'9) i Ropczycki (+ 9 1 - 4 ) .
O strow ski w woj. poznariskiem . L^czna pow ierzchnia tych w szyst- kich pow iatöw , odznaczaj^cych si§ n'ajwyzszq przew agq polskosci, wynosi okolo 11.600 km 2 czyli przeszlo 3% pow ierzchni panstw a.
W rozmieszczeniu ich zaznacza si$ w plyw zaröw no w ysokiego procentu Polaköw , jak — przedew szystkiem — g^stosci zaludnienia (Zagl§bie, Podkarpacie).
Poza tym obszarem nigdzie juz przewyzki polskie nie docho- dz^ do 100 glöw na 1 k m 3. W w ojew ödztw ie W arszaw skiem cyfr^
-|— 90 przenosi jedynie pow iat Blonski, a ponad 80 posiada jeszcze pow . Kutnowski i W arszaw ski; te trzy pow iaty m ajq w woj. W ar- szawskiem najwiQkszq g^stosc zaludnienia. W w ojew ödztw ie L 6 dz- kiem przewyzki polskie ponad 90 majq pow iaty Kaliski i R adom - skowski.
O bszar sred nich p rzew y zek p olsk ich ( + 30 < d < -j- 50).
Powiaty, m aj^ce przewyzki polskie 30—50 na 1 k m 2 czyli w yka- zuj^ce sredniq przew ag^ polskosci, obejm ujq blisko 46.000 k m 2, okolo 11'8% pow ierzchni panstw a. W i^ksze obszary zajm ujq one na pölnocnem M azowszu i P odlasiu (pölnocna cz^sc woj. W ar- szawskiego, zach, cz^sc woj. Bialostockiego i pn. Pom orze), przy- czem izarytm a -f- 30 przekracza granice Rzeczypospolitej, w chodzgc w teren P ru s W schodnich.
O bszar slab ych p rzew y zek polskich (-)- 1 < d < -f- 30).
S lab^ przewagQ polskq t. j. przew yzki Polaköw 1—30 na 1 k m 3 m ajq powiaty, lezqce w zdluz granicy etnograficznej na w schodzie {pas sredniego Bugu) i skrajnym zachodzie (zach, pow iaty w oje- w ödztw a P oznanskiego), ale najznaczniejsze nalez^ce tu obszary zajm ujq pölnocny w schöd Rzeczypospolitej, a m ianowicie w schod- niq cz^sc w ojew ödztw a Bialostockiego, pölnocnq N ow ogrodzkiego i zachodniq oraz poludniow q W ilenskiego, gdzie zreszt^ przewyzki nie dochodzq naw et cyfry 20.
N adto slabg. przew agq polskq odznacza si§ w spom niany juz p as poprzeczny, biegn^cy przez pölnocne pow iaty w ojew ödztw a Poznanskiego i poludniow e pow iaty woj. Pom orskiego, zgrupo- w ane w dorzeczu dolnej Noteci i nad przelom em W isly, oraz dw ie w yspy wi^kszosci polskiej na P odolu (pow iaty: Lwowski, Prze- m yslanski i K am ionkow ski oraz Skalacki, T arnopolski i T rem bo- welski) i jedn a na Polesiu (pow . Kobrynski). Lqczna pow ierzchnia pow iatöw o slabej przew adze polskiej w ynosi ok. 80.400 k m 2, okrqglo 20 8% terytorjum panstw a.
— 11 -
2= W zgl^ d n e n ied o b ory ludnosci p olskiej.
O bszar zn a czn ych n ied o b o rö w polskich ( d > — 50). — W obszarze, gdzie Polacy stanow iq mniejszoäc, niedobör polskosci czyli przew yzka ludnosci niepolskiej przenosi w artosc 50 gtöw na
1 k m 2 na nast§puj^cem terytorjum :
1) w pölw yspie podkarpacko-pokuckim , obejmuiqcym siedem pow iatöw w ojew ödztw a S tan istaw o w sk ieg o : B ohorodczany — 55, Katusz — 53'9, S tanislaw öw — 61 '2, H orodenka — 55' 1, Tlum acz
— 54'3, Peczenizyn —71*8 i Sniatyn -—103. Zblizajq si§ tu do tej w artosci p ow iaty: Stryjski —49'9 i Kolomyjski 48'9;
2) w pölw yspie wolynskim, ktöry tworzy pow iat Krzemie- niecki —52'8. Nizsze juz niedobory polskie majq sqsiednie po
w iaty: O strogski —45 i D ubienski — 42'5;
3) w izolowanej w yspie pow iatu Jaw orow skiego —50'1 w w ojew ödztw ie Lwowskiem.
P odobnq wysp^, ale juz o nizszym deficycie polskim p rzed- staw ia tu pow. Starosam borski —41'3. Lqczny obszar tych pow ia
töw, odznaczajqcych si$ znacznq — wyzej 50 gtöw na 1 km 2 — przew yzk^ zyw iolöw niepolskich w ynosi okolo 8500 km 2, t. j. nie- spelna 2'2% pow ierzchni panstw a. Z nich wszystkich jedyny po
w iat Sniatynski (604 k m 2) ma niedobör polskosci ponad 100 na 1 k m 2, sam wi^c stanow i terytorjum najwi^kszej przew agi niepol
skiej (d //> — 100).
O bszar sred nich n ied o b orö w polskich (— 30 < d < — 50).
Srednie wartosci (30 — 50) niedoboru Polaköw w yst^puj^ röw niez tylko w poludniow o-w schodnich dzielnicach Rzeczypospolitej a mia- now icie w w ojew ödztw ie Lw ow skiem w pow iatach: Bobreckim
— 30'4, Zölkiewskim —337, Rawskim —39'5 i w spom nianym juz Starosam borskim , — w woj. Stanislaw ow skiem poza pow. Kolo- myjskim i Stryjskim w pow iecie Kosowskim —33, Rohatynskim
— 36'3 i Z/ydaczowskim —38'8, —- w woj. Tarnopolskiem w po
wiecie Borszczowskim — 30'5 (Zaleszczycki ma —29/8), — wreszcie w w ojew ödztw ie W olynskiem poza wym ienionymi poprzednio po- wiatam i O strogskim i Dubieöskim w pow. Horochowskim —34 i Röwienskim — 39 (Lucki ma — 29).
Pow iaty, wykazujqce Predni niedobör polskosci, przedstaw iajq . pow ierzchni^ okolo 23.200 km 2 czyli okr^glo 6% terytorjum panstw a.
O bszar stab ych n ied ob o röw p olsk ich (— 1 < d < — 30).
