Symbol – ikona tajemnicy

Krzysztof Bardski

Symbol – ikona tajemnicy

Verbum Vitae 16 (2009), 201-210

SYMBOL - IKONA TAJEMNICY

Ks. Krzysztof Bardski

Język religijny jest z konieczności językiem odwołują­ cym się do metafory. Usiłuje wyrazić to, co niewyrażalne i dać wyobrażenie o czymś, czego nie da się wyobrazić. Dzieje się tak, ponieważ słownictwo, jakie wytworzyły poszczególne języki, służyło komunikacji międzyludzkiej, wyrażało relacje ludzi pomiędzy sobą i służyło do porozu­ miewania się w sytuacjach, jakie stwarzał otaczający ich świat.

Gdy przy pomocy ludzkiego języka zaczęto wyrażać treści objawione, a więc wykraczające poza zwykłe ludz­ kie doświadczenie, pojawił się problem. Treści te były zasadniczo nowe, a więc nie znajdowały zakorzenienia w powszechnie używanej terminologii. Zaczęto więc ko­ rzystać z języka relacji międzyludzkich, by zwerbalizo­ wać tajemniczą relację Boga do człowieka i cokolwiek powiedzieć o samym Bogu. W ten sposób powstały zręby języka teologicznego Starego Testamentu, gdzie - na przy­

kład - przy pomocy słowa oznaczającego układ pomiędzy sojusznikami (berît), zaczęto opisywać relację zależności pomiędzy Bogiem a Jego ludem. Również Jezus w swoim nauczaniu nie stroni od metafory, zwłaszcza gdy przybliża swoim słuchaczom tajemnicę królestwa niebieskiego przy pomocy przypowieści.

W chrześcijańskiej tradycji, zwłaszcza w starożytno­ ści i średniowieczu, komentatorzy Biblii często budowali sens symboliczny na jej różnorodnych motywach literac­

kich, by przy ich pomocy uzmysłowić wiernym trudne prawdy wiary. Tekst biblijny użyczał obrazu, zaś refleksja teologiczna obdarzała go sensem ponaddosłownym, któ­ ry nieraz daleko wyprzedzał to, co autor natchniony mógł mieć na myśli. Metoda ta, przez wieki stosowana przy duchowej aktualizacji Słowa Bożego, została w ostatnich czasach nieco zapomniana, stąd też chcielibyśmy w niniej­ szym artykule przybliżyć trzy symbole - skrzydła, drzewo i łuk - których kontemplacja pozwoli zobaczyć oczyma tradycji chrześcijańskiej to, co niewidzialne1.

Wymownym symbolem, żywiącym wyobraźnię staro­ żytnych i średniowiecznych chrześcijan, jest obraz skrzy­ deł ptaka. Zachowuje on zresztą swoją nośność również w czasach współczesnych, wystarczy wspomnieć o meta­ forze użytej przez Jana Pawła II w encyklice Fides et ratio - zaczerpniętej zresztą od Bernarda z Clairvaux1 2 - gdzie nauka i wiara zostały porównane do skrzydeł, dzięki któ­ rym umysł człowieka wznosi się ku Bogu.

W Księdze Psalmów obraz ten, dzięki zaimkowi dzier­ żawczemu został odniesiony do Boga, np. w Ps 57 (Wul- gata 56),2: „Zmiłuj się nade mną, Boże, zmiłuj się nade mną, u Ciebie chronię swe życie: chronię się pod cień Twoich skrzydeł, aż przejdzie klęska”. Podobnie czyta­ my w Ps 17(16),8: „Strzeż mnie jak źrenicy oka, w cieniu twych skrzydeł mnie ukryj”, czy też w formie życzenio­ wej (hebrajski cohortativus) w Ps 61(60),5: „Chciałbym zawsze mieszkać w Twoim przybytku, chronić się pod cień twych skrzydeł, bo Ty, o Boże, wysłuchujesz mych ślubów (Wulgata: moją modlitwę)”. W kontekście dzięk­ czynienia za wybawienie czytamy w Ps 63(62),8: „Bo sta­ łeś się dla mnie pomocą i w cieniu twych skrzydeł wołam radośnie”.

1 W celu zapoznania się z tradycją duchowej i symbolicznej in­ terpretacji Biblii, zob. K. Bardski, Słowo oczyma Gołębicy. Metodolo­

gia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teologiczne i duszpasterskie zastosowanie, Rozprawy Naukowe 3, Warszawa

2007.

