X. Michała Ossowskiego O Urządzeniu Starostw : Rada y Projekt do Prawa

X. MICHAŁA OSSOWSKIEGO

O

URZĄDZENIU STAROSTW

& A B . A , -ST J K R O J E K I T B O E M A t T A .

r—— ' ■ . -.. •______a • • ■ ... ' ^

N os Legem Unam a mata

,

nulld alia n ij natura norttid dwidere poffumtis;

hcec autrni in opinione iscijłiniare, n‘on in natura pofitd , detneńtis ejł, C ic . Li b. I. de Le g.

t ■ ■ ■ ________;_____________________ .______

92

T

/ l/ź to p ó ł - t r ź e d a ro ku dochodzi , iak podałem n a y p ie r w f z y P ro iekt o prze*

iftoczeniu S ta ro ftw I w fzelk ich K r ó le w fz c z y z n w D ob ra Ziemiaólkifi D zied ziczn e, pod t y t u ł e m

: ==

0 pomnożeniu Dochodow Publicznych, z w y- nakzienieni Kapitał u Publicznego ku zafdeniu nowych potrzeb Rzeczypospoli­

t ą — f C o do iftoty r z e c z y , tego fam ego i d zifiay iefiem zd an ia; ale

\vy 2n a c p o w in ien em , źe c o do układu Proiektu p ie r w fz e g o w c a łe y ie g o o f n o w i e , ż y c z y łb y m niek tó re r z e c z y w id zieć in a czey u ło ż o n e , leżeli ten tak w a ż n y zam iar p rzyld zie do ik u tk u , bo inne na ten czas o k o lic z n o ś c i z n ie w a la ły m ię , ab ym p rz y p u ś c ił w pdftępówaniu pra­

w i d ła takie k to re b y o d w r o c ie b y ł y m o g ł y W fzelką p r z e c iw n o ś ć ; a razem fądziłem tak po trzeb n y w ty m D ziele p o ś p ie c h , iż rzeczą nie*

bespieczną 2 d a w a ło fię p o d aw ać układ r o b o t y d olkonalfzey z przedłu*

zeniem c z a fu ; ż y c z y ł e m , ile w tam tey p orze ż y c z y ć n ależa ło , pręd­

k ie g o w ynalezienia n o w e g o a t r w a łe g o FundufzU dla Skarbu R zec zy - p o fp o lite y , a razem i c z a f o w e y na p o c z ą tk o w e zak ła d y w o y l k o w d p o m o c y , -r- Nleoddzielnie zaś upa tryw ałem i t e g o , a b y przemiana o g o ln e y w ła fn o s c i Ziernfluey D ziedzictw em do R ze c z y p o fp o lite y na- J e z ą c e y , n a ^ w łafn o ść Ziemiańflcą p r y w a t n ą ,< koniećzriie do Ikutku p r z y is c m ogła. B o taką ultaw ę w P r a w o d a w s tw ie P o l i t y c z n o - E k o ­ n om icz n y m znam p ie r w fz y m w ę g ie ln y m kamieniem dalfzych P r a w i U rząd zeń ku zapew nien iu tr w a ło ś c i, i w z ro ftu b o gaćtw k ra io w y c h i O baw iałem h ę zaś w o w y m c z a fie , b y rzecz fama z ifto ty tak dobra n ie upadła, Jeżeli w y k o n a n ie ie y dla zup ełn ey f w o l e y dolkonałości znacznie-przed łużon e b y ć m iało.

T e r a z , k ie d y R zeczpo fpo lita p o d w y ż fz y ła iuż dochod Skarbu Publicznego ź n r o i e w f z c z y z n , oealaiąc razem Prawa d o czefn ych Po ffeiT o row ; kiedy zarad zon o luź p ie rw fz y m z a k ła d o w y m p o trzeb o m w o y f k o w y m : zmie- n iły lię fz c z ę sliw ie o ko lic zn o śc i,

3

ź m ożn a rzecz z fiebie dobrą zrobić Jpolobem iak n a y l e p f z y m , c h o c ia ż b y t a k o w e dzieło w i ę c e y czafu z a ­ brać miało. A n aw et w fam ey z w ł o c e ku tak iftotnemu zam iaro w i u ź y t e y , znaleść można n o w y r z e c z y w i f t y F u n d u fz, zrę c z n e g o nad- itawienia ty m czafem dochodu S k a r b o w e g o 1 pow iękfzenia iego razem na zaw fze . Ośmielam fię tedy iefzcze raz podać ten Proiekt z fio*

f o w n ą do r z e c z y i do czafu poprawą. — Podaię ty m c h ę tn le y , iż p o c ią g n io n y isltem do tego od O fob z Składu S e y m o w e g o , k tó r y c h

& zdanie

zdanie p o w a ż a m , i w y f o k ą cnotę fz an u ie; za c h ę c o n y naw et i od tych g o d n yc h M ę ż ó w , k tó r z y fami w ty m czafie nad tą m a te ry ą pracowali, i w ty m ż e celu Projekta u ło ży li.

A b y zaś układ Projektu m ego do P r a w a n iżey p o ło ż o n y g o t o w e przyrdolł z fo b ą ufprawiedUwienie na p rzec iw k o w ą tp liw o ś c io m i za rz u to m , któ- r e b y p r z e c iw k o niemu w z n o w i o n e , albo na n o w o u c z y n io n e b yć m o g ł y ; w inienem n a y p ie r w e y p rz e ło ż y ć te u w a g i i p r a w id ła , które p r z e w o d n ic z ą mi w c a ły m układzie, i w e w f z y k k i c h iego częściach.

I. O tym iuź d zifiay w c a łe y Europie nie mafz w ą t p liw o ś c i m iędzy praw d zi- w i e ^ w i a t ł e m i Ek o n o m ik am i i S ta ty k a m i, 12 o p ró cz tey Z ie m i, która o b ró con a ie k ku upew nieniu po w fzech n e go b eśp iec ze ń k w a na t w i e r ­ d z e , albo ku potrzebie i w y g o d z ie w ła d z y r z ą d o w e y , zaięta na Zamki i P a łace publiczne, na D om y U r z ę d o w e , S ą d o w e , na R a tu fze, S z k o ł y , K o ś c i o ł y , która nakoniec zaięta b yć m oże ku w y g o d z ie i r o z r y w c e c a łe y p o w lz e c h n o ś c i, i ku publiczney o z d o b ie , w fzelk a inna ziemia u ż y t k u ią c a , w y d a ią c a d o c h o d , a m ia n o w icie d ochod rolnio^y i ro ln i­

c z o - p a k erfk i, oraz w fzelkie uży tk i w ie y lk ie g o g r u n to w e g o przemy,- Iłu , nie po w inn a z o k a w a ć pod o g ó ln ym P ra w e m w ła fn o ści publiczney, ale p o w in n a mieć fzc zeg ó ln yc h D z i e d z i c ó w , do k tó r y c h b y Pra w em w ła fn o ś c i w i e c z y k e y n ależała. B o tak dopiero pożądane w y d a w a ć będzie o w o c e , g d y w m iarę p rzy w iązan ia ie y w ła ś c ic ie la , p r a c ą , za- b ie g ło ś c ią , p rzem yfte m , i nakładem iego c o r a z w i ę c e y ulepfzona b ę ­ d zie, nie zaś ty lk o na c z a s , w y m ie r z o n y m do c z a f o w y c h z y f k o w k a ­ raniem iako tako u tr z y m y w a n a . Nie m o ż e (ię ted y w zm agać tak fpo- r o i tak znacznie dolkonałe ro ln ićtw o i w fzelk i u ż y te c z n y p rzem yfł w te y o b fz ern ey Z ie m i, która K ró ie w fz cz y z n a m i ie k z a ię ta ; w ty ch lic z n y c h i r o z le g ły c h D o b r a c h , które fame ty lk o R zeczpofpolitą za D zied ziczk ę f w o i ą z n a i ą , a nie maią fzczegó ln ych w ła ś c ic ie lo w za w i e c z y k y m P r a w e m , lecz ty lk o z a fz c z y c o n y c h P r z y w ile ja m i, za do- c zefn y m Praw em tę ziemię p o fia d a ią c y c h : g d y w fzelk ie g o fp o d a rk w o n iein aczey w z r a k a , ty lk o w miarę d o ło ź o n e y p r a c y , i w miarę n a ­ kładu n o w o t w o r n y c h w y d a t k ó w . A z w y c z a y n ie nikt tak uliJnie nie pracuie, i nie p r z e m y ś la , ani tak h o yn ie k o f z t o w nie ł o ż y , kiedy nie i e k z a p e w n io n y , iż w fzelk ie w y n ik a ją c e ztąd ulepfzenie i fpod ziew an e k o r z y ś c i , nie w ą t p liw ie , i na z a w fz e w ła fn o ś c ią iego z o k a n ą , k tó - r e y iemu w o l n o będzie tak u ż y w a ć , i tak nią ro z r z ą d z a ć , iak fam z e ­ c h c e ; a g d y onę w cało ści do końca dni fw o ich d o c h o w a , p e w n y m le k , źe to w f z y k k o nie komu innemu, ty lk o m iły m po to m k o m f w o im z o k a w i .

D o p o k i inaczey fię d zieie, nie m o że p o w k a w a ć w kraiu tak pow fzechnie p o ­ rządek i p r z e m y li, nie będą fię tak fp o ro p o w ię k fz ać dokatki o b y w a - telfkie, i obfitość p o w fz e c h n a ; nie przyidzie tak r y c h ło do takiego k o - pnia ogólne b o g a ć !w o i m o c N a ro d u , w iakim prędko kanąć m o ż e , g d y do te g o porządku od n atury w lkazanego P ra w a f p o łe c z n o - g o f p o - darfkie, c z y li p o lity cz n o - ek on o m icze p r z y k o f o w a n e zokaną.