Znaczny obszar zajm ujq pow iaty o stabej przew yzce niepolskiej, 1 — 30 na 1 k m 2, czyli niewielkim niedoborze Polaköw . O bejm ujq one przedew szystkiem w ojew ödztw o Poleskie (tylko pow . K obryn- ski m a stabg. przewyzkQ polskq —(—5'3), zachodniq cz^sc woj. W o- tynskiego, potudniow g N owogrodzkiego, srodkow ^ i w schodniq W i- lenskiego, przyczem w obszarach tych — poza W otyniem — nie- dobory polskie nie dochodzq cyfry 20 na 1 k m 2. Pozatem nalezq tu z w ojew ödztw a S tanistaw ow skiego cztery pow iqty k a rp a c k ie : Dolina — 2 6 i, N adw örna — 25'3, Skole —25'7 i T u rk a —20'4, w ktörych niewielki deficyt polskosci ttöm aczy si^ rzadkiem zalu- dnieniem. W w ojew ödztw ie T arnopolskiem staby niedobör P ola
köw w ykazujq wszystkie pow iaty (poza Borszczowskim —30‘5) nie majqce wi^kszosci polskiej, z nich szczegölnie stabq przew yzkq niepolskq odznaczajq si§ pow iaty: Brzezanski —7’8, Podhajecki
— 1P8, Buczacki — 7’8 i Czortkowski — 2'9, ktöre ciggnqc si§ na pn. od Dniesfru röw nolegtym do niego pasem tw orz^ pom ost mi^- dzy lw ow sk^ a tarnopolskq w yspq polskosci na Podolu. W po- zostatych niedobory polskie przedstaw iajq si§ n ast^pu j^co : Zba- raz — 15'2, Zboröw — 15'3, Husiatyn — 20, R adziechöw — 22'6, Brody — 22'7, Ztoezöw -— 23'4, Zaleszczyki — 29'8. W w ojew ödz
twie wreszcie Lwowskiem stabe przew yzki niepolskie m ajq: cztery pow iaty karpackie: Lisko — 21'9, D obrom il— -21'8, S am bor — 191, Drohobycz — 25, — cztery srodkow e: M osciska — 3'2, Rudki
— 20'3, G rödek Jagiellonski — 20’3 i Przem ysl —3'2, w iqzace wysp§ lw ow skq z zwartym obszarem wi^kszosci polskiej na za- chodzie i dw a pötnocne: Sokalski — 18'4 oraz C ieszan o w sk i—0'7, ktöre tqczq lw ow skq w ysp§ z lubelskim pötw yspem polskim.
Pow iaty, m ajqce staby niedobör Polaköw ( 1 — 30 na 1 k m 2), zajm uj^ okoto 111.500 k m 2 czyli pokryw ^jq 28'7% pow ierzchni Rzeczypospolitej; powiaty, w ktörych niedobör ten nie osiqga na- w et 20 gtöw na 1 k m 2 stanow iq okoto 21% obszaru panstw a.
Jesli wezmiemy pod uwag§, ze wszystkie razem wzi^te powiaty, w ktörych Polacy sq w mniejszosci, reprezentujq okoto 37% 'tery- torjum panstw ow ego, to cyfry pow yzsze w skazujq dysproporcj?
zachodzqcq mi^dzy stosunkow q w ielkosci^ obszaru, na ktörym ludnoöc niepolska stanow i wi§kszo£c a sitq tej wi^kszosci na w ta- snym terenie.
— 13 —
III.
1. W stosunku do yvielkosci terytorjum panstw a powierzchnie p ow iatöw o röznej w ysok osci wzgl^dnych przew yzek i niedobo- röw p olskosci przedstawiaj^ nast^pujqce wartosci p ro cen to w e 1):
Przewyzki na 1 km2
P ro c e n to w a (w s to s . do p o w ie rz ch n i p a n stw a ) p o w ie rz - ch n ia p o w ia tö w o p rz e w y zc e :
polskiej niepolskiej
(n ie d o b ö r p o l
sk o sci)
stabe
0 — 3 0 na 1 km 2 20'8°/o 2 8 7 % srednie
3 0 — 5 0 na 1 km 2 1 1 -8 % 6%
silne
> 5 0 na km 2 2 9 -5 % 2-2 %
W yrazniej zaznacza si§ przeciw ienstw o, g d y w ezm iem y pod u w ag§ röznie^ sily, jakq przedstaw ia ludnosc polska a niepolska, kazda na tym obszarze, na ktörym stanow i w i^kszosc i w stosunku do tego jedynie obszaru (a nie catego p an stw a):
Obszar wi^kszosci polskiej Obszar wi^kszosci niepolskiej
N ad w y z k a lu d n . p o lsk ie j n a 1 k m a
(n ie d o b ö r lu d n . n ie p o lsk ie j)
P o w ie rz c h n ia p o w ia tö w w s to s u n k u
do o b s z a ru w i§ k - sz o sc i p o lsk ie j
N ad w y z k a lu d n . n ie p o lsk iej n a 1 km 2
(n ie d o b ö r lu d n . p o lsk ie j)
P o w ie rz c h n ia p o w ia tö w w s to s u n k u
do o b s z a ru w i§ k - szo sc i n ie p o lsk iej
0 — 20 . . . . 22%
20 — 50 . . . . 30-5%
> 50 . . . . 47‘5% t
0 — 20 . . . . 577% | 20 — 50 . . . . 36’3%
> 5 0 --- 6%
100 100
Z pow ierzchni p ow iatöw o w i^kszosci polskiej blisko p o - io w a (47’5% ) posiada przew yzk§ Polaköw , przenosz^cq 50 gtöw na 1 k m 2; z obszaru riätomiast, gdzie Polacy stanowiq m niejszosc, tylko 6 % , pow ierzchni w ykazuje analogicznq p r z e w a g i zyw iotöw niepolskich. Z obszaru wi^kszoSci niepolskiej przeszto potow a (5 7 7 % ) to pow iaty, gdzie przew yzka elem entöw niepolskich nie
0 Procenty podano w zaokrtjgleniu — stad sum a ich w ynosi 99.
osiqga 20 g lö w na km 2, podczas gdy P olacy röw nie slabq prze- w ag$ posiadajq na stosu n k ow o (i bezw zgl^dnie) m niejszem tery- torjum, bo niedochodzqcem czwartej cz§sci (ok. 22% ) obszaru pol
skiej w i^kszosci a ok. 13'6% obszaru panstw a.
D odac nalezy, ze p ow iaty o najslabszych przewyzkach P ola
k ö w — nizej 10 g lö w na 1 km 2 — zajmuj^ 7% pow ierzchni
w i^kszosci polskiej, z obszaru zas pow iatöw , w ktörych ludnosc polska jest w m niejszosci, pelne 25% rna ten w lasn ie najnizszy stopien przew agi niepolskiej.
Przedstaw ione ustosunkow an ie powierzchni, wykazujqcych
’rözne wartosci przew yzek w zgl. niedoboröw , zalezne jest o czy w i- scie od istniejqcego podzialu na pow iaty, na ktörem. obliczenia oparto. Przy innem ich wykrojeniu lub w zi§ciu za p odstaw g obli- czen innych elem entöw terytorjalnych (np.gm in) w yp ad lob y ono od - miennie. N ie z m ien ily b y si^ n a to m ia sti w tedy ogölne wartosci srednie.
• Srednia przew yzka P olak öw na obszarze w i^kszosci polskiej w ynosi blisko 50 gtöw na 1 km 2 (4 9 ’6% ) — srednia przew yzka ludnosci niepolskiej (czyli sredni niedobör P olak öw ) na obszarze
— 15 —
m niejszosci polskiej osiqga niespelna 21 na 1 k m 21). W skazuje to dostatecznie roznic§ mi^dzy rolq ilosciow o-przestrzennq ludnosci polskiej a niepolskiej n a terenie Rzeczypospolitej, niezaleznie od
faktu, ze grup a niepolska ma przew ag§ na bezwzgl^dnie mniej- szem terytorjum i ze o b ejm ujeröziieelem entynarodow e. (Rys. 1 i2).