Jest rzeczą oczywistą, że Bóg - jako istota duchowa i transcendentna - nie może mieć skrzydeł. Czego sym­ bolem zatem są w oczach tradycji skrzydła Boga? Hilary z Poitiers uwyraźnia wymowę metafory rozwijając obraz samicy troszczącej się o swe pisklęta, które osłania i ociepla swoimi skrzydłami3, dzięki czemu możliwe jest zestawienie Ps 57(56),2 ze słowami Jezusa: „Jeruzalem, Jeruzalem!... Ile razy chciałem zgromadzić twoje dzieci, jak ptak swe pisklęta zbiera pod skrzydła, a nie chcieliście” (Mt 23,37), co w konsekwencji wskazuje na troskę (sollicitudo) Boga 0 swój lud i ochronę, jaką daje Jego miłosierdzie (protectio

misericordiae), na którą z kolei wskazuje interpretacja Ps

61(60),5 przedstawiona przez Hilarego4.

Zarówno Eucheriusz z Lionu5 jak i autor Clavis Pseu- do-Melitona6 podejmą tę interpretację, natomiast Kasjo- dor rozwinie ją w oparciu o symbolikę liczb. Skrzydła z natury są dwa, przeto liczba mnoga wskazuje na dwie ce­ chy Boga, którymi mogą być miłosierdzie (misericordia) 1 miłość (caritas)1. Kładziemy tu nacisk na słowo mogą, gdyż interpretacja ponaddosłowna dopuszcza wielorakie możliwości tworzenia skojarzeń symbolicznych, które nie muszą się wykluczać, o ile nie naruszają podstawo­ wych kryteriów duchowej lektury Biblii. Tak więc Garnier z Langres odnosi ten sam obraz do Bożego miłosierdzia

(misericordia) i prawdy (veritas)8.

Interpretacje symboliczne, które do tej pory omó­ wiliśmy, pozwalają nam kontemplować ukryte prawdy dotyczące natury Boga przez pryzmat obrazu skrzydeł. Jawią się one jako elementy teriomorficznej symbolizacji Boga, wskazując na szczególny sposób Jego postępowa­ nia względem człowieka. Dominujący jest obraz samicy 3 4 5 6 7 8

3 Tractatus super Psalmos, ad 56,2; PL 9,363C. 4 Tamże, ad 60,5; PL 9,392C.

5 Formulae spiritalis intelligentiae, 1; PL 50,733A. 6 Clavis 1,14.

7 Expositio In Psalterium, ad 16,8; PL 70,120A. 8 Allegoriae totius Scripturae, Alae; PL 112,856D.

opiekującej się pisklętami, możliwe są jednak dalsze im­ plikacje, na przykład te związane z przedstawieniem Du­ cha Bożego jako unoszącego się nad wodami (Rdz 1,2) lub metafory orła krążącego nad swoim gniazdem, który bierze swe pisklęta i unosi je w górę (Pwt 32,11). Wów­ czas pojawia się dodatkowy wymiar symboliczny ruchu zstępującego, który wyraża pochylenie się Boga nad czło­ wiekiem, i wstępującego - gdy człowiek, z pomocą Boga, przekracza swoje ograniczenia i wznosi się ku Niemu. Ten wymiar podkreśla zwłaszcza tłumaczenie Wulgaty wersetu Pwt 32,11: „Jak orzeł, który skłania do lotu swoje pisklę­ ta” (Sicut aquila provocans ad volandum pullos suos).

Idąc dalej, metafora skrzydeł nie musi z konieczności wyrażać cech Boga, ale na przykład środki, którymi On się posługuje, by zbawić i uświęcić człowieka. W takim ujęciu „skrzydłami Boga” będzie to, co człowiek otrzymał od Niego. A więc będą to cnoty świętych, dzięki którym wznoszą się oni ku niebu i kontemplacji tajemnic Bożych, lub też księgi Starego i Nowego Testamentu, w odniesie­ niu do Ez 1,25 (Eucheriusz z Lionu9).

Szczególnym przypadkiem jest tradycja interpretacyjna Ap 12,14: „I dano Niewieście dwa skrzydła orła wielkiego, by na pustynię leciała do swojego miejsca, gdzie jest ży­ wiona przez czas i czasy, i połowę czasu, z dala od Węża”. W starożytności chrześcijańskiej Niewiasta z Apokalipsy często była odczytywana jako symbol Kościoła10 11, który otrzymuje od Boga (edothësan jako passivum theologicum) dwa duchowe dary - symbolizowane przy pomocy skrzydeł - które pomogą jej przetrwać trudny czas pobytu na pusty­ ni, który oznacza doczesne pielgrzymowanie. W tym ujęciu Pseudo Meliton sugeruje dwa skojarzenia ponaddosłowne. Skrzydła dane Kościołowi to księgi Starego i Nowego Te­ stamentu lub dwa przykazania miłości Boga i bliźniego11.