Je ż e li w id zieć fię daią po kraiu n afzym r ó żn e opukofzenia w D ob rach Z iem ian- fkich d z ied ziczn y ch ; nie w y p ad a ztąd w n io fek , iżb y w ła fn o ś ć w ie c z y - fta nie miała b y ć p o w fzech n ie p ie rw fz ą zafadą czy n n ie y fz e g o p rzem y- flu i h o y n ie y fz e g o nakładu. P rz e c iw n e w te y mierze czyn ić w n iolki, b y ł o b y to na w fp a k obracać r o z u m o w a n ie , iak ob y chcąc tw ie r d z ić , p o n ie w a ż fama w ie c z y fta w ła fn o ś ć nie doprow adza D zie d zicó w do nay- rząd n iey fzegó D o b r ich u trz y m y w a n ia . W i ę c oboiętną iek r zec zą

dobremu

dobremu i zam ożnem u G o f p o d a r z o w i , c z y li on będzie w i e c z y k y m w łaścicielem gru n tu , czyli ty lk o doczefnym . P r a w o w ła fn o ści w ie -

\ c z y k e y z a w fz e ie k dzielną f p r ę i y n ą daiącą filny ruch g o f p o d a r k w u ; lecz fama fp ręźy n a w machinie p o w in n e g o ruchu n i e f p r a w i , jeżeli ta machina nie iek n ależycie z ło ż o n a z w ł a ś c i w y c h fobie części. — W zm ian k o w a n e g o o pukofzenia w w ielu D obrach D zied ziczn ych r ó ­ żne zachodzą p r z y c z y n y , k tó ry m poprawa P r a w o d a w ć t w a k r a io w e g o i p r z y z w o ite p o m o c y od Rządu zaradzić p o w in n y . Z ty m w f z y k k i m do porządku przez naturę w lkazanego urządzenia w fz e lk ie nieuchrou:- nie k o f o w a ć potrzeba. A w ty m p o rz ą d k u , co do r z e c z y , o k tó r e y tu m ó w ie m y , upewnienie w ła fn o ści w i e c z y k e y nie m oże b y ć zap rze­

czo n e , kiedy pomimo głębfze r o z u m o w a n i a , p r o k y m in k yn k tem c z ło w ie k a iek wfparte, — Id ź m y ty lk o w iern ie za ty m p o rząd k iem , d o yd zie m y do pożądanego krefu p o m yśln o ści i I ła w y N arodu. W ten czas dopiero w f z y k k o u nas ku ufzczęśliw ien iu R z e c z y p o fp o lite y ol­

b rzym im krokiem p o k ę p o w a ć będ zie, i Pollka niezadługo na p o d z iw c a łe y E u r o p ie , in n ą , iak dotąd m ia ła, p o k a ć weźm ie.

A le kto m y ś l i , iż ten o d w ie c z n y bieg przyrodzenia innerrii w ynalazkam i prze­

w r ó c i , a je d n a k o w o w z r o k u b o gaćtw k r a io w y c h nie w k r z y m a , i nie o p ó ź n i, ten chyba p r z y w ła fz c z a fobie m oc dokazania tego ludzką f?łą, a b y kamień w e w n ę t r z n ą m o cą f w o ią nie upadał z g ó r y na z ie m ie , ale w z n o fił fię od ziemi p r z e c iw k o niebu.

P r a w o d a w c y ! ieźeli z inn ych ź r z o d e ł w y d o b y w a ć chcecie u f t a w y , którem i- b y ś c ie u fzczęślłw iali N a ró d , p o z o r y fzczę ścia okazać m o ż e c ie , k tó re złu d zą do c zafu , ale p r a w d z iw e y i k a łe y fz c z ę ś liw o ś c i nie zabeśpie- c zyeie . — P r a w a w fze lk ie fpołeczne dla ufzczęśliw ien ia ludzi fpołe- c z n o ść fld a d a lą c y c h , i upom yślnienia ich lofu pifane, z n atury c z ł o ­ w ie k a dobrze z r o z u m ia n e y , i z n atury r z e c z y głębokim badaniem i ś w i a t ły m w y śled zen iem w w fzelk ic h k ofun kach "dobrze po zn an ey, w y cH § n^ętc b y ć p o w in n y . Inaczyi w fzelk ie u fla w y i w y n alazk i tym.

nieprzemiennym i o d w ie c z n y m P r a w o m przeciw ne, nie m o g ą p r z y n o - flć fp o łe c z e ń k w o m ludzkim p r a w d z iw e y i k a łe y po m yśln o ści. Z g o ła żadne P raw a nie m o g ą b y ć do bre, i w żaden fpofob z z d r o w y m r o z u ­ m em i z p r o k y m rozfądkiem nie fą z g o d n e , ieźeli fą p rzeciw n e n atu­

r z e r z e c z y , i w fzelk ich t w o r o w p r z y r o d z o n y c h , k tó r y c h u ż y w a n i e o k r e ś la ią , iako też kiedy fą p rzeciw n e naturze lu dzi, dla k tó r y c h fię k a n o w ią . C o ź albo w iem przez naturę rozumieć chee.my? Z a ii te nie żadną fam o .-ik n o ść oddzielną od c z ło w i e k a , iako i innych w fz e lk ic h t w o r o w , albo iakąś ik o tę pośrzedniczą m iędzy S t w ó r c ą i k w o r z e n ie m , k tó ra b y ty m ż e k w o r z e n ie m w ła d a ć m iała, ale z w y c z a y n i e ro z u m ie ­ m y przez ten w y r a z : o g ó ln y zbiór ik o tn y c h w ła fn o ś c i k a ź d e y r z e ­ c z y , każdego t w o r u , podług k tó r y c h też rz e c z y i te t w o r y i e i t e k w o f w o ie u t r z y m u ją , ro z u m ie m y o g ó ln y zbiór ik o tn y c h w ł a f n o ś c i , i p r z y m io t ó w w r o d z o n y c h c z ł o w i e k o w i , podług k tó ry ch on z w y k l e c z y n i i poftępuie. C o b y n a y m n i e y nie w y ł ą c a p o w o d o w rozum u i ś w i a ­ tła rełigii. O w fz e m to do zupełności n atury c z ło w ie k a d o b rze z r o ­ zum ian ey koniecznie należy.

N ie ieftże to w ię c praw d ą n a y o c z y w i k f z ą i n a y d o w o d n ie y f z ą , iż żadne takie P r a w a p e w n e i k ałe b y ć nie m o g ą , k tó re b y z naturą r z e c z y , i z na­

tu rą c z ło w ie k a zgodne nie b y ł y ? P o n ie w a ż c a łą m o c k w o r z e n ia m ia ły b y p r z e c iw k o fobie n a tę ż o n ą , k tó r ą do czafu ty lk o g w a łte m i p rzem o cą w k r z y m a ć b y m o g ły ,

A z A n i

A n l f ° " J f le,ft Źpaden V " ! ? n o w e y F iIo zofi*> ^ b o przyfadne iakie n a d c ią g n ie T a k g.ubją c e y fi? w ogó łach fam ych M etafizyki. — T a k w ła ś n ie pifał F ilo z o f, P o lit y k , 1 M ó w c a R zy m fk i C y c e r o ufilnie przekład ając tę prawdę fw o im w fp d łc zefn ym w Kfiędze I. o P raw ach urn. 44. Nos Legem bonam u mala, mila alia ni fi natur ce norma dwidere

? { T S’ , t? utem f °Pmone txijiimare nm in natura pofita, dmentis e/i.

J a k o b y r n o w l łj c o do m n ie: ja nie mam innego p r a w i d ła / p o d łu g k t i re g o ro z n ic b y m ożn a P r a w o dobre od z ł e g o , iak ty lk o famo przyro-

p K ° tC- Przy rodz.enie c z ło w i e k a , i przyrod zen ie r z e c z y pod- p dających u ż y w a n iu C złow ieka) a p r a w d z iw ie b e zro zu m n y m b y ten J

3

^{£ ł mii} * ^ t!° ! C0,.Wiek % Izlfby « fieb ie, że ta k o w e P ra w d o b ry ch od z ły c h ro zróżn ien ie n ap o fp o litym m niem aniu, c z y li n a z w y k łe y uprze­

d zo n eg o gm inu opinii zafadzać m o in a . la z w y K ie y uprze- J e i e l i ro zciąg n ą łem fię n ieco nadto w W yłufzczaniu teg o w ie lk ie g o praw id ła

k tó ry m w fee lk ie u fta w y P ra w o d a w c z e p ro lto w an e b y ć m aią, fpodzie*

w a m fię łaflraw ego przebaczenia dla fam ey w a ż n o śc i tak p o w fz e c h n e y ]£kkim ° n ^ p rzy iio fo w an iem do r z e c z y m o " e J oftablc nie chciałem , ominąć zaś nie m ogłem , p o n ie w a ż ^ n i e s z c z e ­ gólnie opiera fię ro z u m o w a n ie moie.

A g d y tak ^ n a y u r o t a y n i e y f a 2 f o b i e , w m i l r ? J o to ie n la i i i lu d z k ic h , F iz y c z n y c h 1 M o r a ln y c h , oraz w m iarę h o v n v c h n akła­

d ó w , w y d a lę doftatki ro ln ic ze, i w w ię k f z e y obfitości i w w i e k f ż e y nt ? f o t sc iJo b p,°e°„ odz-‘ 2 r r r r z e c 2 y - c z t o » ^ ^

n e g o loDie u lp o lo b ien ia, 1 z d ziałaiącey w nim z a w fz e p rz v ro d v ieuo S e « o L Pma d l f f i hi 1 ? 0 włafn0,ści f » o l'y > k ‘ ° W p o f i a d a n l / f a !