Pow yzsze rozstrz^sania dotyczyly wysokosci wzgl^dnych prze- w yzek i niedoboröw oraz rozmieszczenia i wielko^ci charaktery- zow anych przez nie obszaröw . Aby jednak dac jeszcze miar^ .ab - solutnych w artosci wchodz^cych tu w gr^, zestawiam nast^pujqce najnizsze bezw gl^dnie niedobory polskosci w pow iatach w schod-
l) Nb. Srednia przewyzka polska na caiem terytorjum panstw a w ynosi 26 g iö w na 1 km2, przyj^wszy okrqgto sredni^ ggstosc zaludnienia 68'5 na 1 km2.
W ielkosc powierzchni odpow iadajqcych röznym przew yz- kom polskosci w stos. procentowym do obszaru pow.
w i§kszosci polskiej (linja pelna) — oraz w ielkosc pow.
odpow iadaj^cych röznym przewyzkom niepolskim w stos.
procent. do obszaru pow . w i§kszosci niepolskiej (linja
nich. W jednym pow iecie (C ieszanow skim ) n ied ob ör P olaköw nie dochodzi tysiqca glöw, — w szesciu pow iatach w ynosi po kilka tysi^cy (Brzezany, Buczacz, Czortköw, M osciska, Przemysl, Swi^ciany), — w dziesi^ciu po kilkanascie tysi^cy (Pruzany, G rö- dek, Rudki, Sam bor, Husiatyn, Podhajce, Zbaraz, Zboröw , Duni- lowicze, Dzisna). B ezw gl^dny niedobör zywiolu polskiego na ob - szarze tych 17 pow iatöw , przedstaw iajqcych okolo 27.600 km 3 i stanow iqcych razem blisko piqtq cz§sc pow ierzchni wszystkich pow iatöw , w ktörych Polacy sq w mniejszosci, w ynosi mniej niz 200.000 glöw.
2. Na zalqczonej m apie izarytmicznej w idac w yraznie, ze zröznicowanie przestrzenne stopnia przew yzek wzgl. niedoboröw ludnosci polskiej na obszarze Rzeczypospolitej nie o dpow iada zna- nem u skqdinqd obrazow i rozm ieszczenia röznic procentow ej sily Polaköw . Skutkiem w plyw u röznic w g^stosci zaludnienia nast§- puje tu ciekaw e przesuni^cie: najslabsz^ potencjalnie (t. j. posia- daj^cq najw yzsze niedobory) jest polskosc nie na Polesiu i w Be- skidach W schodnich, gdzie najnizsze w ykazujq odsetki, lecz w o b szarze podkarpacko-pokuckim i n a poludniow o-w schodnim W oly- niu. W zwi^zku z znacznem zag^szczeniem ludnosci poludniow ych dziedzin Rzeczypospolitej obszarem najwi^kszych w zgl^dnych nie
doboröw polskich jest poludniow o -w schodnia cz^sc terytorjum panstw a, tak jak poludniow o-zachodnia jest terenem najsilniej- szej polskiej przew agi. Zachodzi jednak mi^dzy obu temi polu- dniow em i obszaram i w ybitne przeciw ienstw o, i to nie tylko sku
tkiem om aw ianej juz wyzej röznicy stopnia obustronnych prze
wyzek oraz rozm iaröw odpow iadajqcych im powierzchni. W ystar- czy rzut oka na map§, by zauwazyc, ze n a zachodzie mam y w tym poludniow ym pasie jednolity teren silnej przew agi polskiej, b^dqcy przytem tylko cz^sciq wielkiego, zw artego obszaru znacznych prze
w yzek polskich, zajm ujqcego caly örodek i zachöd panstw a. Nato- m iast na w schodzie to jedyne terytorjum , wykazujqce silniejsze przewyzki niepolskie, przedstaw ia si§ jak istna m ozaika, w ktörej izolow ane pow ierzchnie znacznych niedoboröw polskosci poprze- gradzane sq strefami niedoboröw slabych, i gdzie naw et w yst§puj^
w yspy pow iatöw o polskiej wi^kszosci. T en niespokojny, nieje- dnolity obraz swiadczy, ze cala ta dziedzina — a nie tylko jej brzeg zachodni w zdluz etnograficznej granicy — jest terenem zm a- gania si^. W idoczne tu silne zag^szczenia izarytm, a wi^e znaczne
— 1 7 —
gradjenty, odpo w iadac si$ zdajq napi^ciu, w yw otanem u wielkosciq nacisku i oporu.
Najw i^ksze röznice na matej przestrzeni, najznaczniejszy w o- göle gradjent, w yst§puje w poprzek strefy granic obustronnych wi^kszosci n a potudniu — m aksym alnq w artosc przybiera on mi^dzy Przew orskiem a Jaw orow em oraz Przew orskiem a Starym Sam borem . W miar§, jak w zdtuz w spom nianej strefy granicznej posuw am y si§ ku pötnocy, odst^p izarytm rosnie, g rad jent staje si^
mniejszy. Najm niejszy jest na pötnocnym wschodzie. W sqsiedz- tw ie granicy obszaru wi^kszosci polskiej a niepolskiej g§sciej w regule przebiegajq izarytmy po stronie zachodniej (polskiej) niz w schodniej (niepolskiej), co jest oczywiscie wyrazem podkreslo- nego wyzej stabego stosunkow o udzialu pow ierzchni o niskich przew yzkach na terytorjum polskiej wi^kszosci.
Zw röcic trzeba uw ag^, ze gradjent okreSla wielkosc prze- strzennego zröznicow ania rozw azanej tu w artosci; ale ani sam o to zröznicow anie, ani jego am plituda nie przesqdza o istnieniu, sile i kierunku procesu w yröw naw czego. Sqsiedztwo obszaröw wzgltjd- nych przew yzek i niedoboröw nie pow oduje eo ipso przesuni^c, skierow snych od przew yzek ku deficytom. Nie zachodzi tu bo- wiem bypajm niej taki np. stosunek, jak mi^dzy zw yzk^ i znizkq barom etrycznq; w szak przew yzka jednej z wyröznionych grup lu
dnosci jest niedoborem drugiej i odwrotnie. Rözny stopien niedo
boröw , wzgl. przewyzek znam ionuje jedynie wi^kszq lub mniejszq szans§ zm ian zasadniczych stosunku wi^kszosci do mniejszoöci, niezaleznie od istnienia tendencji do zmian. P raw d o p o d o b n a staje si§ taka tendencja, gdy np. röznicom powyzszym tow arzysz^ röz
nice w g^stosci zaludnienia. W tedy w nosic tez m ozna w zasadzie i o kierunku procesu w yröw naw czego, skutki z a ste g o procesu prze- w idyw ac na podstaw ie istniejqcych przew yzek wzgl. niedoboröw .
G§stosc zaludnienia na terenie Rzeczpospolitej znaczniejsza jest, jak w iadom o na potudniu (poza wn^trzem gör), na zacho- dzie i w centrum panstw a, staba zas na w schodzie i pötnocy.
Ze Wszystkich g^sto zaludnionych obszaröw jedynie potudniow y w schöd nalezy dö terytorjum wi^kszosci niepolskiej i posiada wi^ksze deficyty polskosci, reszta obszaröw wiekszosci niepolskiej w ykazuje zaludnienie rzadkie a röw noczesnie odznacza si^ stabym niedoborem Polaköw . Stqd w nosic nalezy, ze na terytorjum pan stw a istnieje ogölna tendencja w yröw naw cza na korzysc zywiolu polskiego, tj.
w sensie zm niejszania jego niedoboröw wzgl^dnych, ze tendencja 5
miast na w schodzie i szczegölnie pötnocnym w schodzie posiada, w obec niskich tarn niedoboröw polskich, szanse w yw otania zmian zasadniczych.
