1
r
f. Materiały dokumentacyjne :/1 - relacja właściwa
>72 -
dokumenty
(sensu s tric to ) d o t.osoby relatora IW - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
II. Materiały uzupełnieniające relację v i c 4 ] S- ę
III. T;ne m a te ria ły (z e b ra n e przez, „ re la to ra ” ):
I I I , i - dot. rodziny relatora
ill/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1 9 4 5 )
IIIM - uDt. ogólnie okresu po 1945 r. —
ł*
l:!/5 - inne...
IV. Korespondencja — •
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI ...
V. Wypisy ze źródeł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne”]
VI. Fotografie ^
2
3
o Us, ^ aj ^ , ą
KOMENDANTKA SMO^TEODORA ZOFIA SYCH0W3KA.
T e o d o e r a Z o f i a Sychawska u r o d z i ł a s i ę we Lwowie w 1 9 1 0 r . O j c i e c j e j T e o d o r z Sychowa na K a s u b a c h , o s i e r o c i ł j ą w d z i e c i ń s t w i e . T e o d o r a Sychowska k s z t a ł c i ł a s i ę w P o z n a n i u , g d z i e po zdaniu egzaminu d o j r z a ł o ś c i p r a c o w a ł a ja k o n a u c z y c i e l k a s z k o ł y powszechnej w s z k o l e
ś w . K a z i m i e r z a . B ę d ą c n a u c z y c i e l k ą , s t u d i o w a ł a na w y a z i a l ż mat ematyczno- p r z y r o d n i c z y m U n i w e r s y t e t u P o zn a ń s ki e go .W 1934r o t r z y m a ł a s t o p i e ń m a g i s t r a f i l o z o f i i ko ńcząc r ó w n o c z e ś n i e w y d z i a ł wychowania f i z y c z n e g o
t e g o ż uniw-nersy t e t u . Podczas s t u d i ó w n a ^ - i e ż a ł a do w i e l u o r g a n i z a c j i a k a d e m i c k i c h , a l e ponad w s z y s tk o g ó r o w a ł a w n i e j p a s j a poznawania k r a j u o j c z y s t e g o i in n y c h k r a j ó w .
Po ukoń cze niu s t u d i ó w o b j ę ł a s t a n o w i s k o n a u c z y c i e l k i g e o g r a f i i w Gimn S . 3 .U r s z u l a n e k a n a s t ę p n i e w gimnazjum męskim w G d y n i. U t r z y m u ją c
b l i s k i k o n t a k t ze swoim wujem M i la ne m , gorącym p ie w c ą morza p o l s k i e g o ( z g i n ą ł on p ó ź n i e j w o b r o n i e w y b r z e ż a ) w G d y n i , n a p i s a ł a bardz o o r g i n a l - ną k s i ą ż k ę p t . " P ę d z i w i a t r " w p o r c i e g d y ń s k i m " ' . K s i ą ż k a t a z o s t a ł a
za k w a l i f i k o w a n a do b i b l i o t e k s z k o l n y c h .
W roku 1938 Te o d o ra Sychowska z w i e d z i ł a na "Batorym" f i o r d y N o r w e g i i a w s i e r p n i u n a st ęp n eg o roku E s t o n i ę i F i n l a n d i ę . Z t e j o s t a t n i e j
p o d r ó ż y w r ó c i ł a we w r z e ś n i u 1939r o s t a t n i m sa m ol ot em , k t ó r y wylądował w W i l n i e . Z o s t a ł a w W i l n i e i u c z y ł a w gimnazjum d l a d z i e c i uchodźców z in ny ch c z ę ś c i P o l s k i . W cz erw cu 1941r z o s t a ł a w y w i e z i o n a do ZSRR i skazana na p o b y t w ła^-grze S t u p i n o w o . Z w o ln io n a w s t y c z n i u 1942r d o ł ą c z y ł a do A r m i i w C zo k-P aku , g d z i e wyznaczono j ą na komendantkę S z k o ł y Junaczek w K a r k i n - B a t y s z . F u n k c j ę komenda-ntki p e ł n i ł a p r z e z
c a ł y 6 - l e t n i o k r e s i s t n i e n i a s z k o ł y aż do j e j r o z w i ą z a n i a w A n g l i i w k w i e t n i u 1 9 4 7 r . P r z e d wyjazdem z P a l e s t y n y w 1947r T e o d o r a Sychowska w y s z ł a za mąż z a i n ż .B o h d a n a C z a r l i ń s k i e g o , wykładowcę w Gimnazjum Mechanicznym w P a l e s t y n i e .