1 5 , ,a “ ebi e ? * 2 potom kam i fw o ie m i, co pochodzi z na t n r l y J ł ł / ’ k*?” zavvfze by f w ła fn y c z ło w ie k a , i d o go d n o ść ie g o '

.n.«i:Jftyln K 7 Xo f / f r om m u wynawh c^

w ie k a w ypad a, i i w z r o ll b o g a ftw a k r a l o W M o T Ł Y b r t a ^ ^ T 7 C2’ T R z p lite y in a c z e y za p e w n io n y b y ć nie m o i e tv!Un n m o b fzern ych K ś f m d w P t ' iC 2neg0 W D 2 i" M w a Z l e r a M I k l / ^ S w a 'r '

zabezpieczy. C o n i i e y “ w fz e

^ n* i a d e n r ^ y «

c h o c ia ż b y udzielnego ie d n o -w ta -lz c y a b y y t . r h . f Pan“ '

9

ce« °>

d o b r z e , b? d ź i l e z fa c h o w a n e w p ie r w fz v m K ^

w n ien ie trw a ło śc i, i w z ro ftu nowfzerhnJrrn, 1 ^ dzif \ ntzeli zape-

d o c h o d o w o b y w a te ilk ic h , k ie d y te ich d n r £ e ’ f ? .a!a,u c 2 y ,ly c li d aritw a udoikonaleniem z w ie k fz a ć fię beda c m ,, X z y w y m S 0(i ' ° ' r z ą d n o ś c l, w zm agaia fię d o fl« k l ied nych T n n l ? 2aS 1 c z y I c z y n n o śc i ludzkich n a f t ę p o S o m u f io c z n y m z w ^ k i e m r 2 e . p o m y śln ie z „iedoftatku. w f y f t k l c h «edy iedne^ ó y c z ^ n T f ^ ^

w fz y fik ic h

w fz y fik ic h lednego kraiu m ie fz k a u c o w w f p o ln y m ie fi intereflem, wfpol- n ym d o brem , ab y każda część ich m iefzkalney ziemi takim fpofobem urządzoną zo fia ła , k t ó r y b y nayikuteczniey zab eśpieczyć m ó g ł pow.de- kfzenie dro b re g o porządku w ca ły m kraiu P o lik im , r o z fz e r z y ć u źy te- g a ć t w a rZem^ ^ , * p rz y ś p ie fz y ć naturalny w z r o f i p o w fz e c h n e g o bo-

P r z y k ła d y Zagraniczne u tr z y m y w a n ia D o b r K am eraln yc h , r ó w n ie zabytki feu ­ dalnych r z ą d o w i z w y c z a i o w , i,akie dotąd u nas w id zie m y w zacho­

w an iu K r ó ie w fz c z y z n pod tytułem maiątku R z p lit e y , i razem niby fun- dufzu n ad grody dla zaffu z o n y c h , a w fkutku fam ym z d o b yc zy dla mo- z n o - w ł a d z c o w , albo dla fz c z ę ś liw y c h bez zalłpgi D w o r a k o w , n i c i u ż popłacać nie m o g ą , kiedy rzecz fama p r z e c iw k o ia k le y k o łw ie k p o w a ­ dze takich p r z y k ła d ó w inn y ufianawia wm iofek, i inny vyy(ławia ra c h u n e k , k t ó r y fz c z ę ś iiw o ś ć p o w fzec h n ą kłaść każe za p ie r w fz y cel lr a w o d a w c fiw a fp o łe c z n o - g o fp o d a rlk ie g o , i tym p raw id łem U / ł a w y R z ą d o w e o k r e ś la ć , nie zaś do p r z y k ła d ó w Kam eralnych Praw a R ep u - biikantckie (toiować. A do tego ro zch od zące fię coraz w i ę c e y c z y fte ś w ia tło iedney z n a y z b a w ie n n ie y fz y c h dla rodzaiu ludzkiego nauki E k o ­ nomii P o lit y c z n e y , rozpędza luź d o fy ć fporo grube d a w n y c h w i e k ó w cie m n o śc i, m o c p r a w d y rozbiia błęd y, famo do św iad czen ie n a le ż y ty m rachunkiem obiasnione doprow adza N a r o d y , pociąga n a w e t fam ych Pa nuiących je d n o - w ła d z c o w do przem o czenia n atury D o b r Kam eralnych,’

K o ro n n y c h bądz inaczey z w a n y c h , ale t y m po d o b n yc h w D obra Zie- mianikje Dziedziczne przedażą m iędzy O b y w a t e l o w rozdzielać fię m a­

jące. O t o w iednym p ra w ie czafie, k ie d y odfunięty zoftał w Stanach fe y m u ią c y c b Projekt przed aży S t a r o fi w , i w y / ia w ia n y b y ł p r z e c iw k o niemu p rzy k ład zagranicznego R ząd u w ftałym z a c h o w y w a n iu D o b r Kam eralnych J o z e f II. w y d a ł uro cz yfie ro z k a z y przedawania tych D o b r na w iec zyfte D ziedzićlwa. O to Naród Francuzki p rz y odrodzeniu fw o - i m , i w y d o b y c i u fię z pod Rządu D e fp o tyc zn ęg o m iędzy n a y w a ż n ie y - izemi uitaw am i D obra K o r o n n e na rozprzedanie przezn aczył. W i e c m z i p r z y k ła d y o b ceg o Rządu za/ianawiać Stan ó w R zplitey nie m ona a b y K r o ie w fz c z y z n y w fze ikie w K o ro n ie i w W . X . Litt. oftatecznie na D o b ra Ziemiańikie D ziedziczne przeznaczone b y ć nie m iały.

Prze/Iroga. W ia fn o ści Ziem lkiey Fundufzu K o ścieln eg o nietylko nie pociągam pod to poprzedzające r o zu m o w an ie o w ła fn o śc i w i e c z y f i e y , ale i o w - fzem za ie y n ie w z ru fz o n ą fiałością iefiem. A iaka w n iey

naftąpićby

miała po praw a ku w iękfzem u dobru p o w fz e c h n e m u , i oraz ku w iekfze- mu dobru K o ś c io ła , w o fob n ym Proiekcie m y ś l m c ią podam.

Nakoniec nie powinienem tu przepom nieć o kazałego z a r z u tu , k tó r v n a p r z e c i ­ w k o przedazy S ta r o fiw u c z y n io n y b y ł i ty iednym d ru k o w an ym piśmie, i w n iektórych głofach p rz y roztrząfaniu tey m ą te r y i: iak ob y ztąd nie­

zm ierna w y n ik n ą ć miała dla R zp litey utrata, i le d w o nie zguba ofiatnia przez alien acyą w ie c z y ftą tego n ieo fzaco w an ego D zied zictw a Skarbu l ublicznego. Pifano i m o w io n o . T o kiedy z czafem w fzelkie p r y w a ­ tne maiątki O b yw atelfk ie p o yd ą w g o r ę , maiątek R zplitey iuź w z ro ftu żadnego miec nie b ę d z ie ? A ia fię p y ta m , iaka to polityka zakładać m o że udzielną R z ą d o w ą filę i m oc R zp litey w inn ym dzielnym m a ją ­ t k u , a nie w o g o in e y zam o żno ści Narodu w p o w fz e c h n y m d o b ry m mieniu O b yw atellk im ? Jeżeli czyfia polityka udzielnych je d n o w ła d z - cOw nigdy nie pow inn a innego trz y m a ć fię porządku w u fiaw ac h f w o - ich E k o n o m ic z n y c h ; c zego fobie n ie w in n a Rzplita? k tó r e y m oc i po­

m y ś ln o ś ć ty m w i ę c e y iefi p e w n a i fiała, kiedy na p o m y ś ln o ś c i po -

® wfze-

- w ™ ,

fadzac fię będzie. bedzie trud ny n igd y nie będzie niedofia- tni. G z y m / e u ziu ay y ellkie orzez ro żn e nadania jed n o w ła- dzielała na D z I e t o S w a X w n a L t y m k rab , p an o w ali? a na- d n ych K ro lo w i ą - ą » R z p lite y w czafie S e y m o w w ie c z y fiy m ftę p m e , i p rzez ro żn e n a ,a ‘ P J b } ,iczne W ł o ś c i , k tó re P raw em przyzn ane. T a U c y l a m e y j r ■ y y K ró le w fz c z y z n y d zifiay fkładaią fo rtu n y y R zp litey zo itaiące. D ob rze

fię

Ra- pod o go ln ym zuL l n l w ła fn o ś c ią takie liczne Do- t ó Ł t i W , k * T ta reizta feud aln ych za- b y tk o w zn ifzczo n a będzie.

A lę lefzcze „ y . o n o f i , w & £

w a ż n ą rzeczą

2

^{^ ° ^} wi el ki na przyfzło SĆ teg oż w fz c z y z n w fzełk ic P y tak ieco R o p n ia, że pew n ie za lat D z ie d z ić lw a i dochodu z n 8 7 0 a a(j Qd w fz e lk ie g o podatku , m a­

i k n aftęp cy nafi rnog 1 y w o r(jie w f2 nzy znach j g d y z p o ró w n an ia

iąG zu p ełn y funduiz v v m ó g ł b y hę w e

c z a fo w p rz e fz ły c h , docl' od { d J j d£ 0 mii i o n o w Z łł. Polfeich na c z w o r o p o w i ę k f z y c , 1 ^ ^ i e ^ S y to kied y w Ikutku fam ym n a­

r t 1“ miało0* ^L e c z z a r o w n o p o rac h o w ać n a le ż y z d rugiey R r o n y , iak Rąp ^c m iało. L e c z za P mlUon z ł ł w fc ładzce p o d a tk o w e y w ie le u c z y n iłb y przez . licząc c o w ciągu takim całego

C° T ZnnearortWem c w o M n y m p r o w i z y i , k t ó r y to milion co ro c zn eg o po- _ w i e k u z n a r o ,ir7Pf!a/ a S t a r o llw o ch ro n io n y h y c m o ż e , l na-

izacunek K r o le w i y » . ktc$reao z n ac zn y przyb ędzie pro-

« o w

7

S " d o Skarbu Publicznego, iakiego dochodu żadnym fpo- fobem mieć nie m o żn a z do czcfney d zierżaw y .

rM . . u l k 0 jeden m ilion w podatkach c o ro c zn ie o ch ro n io n y p rzerach o ; y waU z naraftalącą c o ro k p r o w iz y ą w żyłk ach gofpodarikich po. dziel,ęc

od fta liczo n a Z n a le ź lib y śm y na końcu w ie k u iednego n areflą ztąd fum - k a o i t t S c z y li do w a rto ś c i takiey fum m y pom nożone fo rtu n y oby-

H ^ i i c z n e g i , niechay fobie w y r a - c liu ie , a p rześw iad czy fię o te y praw d zie.