Z tychsam ych pow odöw posiadajq tendencj^ w zrostu prze- wagi polskiej rzadziej zaludnione, obw odow e strefy polskiej w i^k- szosci, odznaczajqce si$ stabem i przew yzkam i Polaköw , np. na pötnocnem Podlasiu, w W ilenszczyznie lub na pötnocno-zachod- nich kresach pom orsko-poznariskich. Dziedzinam i o wi^kszosci nie- polskiej, ktöre z p ow o d u g^stego zaludnienia m og^ przy procesie w yröw naw czym oddziatyw ac na otoczenie w kierunku wzrostu ele- mentu niepolskiego, sq przedew szystkiem obszary: görno-dniestrzan- ski i pokucki. W ptyw ich odpow iednio do najw i^kszego spadku g^stosci kieruje si§ gtöw nie na potudnie, w Karpaty. N atom iast ogölny g radjen t g^stosci zaludnienia, skierow any mi§dzy Dniestrem a Prypeciq od terytorjöw potudniow o-w schodnich ku pötnocy, nie w yw otuje tendencji o jednolitym charakterze. W trqcone tu g^sto zaludnione w yspy polskosci: lw ow ska i tarnopolska, oddziatyw ac m og^ na sqsiednie dziedziny P odola i poludniow ego W olynia, zas z kolei W otyn potudniow y w ptyw ac moze na W otyn pötnocny i potudniow e Polesie, jako na rzadziej zaludnione obszary, w sensie odw rotnym , tj. n a korzysc zyw iotöw niepolskich. Z achodni natom iast W otyn i zachodnie Polesie lezq w. sferze oddziatyw an polskich za- g^szczen na zachodzie. P odobne w arunki cechujq terytorja lezace na pötnocy i pötnocnym w schodzie pahstw a.
Röznice g^stosci trac^ pow yzsze znaczenie tarn, gdzie w cho- dz^ w gr§ obszary nasycone. Tarn i w ysokosc niedoboru prze- staje byc miarq szansy zmian mozliwych. W schodnio-karpackie pow iaty uznac trzeba za dziedziny w zgl^dnie trw atej przew agi niepolskiej, nie tylko z uw agi n a sqsiedztw o niepolskich ognisk zag^szczenia ludnosci, lecz i z pow odu matej pojem noöci terenu (terytorjum görskie, lesiste). Mimo niezbyt w ysokich niedoboröw polskich i stabego zaludnienia m ozliwosc zasadniczej zm iany w skla- dzie zaludnienia jest tu mniejsza, niz w pow iatach, gdzie w zgl^dny niedobör polskosci jest w praw dzie wyzszy i zaludnienie g^stsze, ale i pojem nosc znaczniejsza, stan nasycenia dalszy. Tu wi§c cyfra niedoboru nie jest m iarodajna.
W o w iele mniejszym stopniu stosuje si$ to do Polesia, ktöre niewielkq posiada pojem nosc, ale gdzie przez prace m eljoracyjne w arunki ulec mogq. znacznym zmianom. Dalekie natom iast od na-
— 19 —
sycenia sq obszary p ötnocno-w scho dnie Rzeczypospolitej, gdzie w zgl^dny niedobör Polaköw jest niski, oraz pölnocno-zachodnie z stabq przew yzkq polskosci. Zaznaczyc zresztq nalezy, ze i tarn, gdzie stan nasycenia nie zostat osiqgni^ty, przem ieszczenia nie muszq odpo- w iadac kierunkow i gradjentu g^stosci. W ystarczy przypom niec przy- ciqgajqcy w piyw wielkich m iast i ognisk przemystowych.
Röznice g^stosci zaludnienia oddziatyw ujq na proces w yröw - nania nie bezposrednio, t j. odpow iednio do w ariinköw ich prze- strzennego roztnieszczenia (sqsiedztwo, odleglosc), lecz w stopniu zaleznym od jakosci i kierunku naturalnych lub sztucznych drög kom unikacyjnych. P rzew aga potqczen röwnoleznikowych nad po- tudnikow em i, zw iqzana z konfiguracjq ziem polskich, stw arza w a- runki wychodzqce na ogöt na korzysc polskosci. Z jednej stro'ny bow iem utatw ia oddziatyw anie g§sto zaludnionych, a czysto pol
skich obszaröw n a przylegte na w schodzie rzadko zaludnione te- rytorja, w ykazujqce stabe niedobory pclskosci, z drugiej ostabia cz^sciowo w ptyw zag^szczeri niepolskich w obszarze potudniow o- w schodnim na rzadziej zaludnione krainy, sqsiadujqce z niemi od pötnocy.
Zresztq zaleznosc tendencji do przem ieszczeh od rozmaitych czynniköw, jak röznice g^stosci, struktury gospodarczej, osadniczej i kom unikacyjnej, w ym aga szczegötowej analizy i tu ogölnie tylko moze byc poruszona. Na jej tle m apa rozmieszczenia wzgl^dnych przew yzek i niedoboröw nabrac moze szerszego znaczenia; na razie nadaje sip do poröw naw czej oceny mozliwosci zmian, wyw otanych przem ieszczeniam i doraznem i, nie stopniowem i.
Studjum powyzsze jest jedynie pröb^ zastosow ania nowej m etody w statystyce demograficznej. Uzyskane przytem wyniki nie m ogq byc doktadne, gdyz: 1) oparte sq na m aterjale statystycznym , odpow iadajqcym stanow i z przed 6, wzgl. 7 lat i nie uwzgl^dniajq zmian zasztych w mi^dzyczasie (osadnictw o kresow e, reem igracja), 2) polegajq na obliczeniach, tycz^cych powierzchni stosunkow o duzych, a przytem nieröw nych (powiaty), skutkiem czego obsza- rom w schodnim odpo w iada silniejsza generalizacja niz zachodnim i poludniow ym . Niemniej dajq one obraz ogölny przestrzennego zröznicow ania potencjalnej roli zywiotu polskiego na terenie Rzeczy
pospolitej nie pozbaw iony, jak sqdz^, znaczenia i interesuj^cy za- röw no ze stanow iska demografji, jak geografji politycznej.
Krakow 1926.
W zg l^ d n e p rzew y zk i P o la k ö w w p o w ia ta ch . Rel. Überschüsse der Polen nach W ojwodschaften und Kreisen.
B ydgoszcz 9'6 C hodziez 1'8 C zarnköw 2 4 ’5 Gniezno 6 4 7 Gostyri 69 G rodzisk 6 9 2 Inow roclaw 47’5 Jarocin 66'2
K^pno 48'3 Koscian 74'6 Kozmin 61 '1 Krotoszyn 64 7
Woj. Poznariskie.
Leszno 33'4 M i^dzychöd 17'7 Mogilno 40 N. Tom ysl 15‘5 O borniki 22'3 O dolanöw 39'9 O ströw 107‘8 O strzeszöw 56'5 P leszew 64'8 P oznan wsch. 58'5 P oznan zach. 61 Rawicz 44'9
Strzelno 51 "8 Szam otuty 44’9 Szubin 191 Smigiel 53 Srem 51'7 S roda 54 W qgrow iec 28'9 W itkow o 40'4 W olsztyn 26'3 W rzesnia 60'4 W yrzysk 178 Znin 321
B rodnica 39'6 Chelm no 31 "6 Chojnice 23’4 D zialdow o 14 G niew 40'2 G rudziqdz 17
Woj. Pomorskie.