W grudniu 1949r p p . G z a r l i ń s c y w y j e c h a l i do B r a z y l i i t g d z i e o s i e d l i ć na s t a ł e . W B r a z y l i i p - C z a r l i ń s k a - S y c h o w s k a , m a t k a d w o j g a d z i e c i b y ł a n a d a l i czynna w ż y c i u s p o ł e c z n y m . Z a ł o ż y ł a prywatną s z K o ł ę j ę z y k a p o l s k i e g o , a n g i e l s k i e g £ , g e o g r a f i i i h i s t o r i i . W ś r ó d rodaków dawno o s i a d ł y c h w B r a z y l i i i t y c h nowo p r z y b y ł y c h p o dt rz y m yw a ła
p o c z u c i e n a r o d o w e , k u l t u r od z im ac h o b y c z a j ó w , f o l k l o r u , p i e ś n i p o l s k i e j . P i s a ł a o P o l s c e d l a B r ą z y l i j e ż y k ó w , d l a Po lak ów o B r a z y l i i . P r a c o w a ł a w K o m i t e c i e M i l l e n i j n y m , w s p ó ł d z i a ł a ł a z b r a z y l i jsk^-im I n s t y t u t e m d l a niewidomych. A p r z y tym wszys tkim z n a j d o w a ł a czas by utrzymywać s z e r o k ą k o r e s p o n d e n c j ę ze swoimi " d z i e w c z y n k a m i " r o z r z u c o n y m i po całym ś w i e c i e .
W s i e r p n i u 1966r komendantka Sychowska w p r z e j e ź d z i e z B r a z y l i i do
4
do P o l s k i o d w i e d z i ł a L o n d y n , g d z i e b y ł a s e r d e c z n i e w i t a n a p r z e z s w o j e wychowanki.W czerwcu 1967r.Komendantka p r z y j e c h a ł a na d ł u ż e j do Londynu i obecna b y ł a na u r o c z y s t o ś c i a c h 2 5 - l e c i a SMO.Było. to ju ż n i e s t e t y o s t a t n i e , r a d o s n e s p o t k a n i e .30 c z e r w c a 1968r
K o m e n d a n t k a T e o d o r a Z o f i a S y c h o w s k a - C z a r l i ń s k a zm a rła w m i e j s c o w o ś c i A c e s ś i t a w B r a z y l i i .
Komenaantka SychowsKa ż y w i ł a s p e c j a l n y k u l t do Wandy M a l c z e w s k i e j , k t ó r y z a c z ą ł s i ę j e s z c z e w P o l s c e a u g r u n t o w a ł w c z a s i e pobytu komendantki w ł a g r z e sowieckim.W p i ś m i e " S o d a l i s " z g r u d n i a 1949r tak p i s z e komendantka o ł a s k a c h doznanych z a wstawieńciwem Wandy M a l c z e w s k i e j : " Ł a g i e r s t u d i o 2 w północnym U r a l u po a z j a t y c k i e j
s t r o n i e . N ę d z n e b a r a k i p o s t a w i o n e na m o c z a r a c h , p e ł n e komarów i in n y c h g r y z ą c y c h muszek, o t o c z o n e z e wsząd t a j g ą s y b e r y j s k ą . N i e dochodzą
tam l i s t y ani p a c z k i od r o d z i n . N i e wychodzą stamtąd żadne w ia d om oś c i.