T a k ' A e ^ a b f w S z L l u t l U w ' Z p o z ó r -

f v Zi r nie Brzefzkodzić do położenia zafad lepfzego napotym rządu w f p r t c c z n o ? gofpodarlkiego. - A g d y

radzić n a le ż y^, aby ^{K r M e w} f z c z y z n y na w .e c z y fte D z ie d z id w a ro zprze dane z o ft a ły ; w ie le na tym należeć b ęd zie, w lakim porządku ^ p r z e dane b yć m aią. T o w ię c w n a R fp u lą c y c h u w ag ach ro z trz ą sn ie m y . ^

II. Podzielność ziemi u ź y tk u ią c e y ieR drugim prawidłem u fla w E k o n o m ic zn yc h , a w y p ł y w a z o g ran iczo n ey m o c y c z ło w i e k a , k tó ry ani F iz y c z n e m i, ani M oralnem i fiłaml poięcia i chęci f w o i e y , nazb yt w iele rz e c z y razem o b i ą ć i ofiągnąć nie z d o ła , ani Jo fłatkiem fw o im i zam o żn o ścią nad pe­

w n ą m iarę k o f z t o m , i nakładom potrzebnym nie w y fta r c z y . Bez cze- g o w fz y R k ie g o uży tec zn a z płodn ości f w o i e y ziemia nie odbieraiąc do- iłateczn ey p o m o c y od przem yiłu i nakładu w ła ś c i c ie l a , u r o d z a io w i p o ż y t k ó w in n ych w m iarę naturalney p ło d n o śc i, i ro zm aitey fpofo- b n o ści f w o ie y nie w y d a . Na c z y m kray w ogóle ufzczerbek p o n o fi, I opóźnienie p o w fzec h n e go w z r o lłu bogaćtw cierpieć mufi. G d y ty m czafem i fam w łaściciel o b fzern ie yfzey nad iego fiłę z ie m i, k o r z y fta ć z n iey tak w iele nie potrafi, dopoki (ił fw o ic h / li e z w i ę k f z y , a b y gofpo- darz m o c n ie y fz y m łię zn alazł, niżeli grunta iego. W i ę c e y b y częfio- k ro ć w f k o r a ł , g d y b y c z ę ść D zied zićlw a u przed ał, k tórem u w c a łe y ro z c ią g ło śc i rady dać nie m o ż e , a w z ię tą za fzacunek przedaney części c e n ę , w ł o ż y ł b y w p o d w y ż fz e n ie do w ię k fz e y w a r t o ś c i t e g o , co zo - ftało. L u b o miara w i e lk o ś c i , k tó rab y oznaczała o b fz ern o ść ziemi d o fił c z y ic h k o lw ie k R o f o w n ą podpada w ielo rak im i niezliczonym (tofun- k o m w zg lęd n ie c o do o fob i ich z a m o ż n o śc i, co do ich b ie g ło ś c i, do c z a f u , do m ie y fc a , i do w fzelk ich o k o ifc z n o ś c i, w k tó ry c h r o z w i ą z a ­ nia te y zagadki fzukać potrzeba. Jednak ogóln ie m ó w i ą c , fzk od ą to ielt go fpo d arfką, ieżeii m o c w ła śc ic ie la g r u n t ó w nie w y fta rc z a m o c y i w ie lk o śc i ty ch ż e g r u n tó w . Stara to iefł nauka o ro lnićtw ie iefzcze za panowania R zym ian przez K olum ellę gło fz o n a , a za c z a fo w n afzych m ięd zy pierw fzem i zafadami w ydofiton alon ey um ietętności E k o n o m ii P o l it y c z n e y , i w fz e lk ie y Ek o n o m ik i W ie y fk ie y do Ropnia o c z y w i l l o - .ści i d o w o d n o ś c i M atem aty czn ey w y jaśn io n a. Przeto p o w in n o ścią iell P r a w o d a w c z e y W ł a d z y o b o k z Praw am i zabeśpieczaiącem i każdem u n ien arufzo ną w ła fn o ś ć , laka kom u n a le ż y , uRanaw iać t a k o w y p o r z ą ­ dek t y c z ą c y fię m aiątku ziem iańdciego, k t ó r y b y r a c z e y ułatw iał p o ­ dzielność ziemi u ź y t k u ią c e y , a n iźeliby k o n iecz n o ścią iaką z przepifu P r a w a w y p a d a ią c ą , zgrom adzać miał w iedne ręce obfzerne w ł o ś c i , i złączać ie w iedne nierozdzielne dziedzićlw o.

Z tego p o w o d u Rzplita zabieraiąc fię do przelRoczenia K r ó le w fz c z y z n w D obra Ziemiańflue D z ied ziczn e , n iety lk o ro zd ział w ię k fz y c h S ta r o R w naka­

zać p o w in n a , ab y fię częściam i m ię d zy w i ę k f z ą lic z b ę O b y w a t e l o w ro- z e f z ł y , ale do razu tak urządzić, o g r a n ic z y ć , p o r o z m ie r z a ć , podzie­

lić , i w T a r y f f a c h podzielnie u ł o ż y ć k ażdy F o l w a r k , k t ó r y doRate- czną w oddziele fw o im gofpodarlkiego przem yiłu mieć m o że w y g o d ę , a b y na p o ty m w działach, fpadkach, p rzed ażach , bez n o w y c h trudno­

ś c i , i przefzkod ro złąc zać fię m ę g ł y te F o l w a r k i , k tó re z p o c z ą tk o ­ w e g o nadania od Rzeplitey na w i e c z y R e D z ie d z ic tw o , teraz nafłąpić m aiąceg o , pod P r a w o iednego w łaściciela doRać fię mogą.

G d y takim fpofobem K r ó le w f z c z y z n y z o R a n ą urządzone w p r z ó d , niżeli na D z ie d z ićlw a Ziemiańlkle rozprzedane b ę d ą , niż na po tym S k a r b o w y d ochod z kaźdey c z ę ś c i , w ed łu g ie y w a r to ś c i i c e n y , iaka ofłatecznie famą przedaźą uR an o w io n a b ę d z ie , zoftanie w fzczegółacb o z n a cz o n y i do f u m m y , iaka na każdym F o lw a r k u ro zciąg ać fię b edzie, p r z y w i ą ­ z a n y : aby Skarb Publiczny w je d n ak o w y m porządku dochodu fw e g o d o z ie ra ł, c h o c ia ż b y w d alfzych rozrządzenlach Ziemiańikich ziedno- c zo n e teraz p o c z ą t k o w y m nadaniem c z ę ś c i i f o l w a r k i , na oddzielne p o ty m D zied zićlw a r o z łą c z a ły f i ? , i z iednego imienia p rzech o d ziły

B 2 w dni-

w drugie. Skarb albow iem R ze p lite y patrzałby z a w fz e k a ź d e y części g r u n t o w e g o d z ie d z id w a w e d łu g oznaczenia w p ie r w ia ftk o w e y T a r y f - fie. A iuź po tym na m nieyfze c z ę ś c i , bądź w dalfzych przedaźach zie- m iańlkich, bądź w fpadkach i działach, nie m o g ły b y fię te pierwiaftko- w e podziały rozłączać. B o też fam interes i porządek g o fp o d arlk i, a p o g o t o w iu interes dobrze zrozum iany fąm ych w ła ś c ic ie lo w tego w y ­ c ią g a , ab y grunta rolnicze z wfzelkiem i ich pr2ynależn ościam i na c z ę ­ ś c i zbytecznie po d rob io n e, i przez fam oddział ftaiące fię m niey u ż y te - c z n e m i , r o z r y w a n e nie b y ł y . Spłata ocali f p r a w ie d liw o ś ć m ię d z y w f p ó ł- w ła ś c ic ie la m i, a nierozdzielność części z ac h o w a zupełną w a r ­ to ś ć r z e c z y , k t ó r a f a m y m podziałem alboby fię n ifzczyła w c a le , albo z n iż y ła b y fię koniecznie ze fzkodą fam ych w f p ó ł- w ła ś c i c i e lo w , i z u- m nieyfzeniem o gó ln ego b o gaćtw a k ra io w e g o ,

B y n a y m n ie y zaś przepifem t a k o w y m nie ubliża fie P ra w o m w ła fn o ś c i w fp ó ł- D zied 2ico vv, ale ra c z e y ocala fię ich w ła fn o ś ć prze z o rn o ścią P r a w o ­ da w ćtw a. B rylan t w iedney fzu ic e w y ż f z ą ma c en ę; u traciłb y w r o z ­ dziale, nie idzie też na podział w naturze , ale przez fpłatę. T a k i D o ­ bra Ziem lkie, lubo do p e w n e g o Itopnia przyim uią pod ział bez zn iże­

nia ich w a r t o ś c i , ale nad p e w n y zamiar dzielić fię nie dadzą bez fzko*

dy. —

111

, Jefzc ze w ła fn o ś ć ziemika ab y iftotnie u ż y te c z n ie y fz ą b y ła tak dla Dziedzi- co.w f a m y c h , lako w o g ó ln o śc i dla kraiu, i a b y n aleźy tey dofiągnęła ce­

n y , p o w in n a b y ć w pofiadaniu f p o k o y n a i fw o bo d n a. R o zu m iem , źe nie potrzeba r o z w o d z ić fię o b fz e rn ie , ab y ta praw da iak n a y m o c n ie y w u- m y lł y w fzyftk ie w ra ż o n a zo ftała , bo fama przez fię ieft o c z y w if t a , i za ­ ra z na p ie rw fze w fp o m n ien ie, uczuciem fam ym od każdego c z ło w ie k a przyzn ana b y w a . K to ź b o w iem tego nie c z u ie , że tr o lk liw o śc i rożne i k ło p o ty częlto k ro ć do w fz y fik ie g o n iefpofobnym c zyn ią ftrolkanego.

N iem afz tam p o w in n e y r ząd n o śc i, gdzie ieft fiedliiko niepokoiu. A rzą- d n o ść będąc dufzą w gofpodarlkim p r z e m y ś le , w y m ia r e m b y ć mufi u ży te c z n o ś c i z niego w y n ik a ią c e y . D o p ie ro ź w y d a tk i i kofzta u c ią ­ ż l i w e na bronienie w ła fn e y fp o k o y n o ś c i ło ż o n e , do iakiego upadku nie p ro w a d z ą ?