9 Formulae spiritalis intelligentiae, 5; PL 50,749B.

10 Zob. K. Bardski, Niewiasta Apokaliptyczna, w: Encyklopedia Katolicka, Lublin, t. 12 (w druku).

11 Podobną symbolikę wyprowadzano z dwóch denarów, które Samarytanin (symbolizujący Chrystusa) dał właścicielowi gospody

Z sy m b o lik i te rio m orficznej p rz e jd ź m y do św ia ta ro ­ ślin. Tutaj je d n y m z c ie k a w sz y c h sy m b o li je s t d rzew o . W m e ta fo ry c e arch ety p iczn ej k o ja rz o n e b y ło z u ro d z a ­ je m , stało ścią, siłą. W eszło do w y ra ż e ń id io m a ty c z n y c h za

sp ra w ą sw o ich o w o có w : o w o c czy jejś pracy, o w o c p rz e ­ m y śleń , itd. W p rz y sło w ia c h - n a p rz y k ła d „siln y ja k d ą b ” - o z n a c z a p o tęg ę.

R ó w n ie ż au to rz y b ib lijn i p rz y ró w n y w a li w ła d c ó w do p o tę ż n y c h drzew , z w ła sz c z a c e d ró w (np. E z 17,3nn), ale d rzew o p rz e d sta w ia ło p rz e d e w sz y stk im c z ło w ie k a i to w re la c ji do czynów , ja k ie p o p e łn ia , zaró w n o d o b ry c h ja k i zły ch . K sięg ę P sa lm ó w o tw ie ra p o e m a t, w k tó ry m c z ło ­ w ie k p ra w y p rz y ró w n a n y je s t do d rzew a, k tó re p rz y n o si o w o c w e w ła śc iw y m czasie (P s 1,3), Je zu s zaś p rz y p o ­ m o c y m e ta fo ry d rz e w a i o w o c ó w u k a z u je p ra w d ę o c z ło ­ w ie k u (M t 7 ,1 7 ), a n a w e t je g o e sc h a to lo g ic z n y m lo sie (M t 7,19).

S p o śró d sk o ja rz e ń p o n a d d o sło w n y c h , k tó re z a g o śc i­ ły w tra d y c ji K o ścio ła, n a p ie rw sz e m ie jsc e w y su w a się o d n iesien ie sy m b o lu d rz e w a do ta je m n ic y k rz y ż a . P ro sty j e s t z g o ła p o w ó d aso c ja c ji - m a te ria ł, z k tó re g o w y k o n a ­

n o k rzy ż, u z y sk u je się p rz e c ie ż z d rzew a. O w iele je d n a k w a ż n ie jsz e i cie k a w sz e s ą d alsze im p lik a c je sk o jarzen ia, z w ła sz c z a w św ietle w e rse tó w b ib lijn y c h , w k tó ry c h w y ­ stęp u je m o ty w drzew a.

P rzed e w sz y stk im , o p a rc iu o P a w ło w ą ty p o lo g ię A d a m -Je z u s (R z 5 ,1 2 -2 1 ), k tó ra zasa d n ic z o m a c h a ra k te r a n ty te ty c z n y (n ie p o słu sz e ń stw o A d a m a - p o słu sz e ń stw o C h ry stu sa; p rz e z A d a m a p rz y s z ła śm ierć - p rz e z C h ry ­ stu sa ży cie, itd .), d rzew o rajsk ie stało się ty p e m d rz e w a k rzy ża. C zęsto p rz y w o ły w a n y m p rz e z k o m e n ta to ró w w e r­ setem o b ra z u ją c y m tę ty p o lo g ię je s t P n p 8,5: „O b u d ziłem cię p o d d rz e w e m ja b ło n i”, w k tó ry m d rzew o ja b ło n i o z n a ­

(oznaczającej Kościół), por. K. Bardski, Słowo oczyma Gołębicy. Me­

todologia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teolo­ giczne i duszpasterskie zastosowanie, Rozprawy Naukowe 3, Warszawa