Kartuzy 40'6 Koscierzyna 25 L ubaw a 48 8 P uck 35’6 S^polno l 'l S tarogard 47'4
Swiecie 24'5 Tczew 6 7 7 T orun 34‘2 T uchola 25‘1 W qbrzezno 24’2 W ejherow o 44'4
Bi ata 137 Bochnia 113'9 Brzesko 107 7 C hrzanöw 149'2 D ^brow a 89‘8 Gorlice 39-9 G ryböw 544 Jasto 77
Bielsko 8 1 7 Cieszyn 89‘6 Katowice 4 3 8 6
Woj. Krakowskie.
K rakow 138 Lim anow a 804.
Mielec 77‘5 M yslenice 84'3 N. Sqcz 70 N. T a rg 55'2 Oöwi^cim 136'3 Pilzno 81'9
Woj. islqskie.
Lubliniec 2 7 7 Pszczyna 84 R uda 316
P odgörze 1793 Ropczyce 91'4 S pisz-O raw a 3 7 3 T arn ö w l l l -6 W adow ice 130'5 W ieliczka 143 Zyw iec 93'2
Rybnik 1079
Swi^tochtoWice 8 0 9 7 Tarnow skie Göry 774
W o j . N o w o g r o d z k ie i o k r . W ile n s k i.
B raslaw 14 Lida 17’5
Blonie 95'3 C iechanöw 45'6 Gostynin 51‘7 Grojec 59’1 Kutno 86'9 Lipno 39'4 Lowicz 70'1 M aköw 40'7
Brzeziny 62'5 Kalisz 92'2 Kolo 65'7 Konin 78'9 Lask 80 9
B§dzin 209'9 Cz^stochow a 99'1 llza 68'5
J^drzejow 6 9 i Kielce 70'9 Konskie 60'8
Biala 25'6 Bilgoraj 28'8 Chelm 30 G arw olin 72'4 H rubieszöw 30'3 Janöw 53'8
K onstantynöw 34'7
O szm iana 18'2 Stolpce 14'5
Woj. W arszawskie.
M insk Maz. 56'7 M law a 48'9 N ieszaw a 63'9 Plock 57'4 Plönsk 46'4 Przasnysz 36'4 P ultusk 52
Radzymin 56'5
Woj. Lödzkie.
L^czyca 72'2 Lodz 64'8 Piotrköw 70'7 R adom sko 93 5 Sieradz 76
Woj. Kieleckie.
Kozienice 58'1 M iechöw 1018 Olkusz 89'1 O patöw 73'6 Opoczno 5 8 6 Pinczöw 86:4
Woj. Lubelskie.
K rasnystaw 64'6 Lubartöw 56'8 Lublin 64'9 Luköw 51'4 P utaw y 70'5.
Radzyn 36'9 Siedlce 48'8
W ilno-Troki 17'1 W olozyn 105
R aw a 55 Rypin 46'8 Sierpc 51
Skierniewice 78'4 Sochaczew 49 8 W arszaw a 82'6 W loclaw ek 73'5
Stupca 59'6 T urek 74'5 W ielun 77'3
Radom 70'1 Sandom ierz 81 '6 Stopnica 67'9 W toszczow a 63'6
Sokolöw 48'3 Tom aszöw 47'8 W ^gröw 50 W lodaw a 13*2 Zam osc 65'8
Woj. Bialostockie.
A ugustöw 26'2 Bialystok 24'2 Bielsk 7'6 Grodno 2'9 Kolno 34'7
Lom za 39'3 O strot^ka 39 O ströw 46 Sejny 10'6 Sokölka 26
Suw alki 2 9 9 Szczuczyn 29'7 , W olkow ysk 11'3 W ysokie Maz. 48 9
Brzozöw 78'1 Jarostaw 32'5
Kolbuszowa 72'2 Krosno 72'4
Woj. Lwowskie.
Lwöw 22'5 Lancut 85'3 Nisko 57'2 P rzew orsk 129'1
Rzeszöw 124' 1 S anok 5'7 Strzyzöw 8 9 i T arnobrzeg 63'3
Kam ionka Strumilo- w a 0'2
Woj. Tarnopolskie.
Przem yslany 106 Skatat 24'1
T arnopol 0'4 T rem bow la 133
Woj. Poleskie.
Kobryn 5'3
W zgl^ d n e n ied o b o ry P o la k ö w w p o w iatach . Rel. Defizite der Polen nach W ojwodschaften und Kreisen.
Bohorodczany —55 Dolina — 261 H orodenka — 55'1 Kalusz —53'9 Kolomyja —48'9 Kosöw —33
Woj. Stanistawowskie.
N adw örna — 25'3 Peczenizyn — 71'8 Rohatyn —36'3 Skole — 25'7 S tanislaw e w — 61'2 Stryj — 49'9
Sniatyn — 103 Tlum acz — 54'3 T u rka — 20'4 Z ydaczöw — 38'8
Borszczöw — 30'5 Brody — 22'7 Brzezany — 7'8 Buczacz — 7'8
Woj. Tarnopolskie.
Czortköw — 2'9 Husiatyn — 20 P o dhajce — 11'8 R adziechöw —22'6
Zaleszczyki -—29'8 Z baraz — 15'2 Z boröw — 15'3 Zloczöw — 23'4
— 23 —
B öbrka — 3 0 4 C ieszanöw — 0'7 Dobrom il — 21 '8 D rohobycz — 25
Woj. Lwowskie.
Jaw oröw — 501 Lisko — 21 '9 M osciska — 3'2 Przem ysl — 3'2
Rudki — 20'3 Sam bor — 191 Sokal — 18-4
Stary Sam bor — 41 '3 G rödek Jag iell.— 20'3 R aw a Ruska —39'5 Zötkiew —3 3 7
D ubno — 42'5 Horochöw — 34 Kowel — 25
Brzesc Lit. — 9'9 Drohiczyn — 19 Karnien Kosz. —
Woj. Wotyriskie.
Krzemieniec — 52'8 O strög — 45 Luboml — 125 Röwne — 39 Luck — 29 W lodzim ierz — 25
Woj. Poleskie.
Kossöw — 10'5 Luniniec — 10'5 18-5 Pirisk — 17 5
Pruzany — 7-2 Sarny — 17‘2
Woj. Nowogrodzkie i okr. Wileriski.
B aranow icze — 10'4 Nieswiez —15'6 W ilejka —5'6 Dunitowicze — 4 7 N ow ogrödek —13'5 Sw i^cany —1'8 Dzisna —3‘8 Slonim — 9 7
Woj. Bialostockie.
Biatowieza — 1'4
P O L N ISC H E N BEV Ö LK ER U N G D E R REPUBLIK PO LE N .
I.
M e t h o d e .
1. W ird ein Teil d er B ew ohner eines gegebenen Gebietes der übrigen B evölkerung gegenübergestellt, so bildet er — falls kein G leichgew ichtszustand herrscht — eine M ajorität oder M inorität und als M aass seiner Stärke, ev. S chw äche w ird stets sein prozen
tuelles Verhältnis zur G esam tbevölkerung angenom m en. Die Bevöl
kerungsverhältnisse sind veränderlich, die Ä nderung kann gelegent
lich zur völligen U m w ertung führen, w obei die ehem alige M ino
rität zur M ajorität w ird und um gekehrt. Eine vergleichende Schä
tzung der W ahrscheinlichkeit solcher V eränderungen w äre eine interessante Aufgabe sow ohl für die B evölkerungsw issenschaft, wie für die politische Erdkunde. W enn m an die qualitativen Unter
schiede (Rasse, Kultur, W irtschaft, politische M acht) unberücksichtigt lässt, bleibt die grössere oder kleinere Aussicht radikaler U m w and
lung des Verhältnisses von M ajorität und M inorität lediglich von räum lich-quantitativen Zuständen der B evölkerung abhängig. Als M aass dieser Z ustände kann jedoch nicht einfach das prozentuelle Verhältnis gelten. Ist in zwei G ebieten dieses Verhältnis identisch, so ist freilich in beiden die M inoritätsgruppe um denselben P ro
zentbetrag vom G leichgew ichtszustand (d. i. von 5 0 % ) entfernt.