Dla c zeg o tak Wiele ieft w Polfzcze F o rtu n Z ie mlkich zn ac zn ie p o d u p a d łyc h , lubo i położeniem f w o im , i ro z le g ło ś c ią do w fz e lk ic h k o r z y ś c i znay- duią fię ufpofobione ? N ie fp o k o y n o ść i u c ią ż liw o ść p ien iaćtw a, od rząd n ości i od n ak ład ó w D ziedzica o d w r ó c i ł y ; iakźe D o b ra powfta- w a ć m ia ły? T e r a z kiedy Rzplita w y p u ś c ić ma z pod udzielnego w ła d a ­ n ia f w e g o tak obfzerny majątek ziemlki K ró le w fzc zy zn a tn i z a ię ty , k o ­ niecznie o c z y ś c ić g o p ie r w e y należy od w fzelk ich z a w i ą z k ó w niefpo- k o y n e g o i u c ią ż liw e g o pieniaćtwa. U ł a t w i ć n ale ż y f p o r y graniczne z fąfiedzkiemi d a w n e y w ła fn o śc i zierniańfkiey D o b r a m i, o g ra n icz y ć na w fz y ftk ie f t r o n y , i ku w ie c z n e y tr w a ło ś c i granic śrzo dk i poftanowić.

Z a k o ń c z y ć w ifz ą c e S p r a w y i P ro c e ffa , bądź to m ię d zy Miaftami i Sta- roftą o po ży tk i i d o ch o d y z m o c y P r z y w ile iu należne albo nienależne, bądź m iędzy w fia m i, a ty m że S taro ftą, o p o w in n o śc i i daniny z g ru n ­ t ó w , albo o fam ych g r u n tó w p rzy w łasz czen ie na iednę lub drugą ftro- nę nielłufzne i nieprawne.

F r a w d z i w e i g ru n to w n e fzczęście Narodu w y c ią g a tey baczności pow fzechnie względem w fzelk ich D zied zlćtw , aby w y n a le ść łkrocone śrzodki uprzą- tnienia i w yntfzczenia na z a w fz e ro z lic z n y ch fp o ro w i n iefk o ń c zo n y ch

praw no-

p r a w n o ś c i , k tóre wiekami przćdłuźaią poftępki praw n e m ię d z y w fp ó ł- O b y w a te la m i o D z ie d z ić tw a , o D ziały , Spadki, zad aw n io ne z a fta w y , zaprzeczone f p ła ty , o ro żn e z a p ify , o ftarodaw ne g ra n ic e , i ościenne przedziały. D o czego fą g o t o w e P r o ie k ta , i w ątpić nie n a le ż y , iż ten ś w i a t ł y , Patry o t y c z n y Seyrii przyniefie k on iec zadaw nionem u pienia- ć t w u , o p atrzy ftałą f p o k o y n o ś ć , którą n ie fz c z ę śliw e w alczk i o tę fp o rn ą z a g a d k ę ; co ieft moie i twoief m ie fz a ły nad zamiar w R z e c z y p o - fpolitey nafzey i a zniechęcając u m y I ły , dzieliły Naród przefzkadzaiąc do jed n om yśln o ści tam n a w e t , gdzie iuź nie o p r y w a tn e maiątki m ię ­ d z y iednyrn i drugim O b y w a te le m , lecz o w fp o łn e w fz y ftk ie h ufżczę- ś liw ie n ie , o publiczne dobro rzecz była*

ja k ż e tedy N a yiaśn iey fze Stany S e ym u iąc e fpuścićby m o g ł y z b aczn o ści łw ó - ie y ten ś w i ę t y zamiar ugru nto w an ia f p o k o y n o ś c i ziem iańikiey w ty m w i e k o po m n y m D ziele rozprzedania K r ó le w f z c z y z n na w ie c z y fte D zie- d zićiw a Źiem iańlkie? Dla tego u k o ń c z y ć nieuchronnie potrzeba w fz e l- kie fp o ry i p r a w n o ś c i , ja k ie k o lw iek w ty ch D o b r a c h , c z y li o te D o ­ b ra, lub z teini D obram i przez k o g o k o lw ie k w fz c z ę te a n ied o k o ń cz o ­ ne zoftaią. C o za., ofiatecznie po ftan ow ió n e b ęd zie, to iuź n ig d y pod żadnym p o z o r e m , i w żaden fpofob p orufzone b y ć nie ma. Ć o - b y zo ftało przem ilczan e, i pod rozeznanie oitateczne nie p r z y f z ło b y W ty m czafie, iak ty lk o ulkuteczniona zoftanie przedaż K r ó le w fz c z y z n , iu ź n ig d y w z n o w io n e b y ć nie p o w i n n o , ani m ię d z y w f p ó ł - O b y w a ­ telam i, ani z ftro n y Skarbu Publicznego p r z e c iw k o O b y w a te lo m . —- D o p ie ro u w o ln io n e od p rze k lęftw a p ie n ia ck ie g o , i n aznaczone ś w i ę ­ ty m piętnem d o b r e y w i a r y , za p e w n io n e n iep orufzo n ym P r a w e m w ła -

•n o sci n i e w ą t p l i w e y , te D ob ra podzielone m ię d zy O b y w a t e l o w , fta- n ą fię f z a n o w n y m p rzy b ytk ie m fąfiedzkiey zg o d y , p ie r w fz y m zakładem f w o b o d n e g o p r z e m y l łu , i ziemikim Raiem m iłe y d o m o w e y f p o k o y ­ ności.

A g d y nabędą tak d r o g ie y zalety .maiątku na z a w fz e f p o k o y n e g o , przeto też u ź y te c z n ie y fz e g o , zapew ne i w cenie przed aźney, S k a rb o w i Publiczne­

m u z y lk w y ź ł z y przyniefą.

łV. P o p r a w a w e w n ę t r z n e g o ftanu ofiadłości p o ło ż y n o w ą zafadę niepofpolitey w t y c h D o b ra c h rząd n ości na p r z y fz ło ś ć , a do razu podnielie cene z p o - w ię k fz o n e g o dochodu nie przez żadną fa m o w o ln ą uciążliw o ść" w ł o ­ ścian, ale przez uiepfcenie ich lo fu ; zkąd i dla p r z y f z ły c h D z ie d z ic ó w n ay p e w n ie y fz e w y n ik n ą k o r z y ś c i.

Ofiadli W K r ó le w fz ć z y z n a c h w ło ś c ia n ie potiadaią grunta częfto k ro ć bez nale­

ż y t e g o p o rz ą d k u , bez ftiifznego p o m ia ru , bez doftatecznego u p e w n ie ­ n ia , o n iezaprzeczonym na zaw fz e pofiadaniu ty c h ż e g r u n t ó w P ra w e m w ła fn o ś c i w i e c z y f t e y ; bez oznaczenia p o w a g ą P ra w a gofpodarlkich p o d z ia łó w gruntu, k tó r y c h b y prze/tąpie i zm nieyfzać nie m o g l i ; ztąd też p o lz ło , i i w działach gofpodarlkich z b y te cz n y m podrobieniem r o l ­ n ic zy ch n i w o w olłabifo fię ro ln ić iw o ; i z filnych g o fp o d a r z o w nam no­

ż y ł o fię po w ielu m ieyfcach (łabycli za g ro d n ik ó w . G d y ty m czafeiri in n i, 2 zaiętych róźnemi przypadkami n i w o w cu d zych z p rz y fo b io n y ćh n o w i n , które im fię iuź dobrze o p ła c iły , m aią gruntu n ad to, i t r z y m a ­ ją bez p e w n e g o Praw a, a nie nadgradzaią n ic zy m za podgarnięte pod fiebie ta k o w e p o la , p r z y w fafze zaiąc ie fo b ie , w ła śn ie iak o b y w pier- w ia f t k o w y m ftanie niezamiefzkaney iefzeze przez ludzi C y w iliz o w a n y c h

C zie

Z iem i,P raw e m pierw fzego z d o b y w c y . U b o ź fi bez dohatecznego gruntu z o lta ią c , ieźeli małe zn ofzą p o w in n o ś c i, c h ftn ie p rz y jm ą w ię k fz e , a b y ty lk o w i ę c e y gruntu do/tali. S p ra w ie d liw o ść i lu dzko ść w y m a g a te y p o p r a w y , kied y znaydzie fię z czego dodać bez c z y i e y k o lw i e k k r z y w d y : a Skarb Publiczny na ty m z a ro b i, urządzenie ta k o w e zbli­

ż y te o k o lic e w k tó r y c h naftąpi, do nieiakiego ltanu p o w fz e c h n ie y - fz e y p o m yśln o ści. G d z ie albow iem lud p r a c o w ity żadnego p raw ie nie znaiący p rzem yłłu , iak ty lk o pro h e r o b o t y o k o ło r o li, na fzczu- p ły c h k aw ałk ach gruntu ofiada, tam z w y c z a y n i e u b o h w o i próżnia- f t w o pano w ać m u f i , i ta k o w y Han r z e c z y w n ie d o łę ź n o ś c i oko lice u t r z y m u ie , a n a w e t pożytecznem u zaludnieniu przefzkadza.

K ie d y R o ln ik nie rna o k o ło c zeg o p r a c o w a ć dla fzc zu p ło śc i g r u n tu , k t ó r y po*

fiada: w k r ó t c e nie będzie m iał o c z y m p ra c o w a ć w ty ch n a w e t k o le ­ jach c z a fu , kiedy o k o ło iakiego bądź k aw ałk a roli p r a c o w a ć potrzeba.