2007, s.67.

c z a k rz y ż , zaś w w y p o w ie d z i O b lu b ie ń c a o b ra z o w a n a je s t ta je m n ic a n a ro d z in K o ścio ła: C h ry stu s z k rz y ż a p o w o łu ­ je do istn ie n ia K o śció ł, g d y z Jeg o b o k u w y p ły w a w o d a i krew , sy m b o lizu jące sa k ra m e n ty c h rz tu i E u c h a ry stii12. Z re s z tą - w sp o m n ijm y n a m arg in e sie - w ła śn ie n a p o d ­ staw ie tej in te rp re ta cji tra d y c ja u to ż sa m iła o w o c d rz e w a ra jsk ie g o z ja b łk ie m , c h o ć n ie m a do te g o p o d sta w skryp- tu ry sty c z n y c h .

W n u rt tej in te rp re ta cji w p isu je się ale g o ry c z n e o d ­ czy tan ie P n p 2,3: „Jak ja b ło ń w śró d d rz e w leśn y ch , ta k m iły m ój w śró d m ło d zień có w , w je g o c ie n iu p rag n ę u siąść a je g o o w o c je s t sło d k i d la m o je g o p o d n ie b ie n ia ” . T u j e d ­ n a k d rzew o ja b ło n i sy m b o lizu je n ie ty lk o k rz y ż , ale c a łe ­ g o C h ry stu sa. O ile n a po z io m ie sen su d o sło w n e g o w e rse t p o d k re śla w y ją tk o w o ść O b lu b ień ca, z k tó ry m - p rz y ­ n ajm n iej w o c z a c h O b lu b ie n ic y - n ik t in n y nie m o że się ró w n ać, o ty le in te rp re ta c ja c h ry sto lo g ic z n a w sk a z u je n a w y ją tk o w o ść C h ry stu sa, k tó ry b ę d ą c c z ło w ie k ie m , p o ­ p rz e z sw o je B ó stw o j e s t k im ś je d y n y m . R o li tej w y ją tk o ­ w o śc i w re lacji do O b lu b ie n ic y p rz e s ą d z a ją d w a m o ty w y literack ie, k tó re stały się tw o rz y w e m d la sk o ja rz e ń po- n ad d o sło w n y c h . P ie rw sz y m j e s t cień , k tó ry rz u c a d rzew o , d ru g im zaś sło d y cz ow oców . C ień w k o n te k śc ie sta ro te sta ­ m e n ta ln y m z a w ie ra o d n ie sie n ie do m ą d ro śc i (K o h 7,12) o raz m o c y B ożej (Ps 9 1 ,1 ), ja k ró w n ie ż - w św ietle w c z e ­ śn ie jsz y c h ro z w a ż a ń d o ty c z ą c y c h „ c ie n ia sk rz y d e ł B o g a ” - w sk a z u je n a Jeg o m o c i p o tęg ę. M o ty w zaś o w o cu , k tó ­ ry m O b lu b ie n ie c k a rm i sw o ją O b lu b ien icę, z a p ra sz a do k o n te m p la c ji te g o w sz y stk ie g o , czy m C h ry stu s o b d a ro w u ­ je K o śció ł, p o c z ą w sz y o d d a ru zb a w ie n ia , p o p rz e z łask i,

S łow o B o że o ra z p o k a rm e u c h a ry sty c z n y 13. W ra c a jąc zaś do m e ta fo ry k rz y ż a , n ie je d n o k ro tn ie w ik o n o g rafii k o rzy

-12 Szerzej na ten temat, zob. K. Bardski, Stworzenie kobiety jako

wczesnochrześcijańska alegoria narodzin Kościoła, Scripturae Lumen

1 (2009) w druku.

13 Zob. K. Bardski, Pokarm i napój miłości. Symbolizm w pona-

dosłownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła. Rozprawy i Studia