W 1941 r b y ł t o obó z d l a 900 w i ę ź n i ó w e s t o ń s k ic h . T a m w l i p c u t e g o ż r o k u - p r z y s ł a n o z w i ę z i e n i a s t a r o b i e l s k i e g o 22 P o l k i . W o b o z i e z dniem ka/żdym b y ł o c o r a z g o r z e j , g ło d ow e r a c j e ż yw no śc iow e sta-^Wały s i ę
c o r a z m n i e j s z e , ś m i e r t e l n o ś ć c o r a z w i ę k s z a , w c z e s n a zima c o r a z g r o ź n i e j - jSsza a org anizm c o r a z b a r d z i e j w ycz er pa ny Łł o d e m , c i ę ż k ą p r a c ą , zimnem- i t ę s k n o t ą .
W tym zagubionym w g ł ę b i t a j g i o b o z i e p o s t a n o w ił y ś m y p o w i e r z y ć n a s z e l o s y Wandzie M a l c z e w s k i e j .Każdego w i e c z o r u z b i e r a ł y ś m y s i ę wbrew zakazowi i groź^bom na m o d l i t w ę p r o s z ą c Ją o pomoc w o d z y s k a n iu w o l n o ś c i , o uchowanie nas w s z y s t k i c h od k a l e c t w a , n i e u l e c z a l n e j chor oby lub ś m i e r c i , o powr ót do P o l s k i . P r o s i ł y ś m y Ją,może t r o c h ę d z i e c i n n i e abyśmy ju ż na W i e l k a n o c , w d z i e ń Z m ar t w y ch st an ia P a ń s k i e g o ,m ogły być w P o l s c e . i S t « a w i a ł y ś m y w a r u n k i , o z n a c z a ł y ś m y t e r m i n , p r a g n ę ł y ś m y cudu.
Wanda Ma l c z e w s k a s t a ł a s i ę nam d z i w n i e b l i s k a choć n i e w i e l e o j e j ż y c i u w i e d z i a ł y ś m y . N a w e t s i o s t r z y c z k i zakonne a b y ł o i c h 6 m ię d zy nami n i e w i e l e u m i a ł y p o w i e d z i e ć . Ż e Pan Jezus do n i e j prz em ów ił gdy b y ł a małą d z i e w c z y n k ą , ż e w o k r e s i e s z c z ę ś l i w e g o d z i e c i ń s t w a czas swój d z i e l i ł a m ię d zy m o d l i t w ę a p r a c ę , o t a c z a j ą c o p i e k ą s ł u ż b ę domową i w i e j s k i e d z i e c i , n i e z n a j ą c zw yk ły ch zabaw d z i e c i n n y c h
z i c h b e z c r o s k ą sw o b o d ą ,ż e po ś m i e r c i m a t k i , pozbaw iona uomu i d o b r o b y t u , w m i l c z e n i u i be z s k a r g i z n o s i ł a twar dy l o s .
Że w c z a s i e p o w s t a n i a s t y c z n i o ego u k r y w a ła i o p a t r y w a ł a powstańców d b a j ą c j e d n o c z e ś n i e o duchowe p o t r z e b y rannych.
Że r o z p o w s z e c h n i a ł a nabożeństwo majo we, bardz o mało wówczas znane.
Że o c o k o l w i e k p r o s i ł a Boga n i g d y n i e z o s t a ł o j e j odmówione.
2 e j e j ca* e z y c l e s k ł a d a ł o s i ę z n i e s i e n i a pomocy cnorym
5
p o t r z e b u j ą c y m i s t r a p i o n y m .
M i e s i ą c e m i j a ł y wolno i b e z n a d z i e > j n i e . P r z y s z e d ł g r u d z i e ń .