Je ż e li o d b y w a p o w in n ą ro b o c izn ę D z i e d z i c o w i , z n iew ielkieg o w y ­ działu r o li , mała t a k i e b yć mufi p o w in n o ś ć iego. B y ł o b y też to uci- lidem n ie fp ra w ie d łiw y m , g d y b y w y m a g a n o w ie le r o b o c iz n y , chociaż nadano m ało gruntu. C zas nadto z b y w a i ą c y , drogim ie h flcarbem m ia n o w icie dla c z ło w ie k a z pracy rąk fw o ic h ż y ją c e g o . Nie w fzed zie I nie z a w fz e w y d a rz a fię dla takich ludzi zarobek p r z y p a d k o w y , z na- ięcia fię do i a k o w e y ro b o ty . C z a s marnie przepadaj p ró żn ia ctw o lię p o m n a ż a j rnaiątek w ieśniacki nie w z r a l ł a , o w fz e m u b o h w o i nędza'' ftaią fię z w y c z a y n y m hanem ta k o w y c h ludzi. ’ C h c ą c ted y z a b eśp iec zy ć ło ś p o m y ś ln y i ftały ludu r o ln i c z e g o , oraz famepo

r o ln i ć lw a , które ieh p ie r w fz y m źrzo d łem obfitości p o w fz e c h n e y j na­

l e ż y koniecznie nadać grunta dohateczne, a razem u h a n o w ić takie w y ­ m ia r y g r u n t u , k to re b y nad p e w n e o k re śle n ie , drobnięy f2 y m podzia­

łem zrn nieyfzon e b y ć nie m o g ły . C o o rolnikach tylko fam ych r o z u ­ m ie m , k t ó r z y b y temu Jedynie p o ś w ię c a ją c fię g o f p o d a r h w u , w nim zn aleść p o w in n i n ietylk o w y g o d n e ż y c i e , ale z czafem d orob ek coraz w i ę k f z y . T a k dopiero po w fzecb nie r o ln if t w o Polłkie w zm ag ać fie b ę ­ dzie coraz bardziey j przyjdzie do w ię k fz e y d o łk o n a ło ś c i, g d y p i e r w e y r o ln i c y p rzy id ą do w ię k fz e g o dohatku. B a żaden gofpodarz daleko nie zaydzie w przemyśle f w o i m , ieżeli nie ielt w hanie czynienia dolta- teczn ych nakład ów . T a k i zaś r o ln ik , którem u grunt fz c zu p ły ledwo*

na utrzym anie nędznego ż y c ia w y f i a r c z a , n ietylk o p o w lę k f z y ć d o r o ­ bku z g o fp o d a r h w a fw e g o nie potrafi, ale n aw et i to prędko z n ifz c z y co m ó g ł mieć fz c z ę ś li w y m zdarzeniem fp ad k o w e g o m a i ą t k u , albo p r z y p a d k o w e g o zarobku.

Z w y c z a y u t r z y m y w a n ia r o ln i k o w na tak fz c z u p ły c h gruntach f z k o d łi w y ieh I m o c y Narodu w o g ó le , i fz c z ę ś liw o ś c i lu dzkiey podzielnic. P rz eci­

w n y ieh fam ey l u d z k o ś c i , ile u nas w Po ffzcze, gdzie tak w ie le zo - ftaie u ź y te c z n e y ziemi iefzcze nie o fia d łe y , g d y tym czafem w w ielu m ieyfcach po n iew o ln ie u t r z y m y w a n i fą ludzie, p ra w ie bez gruntu i b ez fp o fob n ości dobycia ie g o w m iarę p o trzeb y ży cia : dla tego tył ko źe fię na ty m gruncie urodzili. Żaden z w ie r z le śn y tak t wa r de mu lo f o w i nie pod lega, aby g o p rzy m u fz ały inne z w ie r z ę ta iemu po d o ­ b n e , z o lła w a ć w tym w m ie y fc u , gdzie fię urodził, c h o c ia ż b y tam do- liateczn ey i fobie w ł a ś c i w e y pafzy nie z n a y d o w a ł.

^le o p ró cz p o lityki o g ó ln e y R z ą d u , opró cz P r a w ludzkości i fpra wiedli wo'*

ści, fam w ła fn y interes ziem ian o w , dobrze z r o z u m ia n y , ieh zatym po- r z ą d k ie m , ab y na p e w n e y ro z le g ło ś c i g r u n t ó w , ra c z e y zam o żn y c h

utrzy-

titr z y m y w a ć g o f p o d a r z o w , niżeli p o w ię k fz a ć liczb ę, a olłabiać fiłę i zam o żno ść. S ła b y ch i podupadłych zawfzte Dziedzic mufi zapom agać, mufi k o fz to w n e daw ać z a ł o g i , k tó ry c h oni nie zdołaią d o c h o w a ć , ie­

żeli p r z y fzc zu p łym gruncie le d w o w y h a r c z a ią na ż y c ie . T e zapo- m o ź e n ia , i te załog i nie raz p o w tarza n e, g d y b y należycie z r a c h o w a - ne b y ł y , p ew n ie o k a z a ły b y c z ę h o k r o ć w i ę c e y u t r a ty , iak p o ż y tk u z ta k o w e g o układu R o ln lćtw a. Ja k ie ż dopiero u b o b o c zn e zy fk i liczyć m ożn a z Pro pin acyi i z A r ę d w ty c h D o b ra c h , które liczbą t y l k o , a n ie z am o źn o śc ią g o fp o d a r z o w celuią? Sto m o ż n y ch g o fp o d a r z o w , w i ę ­ c e y zn aczą w te y m ie r z e , iak d w ieście m izerako w .

Dla tego w urządzeniu S t a r ó h w , w celu rozprzedania ich na D ziedzicow a, o b w a r o w a ć n ale ż y za c h o w a n ie na z a w fz e d o iiateczn ych d z ia łó w r o l­

niczych .

Inni lu d z ie, k tó r z y nie fą w ła ś n ie ro ln iczeg o p r z e m y flu , ale rzem io flem , czyli ręk o d zie łem iakini b a w ią c y f i ę , g d y w p o m o c ty lk o dla w y g o d n i e y- fzeg o ż y c ia o trz y m u ią ia k o w e gru n ta , m o g ą bez narufzenia p raw id eł układu r o ln ic z e g o , dzielić i zm ieyfzać te c z ę ś c i : g d y fundulżetn ich ż y c i a i dorobku nie fą ta k o w e g-runta, ale r z e m io lło , fz tu k a , i w fzeJki in n y p r z c m y f l , k t ó r y m fię b aw ią.

Jefzcze w urządzeniu w e w n ę t r z n e g o hanu o fiadłości po K r ó le w fz c z y z n a c li w ie lk a zachodzi o k o lic z n o ś ć do r o z w a g i , i d o u łatw ien ia N a yiaśn . S ta n ó w S e y m u ią c y c h .

N iek tóre c ię ż a r y publiczne u c ifk ały dotąd w ł o ś c i a n o w w K r ó le w fz c z y z n a c h nad r ó w n o ś ć w ło ś c i a n D o b r Z iem iańfkich, iako to p o d w o y n y zaciąg do W o y f k a , h a n o w ilk a W o y l k o w e , fzarw ark i do ta m , g r o b e l, i. t. d.

T e n ro d z a y podatku nie uhanaw ia b y n a y m n ie y fz c z e g ó lu y c h p o m o c y dia R z e c z y p o fp o lit e y , ani nie w zm acnia p r a w d z iw e y i i ły N a r o d o w c y , nie po w ręk fza h a le g o dochodu S k a r b o w e g o : haie fię iednak legalną i lłufzną p r z y c z y n ą , dla k tó re y in w en tarlkie p o w in n o ś c i intratę ikfada- l ą c e , ró żne daniny i o p ła ty m n ieylze b y ć m u f z ą , 1 m n ie y fz y łkła.daią tlo ch o d, k tó ry z tak licznych i o b fz e rn ych m ajętności, lecz u c ie m ię ż e ­ nia lu d u , i p r z y zac h o w an iu należnych iro z P r a w a f w o b o d , m o g ły b y fię znacznie p o d w y ż f z y ć , i teraz w idifkiey przedaży D o b r ty c h na D ziedzictw a Z iem iań lk ie, u t w o r z y łb y fię w ię k fz y kapitał, g d y b y na m ie y fce tych fzczególn ych c ię ż a r ó w , do r ó w n e g o podziału między lud c a łe g o kraiu należących, inne Iłufzne a p ew n e i h ale daniny, c z y li opła­

t y p o w ię k fz o n e zofłały.

Przemienić Gę maią S t a r o h w a w D obra Ziem iań lk ie, lepiey to będzie z w ielu p r z y c z y n , ab y p o w in n o śc i i daniny ró ż n e , w tych n o w y c b Ziemiań- Ikich D zied zictw a ch , zn alazły fię" zbliżone do p o w in n o ś c i i danin w da­

w n y c h D zied zićtw ach Ziem iańlkiey w ła fn o ś c i,

l a k o w ą w c z e fh ą o h r o ż n o ś c ią w ie le o d w ro c ie m ożna w y p a d k ó w nąrufzaią- c y c h fąfiedzką i d o m o w ą fp o k o y n o ś ć , a n iekiedy <pory, w a l c z k i , i p r z e w a g ę w obradach S e y m o w y c h fprawić m o g ą c y c h , z p o w o d u nie­

je d n a k o w y c h u h a w P r a w o d a w c z y c h , d aw n e i n o w o - ziemiańlkie D o ­ bra d o tyk ający ch . —- N ic też nadto nie ieh lłu fz n ie y fz e g o , iak ab y lud w iednvm N aro d zie, iedney k o n d y c y i , i ie d n a k o w e y będąc d o li, z p rz e p ifu P r a w a p o w fz e c b n e g o r ó w n e zn o fił c ię ż a r y w zg lęd em o g ó l­

nego R z ą d u , bez o b r a ź i i w e y , i m iefzaiący porządek ró żnicy. T a k da­

le c e , źe n ietylko w p o to c z n y m u ż y w a n i u , a l e i w p o lity cz n y m zna-

C 2 czeniu

czeniu iedna m iara, iedna w a g a , iedna p r a w d a , i iedna fp raw ied liw o ść b y ć po w inn a dla w fzy ftk ic h .

W ie le iefzcze inn ych i ro zm aitych f z c z e g ó ło w w y p a d a ć b ę d z ie , które w ty m urządzeniu w e w n ę tr z n e g o ftanu ofiadłości K r ó ie w fz c z y z n jedne z dru­

gich w y fn u ią fię , i w o g ó ln y c h p ra w id ła c h , fam ym Proiektem do Pra- w a obięte będą.

V . Na ufkutecznienie ty c h tak w a ż n y c h i tak i/lotny eh czynnością potrzeba doftatecznego czafu. Sam o pilne i dokładne r o z w a ż e n ie porządku ro b o t, Ich w ie lo ś c i i r o z m a ito ś c i, ( które n aw e t nie w każd ey porze roku i nie w każd ey zmianie pola w k tó r y m k o lw ie k ro ku o d b y w a n e b y ć mo»

g ą ) j p rz e ś w ia d c z y b e z -ftr o n n y c h P r a w o d a w c ó w , i e kilka lat czafu p o ś w ię c ić temu dziełu nieuchronną ielt potrzebą.