stano z w y o b ra ż e n ia k rz y ż a ja k o d rz e w a w y d ająceg o licz­ ne ow oce (np. m o z a ik a w ap sydzie k o śc io ła św. K lem en sa w R zym ie). N o ś n o ś ć sy m b o lu d rz e w a w y k ra c z a p o z a w y m ia r ś c i­ śle c h ry sto lo g ic z n y . G a rn ie r z L a n g re s z a p ra s z a n a s do k o n te m p la c ji te g o s y m b o lu w św ie tle d w ó c h in n y c h te k ­ stó w b ib lijn y c h 14. P ie rw sz y m j e s t s c e n a s p o tk a n ia Je z u s a z Z a c h e u sz e m . P o b o rc a p o d a tk ó w , w d o d a tk u n isk ie g o w z ro stu , c h c ą c z o b a c z y ć p rz e c h o d z ą c e g o J e z u sa , w s p i­ n a się n a d rz e w o sy k o m o ry (Ł k 19,4). W in te rp re ta c ji p o n a d d o sło w n e j sc e n a ta j e s t a k tu a liz o w a n a w o d n ie s ie ­ n iu do k a ż d e g o c h rz e ś c ija n in a , k tó ry w sw o jej p o k o rz e (n isk i w z ro s t Z a c h e u s z a ) i g rz e s z n o ś c i (jak o p o b o rc a p o d a tk ó w ) p ra g n ie z o b a c z y ć Je z u sa . D rz e w o s y k o m o ry o z n a c z a z a te m p o z n a n ie B o g a , o k tó ry m G a rn ie r z L a n ­ g re s p isz e : „ je ż e li n ie p o jm ie m y g łu p ie j m ą d ro ś c i B o g a, n ie z d o ła m y z ro z u m ie ć C h ry s tu s a ” . T e k st te n z a w ie ra w y ra ź n ą a lu z ję d o P a w ło w e j n a u k i o m ą d ro ś c i k rz y ż a , k tó ry j e s t z g o rsz e n ie m d la Ż y d ó w a g łu p s tw e m d la p o ­ g a n (1 K o r 1,23), a w ię c z n o w u k lu c z e m d o m e ta fo ry j e s t ta je m n ic a k rz y ż a . D ru g a in te rp re ta cja n a w ią z u je do p rz y p o w ie śc i o z ia rn ie g o rczy cy , k tó re staje się p o tę ż n y m d rz e w e m (Ł k 13,19). Tutaj d rzew o sy m b o lizu je p o tę g ę w ia ry c h rz e śc i­ ja ń s k ie j, k tó ra p o c z ą tk o w o b y ła p o g a rd z a n a , le c z w k o ń c u

ro z sz e rz y ła się p o c a ły m św iecie.

S ym bol łu k u , k tó re m u p rz y jrz y m y się w ty m a rty k u ­ le, n ie p o c h o d z i ze św iata p rzy ro d y , le c z je s t w y tw o re m czło w iek a. Z ap e w n e b ard ziej p rz e m a w ia ł o n do w y o b ra ź ­ n i lu d z i w sta ro ż y tn o śc i i śre d n io w ie c z u , k ie d y u ż y w a n y b y ł w c e la c h w o je n n y c h lu b ło w ie c k ic h i m ó g ł b u d z ić k o n k re tn e sk o jarzen ia. Z a ró w n o je g o b u d o w a ja k i u ży cie w y w o ły w a ły in te re su ją c e aso cjacje p o ję c io w e , d zięk i k tó ­ ry m te k s ty b ib lijn e , w k tó ry c h łu k p o ja w ia się ja k o m o ty w lite ra c k i, stały się p u n k te m w y jśc ia d la g łęb szej m e d y ta c ji n a d ta je m n ic a m i B o ży m i.

14 Por. Allegoriae totus Scripturae, arbor; PL 112,865C-D. 2 0 7

W pierwszym rzędzie przyjrzyjmy się łukowi w rę­ kach samego Boga. W psalmach prezentujących Stwórcę w sposób antropomorficzny, łuk wskazuje na pewną posta­ wę Boga i Jego działanie. Trzeba jednak pamiętać, że poza antropomorficznym odniesieniem do Boga, na poziomie idiomatycznym „łuk Boży” oznacza również tęczę (np. „kładę mój łuk [qastî] na niebiosach” w Rdz 3,13).

Podstawowymi tekstami stanowiącymi inspirację dla starożytnych i średniowiecznych komentatorów są Ps 7,13, który w przekładzie Wulgaty brzmi: „łuk swój napiął i przygotował go” (arcum suum tetendit et paravit illum) oraz Ps 58(57),8 - „napiął swój łuk, dopóki nie osłabną”

(intendit ar cum suum donec infirmentur). Odwołujemy

się do dzieła św. Hieronima, gdyż w oryginale hebrajskim w oby wersetach na próżno szukać słowa qešet (łuk). Wul- gata w tych miejscach oddaje wiernie przekład Septuagin- ty, który w pewnym sensie interpretuje i wyjaśnia tekst hebrajski, w którym jest mowa jedynie o sporządzeniu „ognistych strzał” (Ps 7,13) oraz o „jego strzałach” (Ps 58[57],8). Tak więc motyw łuku w rękach Boga - obec­ ny domyślnie w oryginale hebrajskim - staje się wyraźny w tekstach, które zaważyły na tradycji chrześcijańskiej.