K t ó r e g o ś d n i a p r z e n i k n ę ł a do obozu wiadomość o umowie p o l s k o - s o w i e c k i e j .Wiadomość t a r o z b u d z i ł a w nas f a l e n a d z i e j i , c h o c i a ż w ł a g r z e n i c s i ę n i e z m i e n i ł o . P o m i e s i ą c u n i e c i e r p l i w e g o c z e k a n i a z w r ó c i ł y ś m y s i ę do k i e r o w n i k a o b o z u . P a t r z a ł na nas zduiniony,łumowa d o t y c z y t y l k o m ęż cz y zn z d o ln y c h do w o j s k a " s k ł a m a ł g ł a d k o . Byłyśmy z r o z p a c z o n e . Podstępem: d o t a r ł y ś m y do p r o k u r a t o r a i 19-1-1942r byłyśmy w o ln e . Mimo n i e s ł y c h a n e g o o s ł a b i e n i a - z d r o w e mimo n i e b e z p i e c z n e j p r a c y l e ś n e j , c a ł e i w s z y s t k i e razem.Wanda Mal czewska nas w y s ł u c h a ł a . Ona w y p r o s i ł a nam ł a s k ę w o l n o ś c i , c h o c i a ż j e s z c z e na o b c e j z i e m i . W d r o d z e z ł a g r u na p o ł u d n i e g r u p a n a s z a r o z d z i e l i ł a s i ę .
D o t a r ł y ś m y do Wojska P o l s k i e g o i z o s t a ł y ś m y p r z y d z i e l o n e do 8 - e j Dyw.
Im w i ę c e j l a t mnie d z i e l i od t y c h wypadków,tym są one d l a mnie d z i w n i e j s z e . W o b o z i e ś m i e r t e l n o ś ć b y ł a ogromna.Z P o l e k n i e umarła ż a ^ n a , w y p a d k i o d m r oż eń ,k o ń cz ą ce s i ę n i e k i e d y amputacją palcó w b y ł y bardzo c z ę s t e . N a s one o m i n ę ł y . P r z e c i e ż pracowałyśmy l e k k o ubrane p r z y 40 s t o p n i a c h mrozu.Cynga z okropnymi wrzodami i t y f u s br z u s z n y g r a s o w a ł y po o b o z i e . N a s n i e t k n ę ł y . Zwolniono nas w s z y s t k i e j
r a z e m » a j a k p ó ź n i e j d o w i e d z i a ł y ś m y s i ę z in n y c h obozów zwa ln ia no
małymi g r up ka m i , t a k , ż e c z ę s t o ś l a d y po n i c h g i n ę ł y . W o b o z i e n i e r o z d z i e l o n o n a s , c h o c i a ż p r z e r z u c a n i e z obozu do obozu n i e n a l e ż a ł o do r z a d k o ś c i . A sam f a k t u w o l n i e n i a n a s . N i e s p e ł n a 115Q00Polaków o p u ś c i ł o ZSRR na p ó ł t o r a m i l j o n a w y w i e z i o n y c h . C z y n i e musi s i ę wydawać to t r o c h ę dz iw ny m, że w t e j l i c z b i e z n a l a z ł y ś m y s i ę my, w i ę ź n i a r k i z d a l e k i e j p ó ł n o c y , z obozu n i e p o l s k i e g o o którym Bóg i l u d z i e m o g l i ł a t w o z a p o m n i e ć . ”
Po w y j ś c i u z obozu komendantka Sychowska k o r z y s t a ł a z k a ż d e j o k a z j i aby s z e r z y ć k u l t Wandy M a l c z e w s k i e j . O b r a ł y ś m y Wandę Ma lczewska
na pa tr o nk ę SMO.I k t o w ie c z y w ł a ś n i e t e j Wybrance B o ż e j n i e n a l e ż y d z ię k o w a ć z a w s t a w i e n n ic t w o u Boga za n a sz ą s z k o ł ę , k t ó r a d a ł a
nam o p i e k ę i w y k s z t a ł c e n i e setkom p o l s k i c h d z i e c z ą t uratowanych pr a w ie cudem z o t c h ł a n i s o w i e c k i e j . N a s p e c j a l n ą pr oś bę Komendantki W l a s t i m i l Hoffman namalował o b r a z Wandy M a l c z e w s k i e j . D z i ś z n a j d u j e s i ę on wraz z h i s t o r i ą SMO w I n s t y t u c i e g e n . S i k e r s k i e g o w Lond ynie axm 3 tk a m y , k t ó r e t y l e s z k o l e zawdzięczamy powinnyśmy o b r a ć j ą za opiekunkę n a s z y c h d o m ó w , w y p e łn i a ją c tym t e s t a m e n t n a s z e j Komendantki.