L e c z ta p r z e w ło k a nie t y lk o fz k o d y nie fpraw i dla Skarbu Publicznego, ale ie*

fzcze z y lk p e w n y p rz y n ie lie , k t ó r y ftokrotnie tę m ałą ofiarę czafu nadgrodzi w p r z y f z ło ś c i ; a dalekie pokolenie uwielbiać będą ś w ia t łą i c n o tliw ą p r z o d k o w fw o ic h g o r l i w o ś ć , która nie tak dogadzała na­

g l ą c y m , c 2 a f o w y m o k o lic z n o ś c io m , aby razein nie u p a try w a ła w ię - k fz e g o dobra na p r z y fz ło ść .

N i e m o ż n a w p r a w d z ie tego z a p r z e c z y ć , iż w ła d a ią c y lodem N a r o d o w P ra w o d a w c y nie po w inn i p o ś w ię c a ć p e w n e g o lofu w f p ó ł- c z e f n y c h , jakiemuś p e w n ie , albo nie p ew n ie p rz e w id y w a n e m u na p r z y fz ło ś ć ufzczęśliw ie- niu dalekich od nas pokoleń. A le z a r ó w n o i to ieft n a y ś w ię tfz ą p o ­ w in n o ś c ią w fz e lk le y W ła d z y R z ą d o w e y , to iftotnym o b o w ią z k ie m fp r a w ie d liw e g o P r a w o d a w s t w a , a b y żadne u f la w y i poftępki rząd o ­ w e nie b y ł y n ig d y nadciągane do fam ego ty lk o dogodzenia" o k o lic z n o ­ ś c io m c z a f o w y m , w y p a d k o m n a g lą c y m , albo innym in tereffo w an ym zam iarom w fp ó ł-cz e fn y c h . Po god zić upewnienie p o m yśln e go lofu dla w f p ó ł - ż y j ą c y c h ^ d o g o d z e n ie n ag lący m potrzebom z u/lawam i, które od ległą p o to m n o ść ufzc zęśliw iać m o g ą i zalłużą na w d zięczn e naftę- pn y c h pokoleń b ło g o fia w ie ń ftw a , to ieft ś w i ę t y m o b o w ią z k ie m , to n a y p ię k n ie y fz y m zamiarem m ąd rego i c n o tliw e g o P r a w o d a w ć lw a . O t o też idzie w przypad k u te r a ź n ie y f z y m , ab y d ogodzić w f p ó ł - c z e f n y m :

ocalaląc z iedney iak n ayzu p ełn ieyfzą fp r a w ie d liw o ś ć dla Staroftow^

c z y li innego ty tu łu P r a w o do K r ó ie w fz c z y z n m a ją c y c h , ochraniając ich od ucilkaiącey nagłości w odmianie d z ie r ż a w y na inną d o r ó w n y - w a ią c ą w a r to ś ć w c z y 't y m dochodzie, lecz bez po/iadania tych D ó b r , ieżelib y fię kom u innemu d o ltały w dziedzictwo. — Z d rugiey ftron y o b m y ślą ią c potrzebne zafilenie Skarbu Publicznego n o w y m dochodem ze żrzó d ła tychże K r ó ie w fz c z y z n w y d o b y t y m , po m im o z w ł o k ę i Opóźnienie przed aźy. U ż y ć zaś tey fam ey z w ło k i na ta k o w e u rz ą d z e ­ nie p r z y fz łe y w ła fn o ś c i Z ie m ia ń fk ie y , k tó re b y tlę ftało zafadą d o b re ­ g o porządku i p r a w d z iw e y p o m y śln o ś c i dla w f p ó ł - ź y i ą c y c h i naftę- pn ych pokoleń.- W y n a le ź ć w tey fam ey z w ł o c e p ow iękfzenie ftałego do cho d u na p rz y fz ło ś ć i p o m n o ż y ć o g r o m n y kapitał za w a r t o ś ć ty c h D ó b r teraz pod o gó ln ym Praw em w ła fn o ś c i R ze c z y p o fp o lite y zofta- i ą c y c h , a w n e t m aiącyeh b y ć przeiftoczonemi w dziedzictwa p r y w a ­ tne. P o ieft w ła ś n ie iqtere/Tuiące zadanie czyli problerna, które p o ­ rządna przedaź Staroftw ro z w ią z a ć pow inna. R o z w i ą ż e tym p e w n iy , im ś c iś liy c a ły ie y układ fto fo w a n y będzie do p raw id eł p e w n y c h , fta*

ły c h i p o w lz e c h n y c h Ekonom ii p o lity c z n e y , tudzież do z w i ą z k ó w R ząd u Republikanckiego i do m oralności o b y watelfkiey.

leżeli /

Je ż e li naftępuiący Proiekt d o P r a w a odpowiada ty m w id o k o m , zoftaw uię do ro zw ażen ia b e z -ftro n n e m u C z y t e ln ik o w i. Profzę ty lk o , aby p ie r w y i od początku do k o ń c a w fz y ftk o p r z e c z y ta ł, i aby w fzy ftk ie ftofunki t e y r z e c z y dokładnie w y m i a r k o w a ł ; a nakoniec, aby c ały układ razem w z i ę t y o/ądził.

.Jeżeli iftota rz e c z y w o g ó ln e y o fn o w ie ieft użyteczna dla k ra iu , tedy c zęści niektóre tego układu, albo w arun ki fzczególne, m ogą b y ć odmienione z w ię k fz ą dogodnością i z w ię k fz ą d o fk o n alo śc ią, g d y złączon e ś w ia ­ tło iuż to w y b r a n y c h do Deputacyi M ę ż ó w , iuź famey P r a w o d a w c z e y Izby Nayiaśnieyfzych S ta n ó w S e y m u ią c y c h , w i ę c e y ielzcze tę c a ła , tak w a ż n ą m ateryą obiaśni.

VI. Nakoniec pon iew aż flcład tego Proiektupodaie fpofobność zniżenia przez pra­

k ty c z n ą r z ą d o w ą u c h w a łę R z e c z y p o fp o lite y , z w y c z a y n e g o procentu pien iężn eg o ; a z drugiey ftrony podniefienia cen y D ób r Ziem/kich; ła ­ dziłem za rzecz iftotną, nie przeftąpić tych d w ó ch wielkich praw ideł w układzie przedaźy K r ó ie w fz c z y z n na dziedzićtwa. S ą to a w ie za- w i a f y , na k tórych n a y p e w n iy uftanawiać lię z w y k ł p o rząd n y, ftaty i dzielny ruch w fzelk iego przemyftu w rządnych Narodach. — L e c z ogólne n akazy P ra w a nie m ogą b yć w tey mierze lkuteczne. Jeft u nas P ra w o określające procent do pięciu od fta : ale to P r a w o w u m o w ach i kontraktach d o b r o w o ln y c h nie lkutkuie; g d y z w y c z a y n y w krału na- fz y m ftan gofpodarftwa i p rze m yIłu , nie ieft z ty m Pra w em zg o d n y . P rz yk ład z ftron y R zeczy p o fp o lite y i p r z y z w o it e p o m o c y od R ząd u pręd ko ukrócić potrafią fzk od liw ą li c h w ę , k tó re y fame zak azy P ra w a nie poradzą. S k o r o zaś trw aiąca dotąd w y fo k a p r o w lz y a fpadnie, c e ­ na D ó b r Ziem lkich podnieść fię m u li, i inn y w fze lk i przem yli z a k w i ­ tnie. —

Znaydzie Rzeczpofpolita p e w n y fundufz nad z w y c z a y n ą potrzebę o zn a cz o n y c h c o r o c z n y c h w y d a t k ó w , k tó ry z u ło ź o n e y przed azy S ta ro ftw w e y - dzie do Skarbu Pu blicznego, oprócz o gólnych Summ fz a c u n k o w y c h , które p rz y Dobrach zac h o w an e zoftaną. — Nie m ożna ch w aleb n iy i p o ź y te c z n iy z a ż y ć tegu fundufzu, iak przeznaczyć g o na zap row adze­

nie w kraiu fabryk i rękodzieł, p o w ierzając fuintn znacznych o chotni­

k om p e w n o ś ć doftateczną okazać m o g ą c y m , na procent nie w y ż f z y , iak c z te r y od fta, do lat kilkunaftu, albo i dłuźyi. — D op iero k ażd y uzna do c zego Pol/ka ieft fpofobna, do czego w k r ó tc e p r z y jś ć m o ż e ; g d y każda część kraiu, do bro czyn nego w p ł y w u opieki i pom ocy r z ą ­ d o w e y doznaw ać będzie. P o m n o żo n y przez rzem ieśln ik ów i r ę k o ­ d zieln ikó w o d b y t w fz e lk ie y ż y w n o ś c i i innych p ro d u k tó w z r o ln i- ć t w a p o c h o d z ą cy c h , n o w e da ż y c ie rolnićtw u i wfzelkiem u go fp o - darftwu w ieylkiem u. O gólnie zaś pom nożona w fzelk a konfum pcya p o w ię k f z y w ielorakim fpofobem p r z y p a d k o w y docbod S k a r b o w y i nadgrodzi fo w ic ie ni/ki procent od Summ na zaprow adzenie po P ro - w in e y a c h i po W o je w ó d z t w a c h licznych fabryk i ręk o d zieł, ze Skarbu Publicznego r o z p o ż y c z o n y c h , c h o c iażb y przelłała Rzeczpofpolita na n i i f z e y iefzcze p r o w i z y i , iak po cz te ry od fta. U rządzenie do tego celu fto fo w n e ofobną ieft r z e c z ą , która w dalfzyrn zbiorze uftaw e k o ­ n o m ic z n y c h , iakich od Seym u tera in ie y fz ę g o Naród c a ły o cz ek u ie, inieysce mieć powinna.