D ieser B etrag kann aber in einem G ebiete einer unbedeutenden, im zw eiten einer beträchtlichen absoluten Zahl der Individuen entsprechen. In erstem Falle ist es selbstverständlich leichter die bestehende M ajorität von ihrer dom inierenden Stelle zu verdrängen als im zweiten. Der quantitative W iderstand gegen eine mögliche radikale Ä nderung hängt also nicht von den prozentuellen W erten, sondern von der absoluten Zahl der Individuenab, die für eine ge
gebene B evölkerungsgruppe den Ü berschuss oder ein Defizit im Verhältnis zum G leichgew ichtszustand bildet.
— 25 —
2. Sei N die Kopfzahl einer M inorität auf der Fläche P, deren G esam tbevölkerung L beträgt. Soll diese M inorität dem Rest der B evölkerung gleich w erden (G leichgew ichtszustand), so muss sie sich um den Betrag D = L — 2N vergrössern. Die Zahl D kann als Defizit der betrachteten M inorität bezeichnet w erden, a b s o l u t e s D e f i z i t , welches, da sein W ert von der Grösse des G e
bietes abhängig ist, für V ergleichszw ecke keine A nw endung fin
den kann.
Eine vergleichbare Grösse bildet dagegen das auf die Flä
cheneinheit bezogene r e l a t i v e D e f i z i t (d). Dies ist die Indi
viduenzahl, die der M inorität auf 1 km 2 zugeschlagen w erden muss, dam it dieselbe dem Rest der B evölkerung gleich werde. Folglich ist d - - p . D as rel. Defizit ist eine Funktion des Prozentw ertes der M inoritätsgruppe (n % ) und der B evölkerungsdichte (g), ent
sprechend der Formel d = g ( 1 — ~ ).
Im relativen Defizit finden w ir ein vergleichbares M aass des quantitativen W iderstandes, den die M inderheit überw inden muss, um die G leichgew ichtsstellung (5 0 % ) zu erreichen, folglich ein M aass d er Aussicht eines erfolgreichen Sichem porringens in Bezug auf die räum lich-quantitativen Bevölkerungsverhältnisse des G e b ie te s1).
Diese B edeutung des rel. Defizits w ird begrenzt durch die B edingung d ^ s — g, wo s die Bevölkerungsdichte des Sättigungs
zustandes bedeutet. Entscheidend ist hier also die Aufnahm sfähig
keit des G ebietes (die m axim ale mögliche B evölkerungsdichte);
sie darf nicht kleiner sein als g (2 — ^ ) . D a diese Aufnahm sfä
higkeit keinen dauernden W ert besitzt und mit der W irtschaftsstruk
tu r und dem K ulturzustand der Bevölkerung sich verändert, da sie auch keine Funktion der B odenergiebigkeit ist (vergl. sog. „aus- sen b ed in g te“ B evölkerungsanhäufungen), folglich nicht auf dem W ege der B onitierung der Fläche ermittelt w erden kann, w ird sie in unserer Formel nicht berücksichtigt und ihre B edeutung kann nu r prinzipiell hervorgehoben werden.
Dieselbe Zahl, welche für die M inoritätsgruppe deren relatives Defizit darstellt, bildet für die M ajoritätsgruppe deren relativen Ü berschuss über dbn Gleichgew ichtszustand, ist also auch ein ver
gleichbares M aass des quantitativen W iderstandes dieser M ajorität ') Vergl.: J, S m o l e n s k i, Sur une nouvelle m ethode dans la stati- stique etc. C. R. du Congr. Intern. Geogr. au Caire 1925.
gegen seine D egradierung. Ihre A bhängigkeit vom P rozentw ert der M ajorität (m %■) und von der B evölkerungsdichte entspricht der Formel d = g ( j ^ — 1). Je nachdem diese Zahl auf die M ajo
rität (als Ü berschuss) oder M inorität (als Defizit) an gew and t w ird, ist sie positiv (- j- d ) oder negativ ( ^ d ) .
W as die A nw endung der M ethode der rel. Ü berschüsse und Defizite anbelangt, m uss bem erkt w erden, dass sie eine verglei
chende Schätzung der C hancen nur solcher Ä nderungen im Ver
hältnis der B evölkerungsbestandteile ermöglicht, die durch Immi
gration und Kolonisation hervorgerufen w erden, nicht ab er solche, die durch allm ähliche U m w andlung Zustandekom m en (natürliche B evölkerungsbew egung), dass sie nur die quantitativen U nter
schiede berücksichtigt und die Rolle der qualitativen nicht in Er
w ägung zieht, dass sie schliesslich einer B evölkerungsgruppe die übrige B evölkerungsm asse gegenüberstellend, dieselbe unge
achtet ihrer ev. Differenzierung als Einheit betrachtet, ohne den Z ustand der sog. relativen M ehrheit zu unterscheiden.
II.
Als P robe d er A nw endung d er geschilderten M ethode w urde die B erechnung der rel. Ü berschüsse und Defizite des polnischen Elem entes im G ebiete der R epublik Polen durchgeführt. Sie basiert auf dem M aterial der V olkszählung von 1921, bzw. 1919. Die W erte w urden nach Kreisen (pow iaty) berechnet, wobei die Bevöl
kerung der 13 Städte, w elche besondere adm inistrative Kreise bilden, elim iniert w u r d e *).
Die E rgebnisse sind in der beigefügten Liste zusam m enge
stellt, w o für jeden Kreis die G rösse des polnischen rel. Über
schusses ( + d ) , bzw. Defizits (— d) angegeben w urde. Die posi
tiv e n Zahlen bezeichnen also, um wie viel Köpfe die Polen die übrige B evölkerung auf d er Fläche von 1 k m 2 im betreffenden Kreise überbieten, die negativen, w ie viel Individuen dem polni
schen Elem ente auf der Fläche von 1 k m 2 fehlen, dam it es die Hälfte d er B evölkerung bilde.
9 B ydgoszcz, Grudziqdz, Krakow, Lublin, L w öw , Lödz, Poznan, T o - run, W arszaw a, Wilno, Bjelsko, Huta Kröl., Katowice. Nur die drei letzten haben keine polnische Majorität. — G änzliches Eliminieren der Stadtbevöl
kerung wäre vielleich t zw eckm ässig, konnte aber vorläufig nicht durchge
führt werden, da die Flächenräum e der Städte noch nicht publiziert wurden.
— 27 —
Die allgem eine räumliche Verteilung der rel. Ü berschüsse und Defizite w urde in der Form einer Isarythm enkarte dargestellt. Ihr w urden die für die einzelnen Kreise berechneten und im Schw er
punkte jedes Kreises lokalisierten W erte zu G runde gelegt. Zwischen den W erten -f- 50 (Ü berschüsse) und — 50 (Defizite) sind Isarythmen für Zehntelunterschiede eingetragen, ausserdem w urden M axim a und M inim a mittels der Isarythm en -j- 100 und — 100 ausgeschieden.