6
7
&Jl ą A m 5"9
1 1 ] ' At) 0 6 * 1 6 ,
WSPOMNIENIE O KOMENDANTCE TEODORZE SpfCnOWSKIEJ J i Ą
N i e wiem co T o l ę młodą i p e ł n ą ż y c i a pąciągnęło^ do, ranie s t a r s z e j , złamanęj k o b i e t y . M o ż e wspomnienie m a t k i . . . .Wiem j e d n a k , c o . u k s z t a ł t o w a ł o moje u c z u c i e do n i e j : j e j g ł ę b o k a , n i e złomna w i a r a , u k o c h a n i e P o l s k i ponad w s z y s tk o i n i e z w y k ł e p r z y w i ą z a n i e , do r o d z i n y , d z i e c i ę c e n i e o m a l p r z y w i ą z a n i e do m a t k i . Z 20 P o l e k w o b o z i e , b y ł y m n ą j s t a r s z ą , ą w i ę c mniej n a d a j ą c ą s i ę doo c i ę ż k i e j p r a c y i e k w i l i b r y s t y c z n y c h s z t u k , j :ałf masze owanie na c o d z ie n n ą p r a cę 12-16 km po k o l e j o w y c h p o k ła d a ch bez nasypu p r z e ł o ż o n y c h nad kilkum etrow ymi p r z e p a ś c i a m i pełnymi wody lub wskakiwą n i e i z e s k a k i w a n i e y ruchu p o c i ą g u z p l a t f o r m y , z k t ó r e j zsypywałyśmy ż w i r przjr r e p e r a c j i to r u i t p . T o l a zawsze z n a l a z ł a s i ę p r z y m n i e , b y .mi pomóc, pod t r z y m a ć - z . a s t ą p i ć , g d y s i ł b r a k o w a ło . ..Gdy w p i e r w s z y d z i e ń Boże._o N a r o d z e n i a pos/anoę .»nie do s z o r o
wania ■p o d ł o g i w baraku jadalnym 100 metrów na 5 0 , g d z i e wylewana woda n a t y c h m i a s t m a r z ł a , t w o r z ą c ś l i z g a w k ę , T o l a d o b r o w o l n i e
p o s z ł a ze mną,,by mi pomóc.
Pewnego raz uh azn ac żo no mi z a n i e wykon ,nie r o z k a z u 3 dni a r e s z t u w t z w . " i z o l a t o r z e " , o h y d n e j , ś m i e r d z ą c e j d z i u r z e , g a z i e jedynym
sp r żę te m b y ł a " p a r a s z a " p e ł n a po b r z e g i od t y g o d n i n i e u p r z ą t a n a T o l a u p a r ł a s i ę . ż e mnie s a mej n i e p u ś c i , p ó j d z i e ze mną.
Dużo NKWDziści m i ę l i z n i ą k ł o p o t u i ledwo j ą u p r o s i ł a m , b y z o s t a -
c r C . .. i:j'X's/ ,
w i ł a mnie samą,gdy s t a ł o s i ę j a s n e , ż e i tak r az em 'n as n i e posadzą T o l a n i g d y n i e o p u s z c z a ł a r ą k , b y ł a p e ł n a i n i c j a t y w y i zdecydowa
n i a , n i e b a ł a s i ę w z i ą ć na s i e b i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i za p o w z i ę t ą d e c y z j ę , a każdą r z e c z p r z e d wykonaniem n a j d o k ł a d n i e j o b m y ś l a ł a i p l a n o w a ła .