Czym jest w wyobraźni komentatorów łuk w ręku Boga? Podstawowe skojarzenie, wynikające z pierwotne­ go kontekstu Psalmu, dotyczy Bożej groźby skierowanej do grzeszników15. Łuk przygotowany, napięty, wskazuje na czujność i gotowość do natychmiastowej reakcji. Kontekst zaś dodaje, że jest to działanie w obronie pokrzywdzonego (Ps 7,7), dzięki któremu objawia się Boża sprawiedliwość (Ps 7,18).

Nie jest to jednak jedyna interpretacja ponaddosłowna motywu łuku w ręku Boga. Według Grzegorza Wielkie­ go łukiem tym jest również Pismo Święte jako narzędzie, którym On posługuje się w duchowej walce16. Motyw ten

15 Eucheriusz, Formulae spiritalis intelligentiae, 2; PL 50,738A; Ps-Meliton, Clavis, 10,2,18; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scrip­

turae, arcus; PL 112,863A.

rozwinął Alkuin w komentarzu do Apokalipsy: Jeździec na białym koniu (Ap 19,11; symbol Chrystusa) trzyma w dłoni łuk Starego i Nowego Testamentu17. W późniejszej tradycji w sposób bardzo obrazowy odnoszono poszcze­ gólne elementy łuku do części Biblii: Stary Testament, jako wyrażający surowość Boga - symbolizowało drzew­

ce, natomiast cięciwa, która wypuszcza strzały Bożej mi­ łości - Nowy Testament.

Garnier z Langres dodaje, iż ponaddosłowna interpre­ tacja Ps 78(77),9, w którym jest mowa o Synach Efraima, którzy napinają łuki i strzelają z nich, może odnieść się rów­ nież do głosicieli Słowa Bożego. Kontekst zaś, który wska­ zuje na ich klęskę, należy interpretować jako działania nie przynoszące owocu ze względu na uleganie pokusie.

Jak każdy symbol, również obraz łuku może być od­ czytywany zarówno pozytywnie jak i negatywnie. Gdy w kontekstach biblijnych mowa jest o łukach w rękach nieprzyjaciół (np. Ps 11,2; 37,14; itd.), wówczas tradycja zaprasza nas do interpretacji tego motywu literackiego Bi­ blii w świetle mysterium iniquitatis, jako ukrytych prze­ wrotnych zamiarów i mocy grzechu.

Przedstawiliśmy trzy obrazy biblijne - skrzydła, drze­ wo, łuk - które w świetle starożytnej i średniowiecznej ponaddosłownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła odsłaniają przed nami ukryte rzeczywistości duchowe, które sięgają tajemnicy Boga i człowieka. Dzięki symbo­ lowi to, co niewidzialne, staje się widzialne. To, co można opisać przy pomocy dyskursu teologicznego, zostaje zo­ brazowane również przy pomocy metafory.

Summary

Throughout the centuries, the more-than-literal inter­ pretation o f the Bible was present in the tradition of the Church. Symbols made out o f biblical literary motifs ex­ pressed deep theological and human concepts. They made visible what otherwise was invisible. Our article presents

17 In Apocalipsin, ad loc.; PL 100,1123.

th re e sy m b o ls ro o te d in th e b ib lic a l te x t th a t a c q u ire d n e w sp iritu al m e a n in g s in th e a n c ie n t a n d m e d ie v a l in te rp re ta ­ tio n o f th e S cripture: w in g s, tre e a n d bow .

Ks. Krzysztof Bardski ul. Dewajtis 5 01-815 Warszawa kbardski@yahoo.com

Ks. Kr z y s z t o f Ba r d s k i - kapłan Archidiecezji Warszaw­

skiej. Profesor Uniwersytetu Kard. S. Wyszyńskiego i Papie­ skiego Wydziału Teologicznego w Warszawie. Doktor Nauk Biblijnych Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie. Kierow­ nik Katedry Filologii Biblijnej na UKSW. Tłumacz i redaktor Biblii Ekumenicznej i Biblii Edycji św. Pawła. Autor licznych książek i artykułów naukowych o tematyce biblijnej i party- stycznej.