Die G rösse der Flächen, die verschiedenen Ü berschuss- bzw.
Defizitwerten entsprechen, w urde nach Kreisen berechnet.
1. R ela tiv e Ü b ersch ü sse d es p o ln isch en E lem en tes.
D as G eb iet hoher Ü b ersch ü sse ( d > - j - 5 0 ) . — Da die mittlere B evölkerungsdichte in Polen etw as w eniger als 69 auf 1 k m 2 beträgt, m uss der Ü berschuss von m ehr als 50 Köpfen auf 1 k m 2 als hoch bezeichnet w erden. Solchen Ü berschuss haben die Polen auf einer Fläche von ca. 114.000 km 2, d. i. beinahe 29'5%
des Staatsgebietes. Es ist ein einheitliches Gebiet, das sich vom m ittleren San, W ieprz und unteren Liwiec im Osten bis zur Staats
grenze im W esten ,erstreckt, im Süden parallel der G renze im Innern der K arpaten verläuft, im N orden über den unteren Bug und die W eichsel reicht, ohne die untere W arthe zu berühren, — es um fasst also die zentralen und südw estlichen Länder des Rei
ches. Hieher gehören die W ojew odschaften Kielce und Lodz, die W oj. Schlesien ohne Kreis Lubliniec, die Woj. Krakau mit A usnahm e der Kreise Gorlice und Spisz-O raw a, die Woj. W ar
schau ohne die nördl. Kreise, der südliche Teil der W oj. Poznan (Posen) ohne w estlf Grenzkreise, endlieh die w estliche Hälfte der W oj. Lublin und die westl. Kreise der Woj. Lwöw. Ausserdem gehört hieher noch der Kreis Tczew (D irschau) an der unteren W eichsel, abgesondert von dem oben geschilderten G ebiete durch eine breite Zone niedrigerer polnischer Überschüsse.
Im Südosten überschreitet die Isarythme -j-5 0 die Staats
grenze in Schlesien und in den W estbeskiden, w as der Existenz ethnographisch polnischer G ebiete jenseits dieser Grenze entspricht (preussisch Oberschlesien!).
D as G eb iet m axim aler Ü b erschüsse (d > - j - 100). — Ge
biete, in w elchen die polnischen rel. Ü berschüsse den W ert von -j- 100 überschreiten, bilden eine grössere zusam m enhängende Fläche im Südw esten und Süden des, Reiches, um fassend zehn Kreise der
W oj. Krakau (Biala, Bochnia, Brzesko, C hrzanöw , Krakow, OswiQ- cim, Podgörze, Tarnöw , W adow ice, W ieliczka1), zwei der W oj Kielce (B^dzin, M iechöw 2) und vier schlesische Kreise (Katowice, Ruda, Swi^tochlowice, H uta Kröl.). Ausserdem w eisen diese Über
schussw erte zwei w estliche Kreise der W oj. Lwöw (Rzeszöw, P rze- w orsk) und den Kreis O ströw in G rosspolen auf. — Alle zusam men repräsentieren eine Fläche von ca 11.600 km 2. Ihre Lage wird sow ohl durch den hohen Prozentsatz des polnischen Elem entes wie — vor allem — durch die B evölkerungsdichte b edingt (w est
liches Industriegebiet, subkarpatische Zone).
Ausserhalb der genannten G ebiete überschreiten die polni
schen Ü berschüsse nirgends die Höhe von 100 Köpfen auf 1 k m 2.
In der W oj. W arschau w eist der Kreis Blonie W erte über 90, Kutno und W arschau (ohne S tadt!) ü ber 80 auf. Es sind diejenigen Kreise, w elche in der W ojew odschaft die grösste B evölkerungs
dichte haben. In der W oj. Lödz besitzen die Kreise Kalisz und Radom sko W erte über 90.
D as G eb iet m ittlerer Ü b ersch ü sse ( + 3 0 < d < - j - 50).
Die Kreise, in w elchen der polnische Ü berschuss 30 bis 50 pro 1 k m 2 beträgt, um fassen gegen 46.000 k m 2, d. i. ca 11'8% der Staatsfläche. Es gehören hieher grössere Gebiete im nördlichen M asovien und w estlichen P odlachien (nördl. Teil der W oj. W a r
schau, westl. Teil der W oj. Bialystok) und im nördlichen Pom m ern.
Die Isarythm e —j— 30 überschreitet im N orden die Staatsgrenze und reicht nach O stpreussen hinein.
D as G eb iet sch w ach er Ü b ersch ü sse (-j- 1 < d < -j- 30).
Einen schw achen rel. Ü berschuss ( 1 — 30 Köpfe auf 1 k m 2) besi
tzen die Polen in K reisen,'die längs der ethnographischen Grenze im Osten (Zone des m ittleren Bug) und im äussersten W esten (w estl. Kreise der W ojew . P oznan) liegen; die grössten hieher gehörenden Flächen liegen im N ordw esten des Reiches, um fas
send den östl. Teil der Woj. Bialystok, den nördlichen der Woj.
N ow ogrödek, den westlichen und südlichen der W oj. W ilno. S chw a
chen polnischen rel. Ü berschuss hat auch die tranversale Zone, w elche im F lussgebiet der unteren Netze und am W eichseldurch
bruch die nördlichen Kreise der Woj. P oznah und die südlichen Kreise von Pom m ern umfasst, sow ie zwei grössere Inseln polni
scher M ajorität in P odolien (Lwöw, Przem yslany, K am ionka S tru m .— . J) Werte über 90 haben hier noch die Kreise Z yw iec und Ropczyce.
2) Der Kreis C z§stochow a hat —j— 99'1.
— 29 —
Tarnopol, Skafat, T rem bow la), endlich der Kreis Kobryn im Polesie.
Zusam m en repräsentieren die Kreise des niedrigen poln. Ü ber
schusses ein Areal von ca 80.409 k m 2, d. i. rund 20'8% des S taats
gebietes.
2. R ela tiv e D e fiz ite d es p o ln isch en E lem en tes.
D as G eb iet hoher D e fiz ite ( d > — 50). D as polnische De
fizit (oder der nichtpolnische Ü berschuss) überschreitet den W ert 50 pro 1 k m 3 im subkarpatisch— pokutischen Gebiete, das rechts des Dniestrflusses sieben Kreise um fasst (Bohorodczany, Kafusz, Stanisfaw öw , H orodenka, Tlumacz, Peczenizyn, S n iaty n 1), in dem G renzkreise Krzemieniec in W olhynien und in der isolirten Insel des Kreises Jaw oröw in der W ojew. Lwow, wo übrigens das D e
fizit kaum 5 0 i beträgt. Von allen diesen Kreisen, die sämmtlich im Südosten des Reiches liegen, haben nur drei (Stanisfaw öw , Peczenizyn, Sniatyn) rel. Defizite von über 55'1. Die Gesam tfläche aller beträgt ca. 8.500 k m 2, also rund 2'2% des Staatsgebietes.
D er Kreis Sniatyn (604 k m 2), an der Südostgrenze gelegen, w eist als einziger ein rel. Defizit von über 100 Köpfen auf 1 km 2 auf; er repräsentirt also allein das Gebiet des m axim alen nicht
polnischen Ü berschusses ( d > — 100).