P a m i ę t a m , k t ó r e g o ś b e z n a d z i e j n e g o , gr udniow ego w i e c z o r a , T o l a po p o w r o c ie z p r a c y p r z y p e ł z ł a do mnie na p r y c z ę i z a c z ę ł a s z e p t a ć
“ musimy coś z r o b i ć , b o j e s t e ś m y w tym męskim o b o z i e , w ś r ó d E s t o ń czyków, a p r z e c i e ż po z a w a r c i u umowy p o l s k o - s o w i e c k i e j ( o k t ó r e j d o c h o d z o ł y nas s ł u c h y ) P o l a k ó w wypuszczą na w o l n o ś ć " . W i e d z i a ł y ś m y ż e w ł a ś n i e j e s t w ł a g r z e p r o k u r a t o r z Moskwy z c a ł ą ś w i t ą , s ą d z i i. wymierzy k a r y Estończykom."Musimy d o s t a ć s i ę do n i e g o
i żą d ać u w o l n i e n i a " T o l a p r z y s z ł a z gotowym p l a n e m . P ó j d z i e m y do a mb ula to ri um .Ch or zy z g ł a s z a j ą s i ę o 3 - e j w n o c y , a b y l e k a r z z d ą ż y ł p r z ed wypędzeniem na r o b o t ę zbadać i e w e n t u a l n i e dać z w o l n i e n i e . S p r ó b u j e m y udać c h o r e , po prosimy aby nam t e g o d n i a pozwolono z o s t a ć w o b o z i e . A nuż s i ę uda?Wtedy spróbujemy udać s i ę do p r o k u r a t o r a . S z a n s e b y ł y m in im a ln e ,b o z w a l n i a n o z g ł a s z - j ą c y c h s i ę t y l k o z t e m p e r a t u r ą ponad 39 s t o p n i , a w o g ó l e t y l k o 25% ze z g ł a s z a j ą c y c h s i ę c h o r y c h . A jednak do ś m i a ł y c h ś w i a t
8
n a l e ż y . U d a ł o s i ę n a d s p o d z i e w a n i e , gdyż t e m p ś ra t u r ę na t er m o m et rz e p o t r a f i ł y ś m y p o d n i e ś ć do 59 • s t o p n i . W z i ę ł y ś m y s z m a t y , m i o t ł ę
i d z iu ra w e w i a d r o . N a wartowni nas z a t r z y m a n o ,,p y t a j ą c o r o z k a z na p i ś m i e , a l e wykłamałyśmy ś i ę , ż e musimy j a k n a j s p i e s z n i e j p o s p r z ą t a u p r o k u r a t o r a a war to wn ik n i e c h s p r a w d z i t e l e f o n i c z n i e . N i m c i ę ż k o m y ślą cy Wańkaa o d w r ó c i ł s i ę , p r z e ś l i z g n ę ł y ś m y s i ę za k o ł p w r ó t . Śmiało i ' b e z c z e l n i e w ta r gn ęł y ś m y do i z b y p r o k u r a t o r a . W y t r z e s z c z y ł na nas zdumione i p r ź e r ś ż o ń e o c z y : Czewo wy z d z i e ś ?
Wytłumaczyłyśmy mu,że j e s t e m y P o l k a m i , a w i ę c b e z p r a w n i e p r z e t r z y mywane n a d a l rap na c i ę ż k i e h r o b o t a c h w ł a g r z e . U d a w a ż e n i e w i e r z y .
" A l e ż wy j e s t e ś c i e E s t o n i i " , n i e , P o l k i z W i l n a , " a l e chyba d e p o r t o wane z E s t o n i i ? . N i e z P o l s k i , z W i l n a .
W i d z ą c , ż e umowa p o l s k o - s o w i e c k a j e s t nam znana,dła. s ł o w o , ż e j e ż e l i to co mówimy ok aż e s i ę prawdą - z a miesiąc, będz iem y wolne.
Słowa dotrzym ał.R ów no m i e s i ą a 19-1- 19^£r o d z y s k a ł y ś m y w o l n o ś ć -
• 1 ‘ « ( ;
S t e f a n i a Dąbrowska
•
t
"' -1 - o ^ b : V ii O
i' Ju uC:J ^ J- C l'
.i, W IS. J -/
Wypis z K s i ą ż k a Pamiątkowa ,S. z k ó ł M ło ds zyc h O c h o t n i c z e k "
P r i n t e a by G r y f P r i n t e r s ( H . C . ) L t d .