D W y pa-

W y p a d ł o b y ztąd łagodne a fkuteczne z w ró c e n ie k ra io w e g o ludu do p e w n y c h po d z ia łó w p rz e m y flu ; bez czego nie m oże K r a y nafz dofięgnąć tak

* r y c h ło w y fo k ie g o ftopnia doftatku i rząd n ości p o w fze c h n e y. L u b o w Narodzie ro ln ic z y m , iakim ieft Polfka, r o ln ić tw o n a y p ie r w fz y m być p o w in n o w id ok iem P ra w o d a w ć tw a i Rządu P o l ity c z n o -E k o n o m ic z n e ­ go. I lubo to prawda, że nie m amy dofyć ludności do w yrabian ia tak o b fzern ey ziemi w fpofobie d olkonałego rolnićtwa. A le m am y dofyć ob fitości z rolnićtwa, k tó r e y częftok ro ć nie ma kto p o ź y ć lfp o tr z e b o w a ć , g d y po w ię k fz e y c z ę ś c i, iedne i te fame ręce pługiem i inną gofpo- darlką pracą w y ra b ia ią fobie ż y w n o ś ć , a na przemianę o d r y w a i ą li ę do r o ż n y c h w a rfz ta to w dla opatryw ania fobie inn ych po trzeb , które z ręki rzemieślnika, lub ze Ikład ow w y r o b k u rękodzielnego m iećby p o w in n i:

g d y ty m czafein rzem ieślnicy i ręk o d zieln icy , w fz y ftk ie g o z n o w u od n ich b y p o trz e b o w a li, co rola i przem ylł w le y ik i w y d a ie . T a k i oby- c z a y przem yflu p o w fzech n e go bez n ależytych iego p o d ziałó w , ozna­

cza K r a y , w k tó ry m wfzelka praca ludu na to praw ie ty lk o ieft po­

ś w i ę c o n a , a b y każdy fam fobie o p a t r y w a ł z c z e g o b y miał ż y ć od dnia d o dnia, i od r o k u do roku. W z r o ft p o w fzec h n e g o doftatku m ieysca tam mieć nie m oże.

G d y b y zaś ta fama ludność k ra io w a inaczyi podzielona b y ła w przem yśle ro zm aitym do potrzeb k r a io w y c h f t o fo w n y m , z o ftało b y ro ln lćtw o w f w o i e y m o c y ; i o w fz e m okazało b y fię filn ieyfzym i uźyteczniey- fzym . W y r o b e k iego b y ł b y i w i ę k f z y i f z a c o w n i e y f z y ; a znalazło­

b y fię m n ó ftw o ludu od prac ro ln ic zy ch w o l n e g o , k tó ry t w o r z y ł b y n o w e b o gaćtw a w k ra iu , w y ra b ia ią c rozmaite u ż y w a ln e t o w a r y z m a te r y a ło w k r a i o w y c h , częścią z ródzaiu r o ślin n e g o , c z ę śc ią z ro - dzalu z w ie r z ę c e g o , częścią nakoniec z rodzaiu k ru fz c o w e g o i z w fz e l­

kich kopalni. L u d ten m ia łb y w y ż y w i e n ie ła tw e w kraiu tak ż y z n y m ; a na w zaiem u t w o r z o n y ty m fpofobem n o w y o d b y t na w fzelk ie ż y ­

w n o ś c i , ł na furo w e t o w a r y w ie y fk le , u b o gaciłb y r o ln ik o w , p o w ię - k f z y ł b y majątki d zied zicó w zlernfkich. N a ten czas w id z ie lib y śm y , źe Pollka bez pod w oien ia f w o i e y lu dn o ści, m o g ła b y w krótkim c z a ­ fie p o d w o ić b o gać tw o fw o ie . P o m n o żo n e pracą i przem yflem d o ­ datki n aym o cn iey z n o w u zapewniają prędki w z r o ft i pom nożenie lu ­ d n o ś c i, g d y po w fzechne dobre mienie p rz y zapewnieniu Ikuteczney O p ie k i, P r a w a i R z ą d u , ułatwia z w ią z k i m ałźeńfkie, i zabeśpiecza po m yśln e zach o w an ie p r z y b y w a ją c e g o z ty c h m ałżeń ftw rodu. — S k o r o Zaś okaże fię ten n o w y ftan r z e c z y w kraiu o a f z y m , lud rozmaitego

przem yflu z o b c y c h N a ro d o w fzukać u nas będzie n o w e y dla fiebie O y c z y z n y , g d y w n iey będzie m ó g ł znaleść pom yśln o ść: Zkąd u ż y ­ teczne tak obfzernego Pańftw a zaludnienie, pręd fzy iefzcze w z ro ft w eźm ie.

T e intereffuiące w idoki w arte fą d okładn ieyfzego r o ztrząśn ien ia, ale zam ie­

rzo n e temu Pifmu granice ścieśniaią w ty m m ieyfcu m oie u w ag i. — Przeftaię na t y m , co zdaie mi fię doftatecznie zafpokaiać tro ik llw o ść o dobre z a ż yc ie te y części kapitału, która z przedaźy S ta ro ftw w c h o ­ dzić ma g o to w iz n ą do Skarbu Publicznego. R ozum iem , iż takie p r z e ­ znaczenie fpodztew an ych m ilio n o w , i ie obrazi n ay tro fk łiw fz y c h o ofzczędzenie kapitału publicznego O b y w a t e l o w i P r a w o d a w c ó w . — T a k i e w y d a tk i i nakłady z ftro n y Rządu n ietylk o w c a ło ści zacho- w a i ą kapitał S k a r b o w y , ale nadto z w y c z a y n y dochod p o w ię k fz ą , a razem ftokrotne p o ż y tk i fpraw ią dla c a łe y P o w fz e c h n o ś c i N aro d o ­

w e / ,

w e y . N ie m o ż n a tedy w y n a le ś ć Iepfzego użycia w fzelk ic h S k a rb ó w R ze c zy p o fp o lite y n ad to , o k tó ry m tu nadmieniłem: a które ofobna u c h w a łą zaw czafu urządzone b y ć m o ż e , ieźli ten układ przedaźy S ta­

ro ftw , w y r o k ie m N a yiaśn ieyfzzch S ta n ó w S e y m u ia c y c h w P r a w o z a ­ m ieniony zoftanie.

Ze zaś należało koniecznie oftano w ić fundufz e w ik c y i dla Skarbu Publicznego w tych famy eh D o b r a c h , które w Ziemiańlkie dzied2ićhva przemieniać fię będą, a nie rozciągać ta k o w y c h z a p ifo w beśpieczeńftwa na inh'©

daw n e maiątki o b y w a te llk ie , dla uniknienia tyfiąc zn yc h zaw ik łań i p r a w n o ś c i ; przeto ftało fię potrzebą o zn a cz yć p e w n ą c z ę ść do opła­

cenia w g o to w lź n ie zaraz p r z y okupieniu dziedzićtwa.

A

7tąd t w o ­ r z y fię ten kapitał, k tóreg o tak zbawienne u ż y c ie dla dobra" catego k r a iu , n o w ą przyniefie całemu dziełu zaletę.

VII. Zaftąplenie ty m c z a fo w e potrzebnego dochodu dla dopełnienia doftateczne- g o fundufzu na nieuchronne w ydatki R z e c z y p o fp o lite y , podaię w Bile­

tach S k a r b o w y c h fp o fo b e m a n ty c y p a cy i, które w c ią g u t y c h l a t k il k u ,n i ­ żeli przedaz Staro ftw do łkutku p rzych od zić zacznie, w y d a w a n e będą częściami. O chronienie o b y w a t e l o w od n o w e g o podatku p r zy cz yn ie p o w in n o w zięto ści tym B ile to m ; które o p ro cz tego łkutkiem prze­

św ia d cz ą całą P o w f z e c h n o s c , iż w fpofobie uftanowienia i c y r k u la c y i fw o ie y w cale nie będą fię różnić od piniędzy. I o w fze m bedą m ia ły lzczegoln ą f w o ię zaletę, dla k tó r e y częfto w i ę c y i fzukane będ ą, niżeli g o t o w e piniądze. N ako niec r ę k o y m ią f w o i e y w a r to ś c i mieć będą w r z e c z y w ifty m fundufzu z naftępney" przedaźy S taro ftw w y n i k a ją ­ c y m . —

T e n w y n a la z e k d o g o d n y o k o lic z n o ś c io m , i z p o trz e b y teraz u ż y t y , po flu ź y razem za u żyteczn e d o św iad czen ie, i da poznać całemu N a ro d o w i, źe g o nie potrzebnie ftrafzono, iakąś ogólną fzk o d liw o śc ią P a p ie r o w y c h P ie n ię d z y , czyli w fzelk ich B ile tó w g o t o w iz n ę pieniężną zaftępuią- c y c h ; iak o b y te c a łk o w ic ie i z a w fz e z if t o t y s w o i e y złe i fz k o d liw e b<’ ć m ia ły . Nad u ż y c ie P a p ie r ó w zamiaft pieniędzy b y ł o b y zapew nie f z k o ­ dliw e. A le u ży cie rozsądne i u m ia rk o w a n e , tę same w y g o d ę sp raw i, i te k o r z y śc i p rzy n iefie . iak g d y b y r z e c z y w iście p r z y b y ło tyle złota i srebra do k r a io w e y c y rk u la c y i.

G d y zaś te Bilety oznaczać maią a n ty c y p a c y ą na p r z y s z ły d o ch o d , z k tó re g o w czafie zoftnną u m o rzo n e, dla tego niemasz p r z y c z y n y , ab y Skarb p o d e y m o w a ł osobne koszta na u t r z y m y w a n ie k ap itałó w i k a n to r ó w po P r o w in c y a c h dla spłaty c z y li zm iany ty ch B i l e t ó w , które nie fą te y w ła s n o ś c i, iak b y w a ią B ilety B a n k o w e , k tó ry m oftrzeźona ieft w ka­

ż d y m czafie spłata dła k a ż d e g o , k to zechce.

Nadto zyfk p e w n ego procentu w opłatach do Skarbu c z y n io n y c h nadany ty m Biletom z m o c y P r a w a , doda im w z ię to ś c i w c y r k u l a c y i , że sp łaty czyli zm iany na kruszec p o trze b o w ać nie b ę d ą : albo o nę ła t w o zn ay- dą w d o b ro w o ln y c h zam ianach, tak w ła ś n ie , iak fię w y m ien ia ją ro żn e m on ety m iedzian e, frebrne i złote. Nikt na to nie utyfkuie, źe po trze­

bując z ło ta za m iedź, a czasem i za s r e b r o , daie n iekiedy z y fk p e w n y tem u, kto iego p o tr z e b ie , c z y li p rzed fięw ziętey spekulacyi dogadza.

C h o c ia ż b y w ie c z d a rz y ło fię czasem , iż b y dla pilney zam iany tych pa-

D 2 p ie ro w