D as G eb iet m ittlerer D e fiz ite (— 30 < d < — 50). Mittlere W erte (30—50) polnischer Defizite erscheinen auch nur im Südo
sten, nämlich in vier Kreisen der W oj. Lwow (Böbrka, Zöfkiew, R aw a Ruska, Stary S a m b o r2), in fünf Kreisen der Woj. Stanisfa
w öw (Kofomyja, Stryj, Kosöw, Rohatyn, Zydaczöw), einem der W oj. T arnopol (Borszczöw) und vier in W olhynien (Oströg, D u- bno, Horochöw, Röwne).
D as Areal dieser Kreise beträgt ca 23.200 km 2, d. i. rund 6% des Staatsgebietes.
D as G eb iet sch w a ch er D efizite (— 1 < d < — 30). Hieher gehört vor allem das ganze Polesie (nur der Kreis Kobryri hat einen poln. Ü berschuss von 5'3), W estw olhynien, der südliche Teil d er W oj. N ow ogrödek, der mittlere und östliche Teil der W oj.
W ilno. Mit A usnahm e von W olhynien überschreiten hier die De
9 Im Kreise Stryj beträgt das rel. Defizit der Polen — 49'9, im Kreise Koiomyja — 48'9.
2) Der Kreis Stary Sambor am oberen Dniestr bildet eine isolierte, nach W esten vorgeschobene Insel mittlerer poln. Defizite.
fizite nicht den W ert von — 20. Ausserdem gehören hieher vier in den O stbeskiden gelegene Kreise der Woj. Stanistaw öw , wo die niedrigen W erte polnischer Defizite durch schw ache B evölkerungs
dichte bedingt w erden. W eiter besitzen nur schw achen polnischen Defizit alle Kreise der W oj. T arnopol, die keine polnische M ehr
heit h a b e n 1). Unter ihnen zeigen besonders niedrige Defizitwerte die Kreise Brzezany — 7'8, P odhajce — 11'8, Buczacz ^ 7 ’8 und C zortköw — 2'9, w elche nördlich vom D niestr die beiden Inseln polnischer M ajorität in P odolien verbinden. In der W oj. Lwow haben schw ache nichtpolnische Ü berschüsse vier K arpatenkreise (Lisko, Dobrom il, Sam bor, Drohobycz), vier in d er Mitte gelegene (M osciska — 3'2, Rudki — 20'3, G rödek Jagielloriski — 20'3, Prze- mysl • - 3 2 ) , w elche sich zw ischen dem geschlossenen G ebiete polnischer M ehrheit im W esten und d er polnischen M ajoritätsin
sel um Lwow erstrecken, endlich zwei Kreise im N orden der W o jew odschaft (Sokal — 18'4, C ieszanöw — 0 7 ), die eine Verbin
dung der genannten Insel mit dem polnischen G ebiete der Woj.
Lublin bilden.
Die Kreise, w elche schw ache Defizite der Polen (1 — 30 auf 1 k m 2) aufweisen, um fassen rund 111.500 k m 2, sie bedecken also ca 2 8 7 % der Staatsfläche — die Kreise, w o diese Defizite unter 20 auf 1 k m 2 bleiben, bilden gegen 21% des Staatsgebietes. W enn m an erw ägt, dass alle Kreise, in w elchen die P olen in M inder
heit sind, insgesam t 37% des Reichsterritorium s repräsentieren, w ird aus diesen Zahlen eine D isproportion zw ischen der relativen G rösse der Fläche, w o nichtpolnische B evölkerung eine M ehrheit bildet, und der Stärke dieser M ehrheit im eigenen G ebiete ersichtlich.
III.
1. D er G egensatz zw ischen der räum lich-quantitativen Rolle der polnischen und nichtpolnischen B evölkerung der R epublik Polen, der schon aus den auf die Fläche des Reiches bezogenen Areal
w erten für verschiedene Ü berschüsse und Defizite ersichtlich ist, w ird noch deutlicher, w enn m an diese Areale auf Prozente der beiderseitigen M ajoritätsgebiete um rechnet und diese einander g e
genüberstellt.
B einahe die Hälfte (47'5% ) des polnischen M ajoritätsgebietes besitzt polnische Ü berschüsse von über 50 Köpfe auf 1 k m 2 —
0 Nur der Kreis B orszczöw hat — 30'5.
— 31 —
D a s G e b i e t p o ln is c h e r M a j o r it ä t D a s G e b i e t n ic h tp o ln is c h e r M a j o r it ä t
Ü b e rsc h ü s se d e r p o ln is c h e n B ev ö l
k e ru n g au f 1 km 2.
(D efizite d e r n ic h t- p o ln is c h e n B ev ö l
k e ru n g ).
F lä c h e d e r e n ts p r e c h e n d e n K reise in
% d e s p o ln is c h e n M a jo ritä tsg e b ie te s.
Ü b e rsc h ü s se d er n ic h tp o ln is c h e n B e v ö lk e ru n g auf 1 k m 2 (D efizite d e r p o ln i
s c h e n B ev ö lk eru n g )
F lä c h e d e r e n ts p r e c h e n d e n K reise in
% d es n ic h tp o ln i
s c h e n M a jo ritä tsg e b ie te s.
0 — 20 . . . . 22%
20 — 50 . . . . 30-5%
> 50 . . . . 47-5% v
0 - 20 . . . . 5 7 7 % A
20 — 50 . . . . 36-3%
> 5 0 . . . . 6%
100% 100%
vorn Gebiete nichtpolnischer M ajorität weist kaum 1f 16 der Fläche (6 % ) analogen Ü berschuss nichtpolnischer Elemente auf. Den über
w iegenden Teil (5 7 7 % ) des nichtpolnischen M ajoritätsgebietes bilden Kreise, w o der rel. Ü berschuss der nichtpolnischen Bevöl
kerung unter 20 Köpfen pro 1 k m 2 bleibt, dagegen haben die Po
len ähnlich niedrige rel. Ü berschüsse auf absolut und relativ klei
nerer Fläche, die rund 22% des polnischen M ajoritätsgebietes darstellt.
Endlich kann noch hervorgehoben w erden, dass die Kreise der schw ächsten polnischen Ü berschüsse — unter 10 auf 1 k m 2 — nur 7% des poln. M ajoritätsterritorium s bilden, w ährend die nichtpol
nischen Elem ente auf vollen 25% ihres M ajoritätsgebietes diese nie
drigsten Ü berschüsse haben.
Die angegebenen Zahlen beziehen sich natürlich nur auf die gegenw ärtig bestehende adm inistrative Einteilung Polens, die der B erechnung zugrundegelegt w urde; bei anderer A bgrenzung der Kreise oder bei W ahl anderer Flächenelem ente (z. B. der G e
m einden) könnten die Zahlen etw as anders ausfallen und z. B. die beiderseitigen Extrem w erte stärker hervortreten. Für dieselben Flä
chen bleiben aber auch dann die Mittelwerte unverändert. D er mittlere Ü berschuss der Polen auf der G esam tfläche aller Kreise polnischer M ajorität beträgt beinahe 50 Köpfe auf 1 km 2 (49'6), der mittlere Ü berschuss der nichtpolnischen Bevölkerung in allen Kreisen, wo diese überw iegt, erreicht nicht volle 21 Köpfe auf 1 k m 2. D er G egensatz der beiderseitigen räum lich-quantitativen Rollen ist also bedeutend, unabhängig von der Tatsache, dass das nichtpolnische Elem ent auf absolut kleinerer Fläche überw iegt und dass es verschiedene nationale G ruppen umfasst.