171 ,B a t , t e r s e a Ghurch Rd.London SW 11 3ŃD
ćkaii i Ł b ! x a s t ai Jta od :f f -
9
K OMENDANTKA 3M0 TEODORA ZOFIA STCHQWSKA. ‘ * Te o d o ra Z o f i a 3 ychowska u r o d z i ł a s i ę we Lwowie w 1910r.
O j c i e c j e j Te odo r z Sychowa.na K a s z u b a c h , o s i e r o c i ł j ą w d z i e c i ń s t w i e . Ks z,tał c i ł a s i ę w P o z n a n i u , g d z i e po zdaniu egzaminu d o j r z a ł o ś c i pr a co wa ła ja k o n a u c z y c i e l k a s z k o ł y powszechnej ś w . K a z i m i e r z a .Będąc ju ż n a u c z y c i e l k ą , s t u d i o w a ł a na w y d z i a l e m a t e m a t y c z n o - p r z y r odn icz ym Un iw. Poz na ń s k ie g o . W 1934r o t r z y m a ł a s t o p i e ń m a g i s t r a f i l o z o f i i , kończąc r ó w n o c z e ś n i e w y d z i a ł wychowania f i z y c z n e g o , . Podczas s t u d i o y n a l e ż a ł a do w i e l u o r g a n i z a c j i a k a d e m i c k i c h , a l e ponad w sz ys tk o gó ro w a ł a w n i e j p a s j a poznawania o j c z s t e g o K r a j u i k r a j ó w obcych*
Po uk oń cze ni u s t u d i ó w o b j ę ł a s t a n o w i s k o n a u c z y c i e l k i g e o g r a f i i w g i m n . S , 3 . U r s z u l a nek a n a s t ę p n i e w gi m nrmęskim w Gdyni.
U tr z y m u ją c b l i s k i k o n t a k t ze swoim wujem Mi la ne m , gorącym p ie w c ą morza p o l s k i e g o ( z g i n ę ł on p ó ź n i e j w o b r o n i e p o l s k i e g o W y b r z e ż a ) . W Gdyni n a p i s a ł a b a r dz o o r g i n a l n ą k s i ą ż k ę p t . " P ę d z i w i a t r w p o r c i e g d y ń s k i m " . K s i ą ż k a z o s t a ł a z a k w a l i f i k o w a n a do b i b l i o t e k s z k o l n y c h . W s i e r p n i u 1939r w y b r a ł a s i ę na w y c i e c z k ę do E s t o n i i i F in la n di i
• ^ 8
% i i. j* >..• .i’’. X .1. j. ' .
)•'■-,i
rw r ó c i ł a we w r z e ś n i u o s t a t n i m sa m ol ot em , k t ó r y wylą do wał w W i l n i e Z o s t a ł a w W i l n i e i u c z y ł a w giinn. d l a d z i e c i uchodźców z in ny ch d z i e l n i c P o l s k i . W czerwcu 1941r z o s t a ł a w y w i e z i o n a do ZSRR i skazana na p o b y t w ł a g r z e 3 t u p i n o w o . Z w o ln io n a w s t y c z n i u 1942r.
D o ł ą c z y ł a do A r m i i P o l s k i e j w C z o k - P a k u ^ B a t y s z .F u n k c ję komendan*- t k i p e ł n i ł a p r z e z c a ł y 6 - l e t n i o k r e s i s t n i e n i a s z k o ł y aż do j e j r o z w i ą z a n i a w A n g l i i w 1 9 4 7 r . P r z e d wyjazdem z P a l e s t y n y w 1947r.
T e o d o ra 3 ychowska w y s z ł a zamąż za i n ż . B o h d a n a C z a r l i ń s k i e g o , wykłdaowcę w Junackim Gimn.Mechanicznym w P a l e s t y n i e .
W g r u d n i u 1949r państwo C z a r l i ń s c y w y j e c h a l i do B r a z y l i i , g d z i e o s i e d l i n s t a ł e . W B r a z y l i i , T e o d o e r a 3 y c h o w s k a - C z a r l i ń s k a a , matka d w o j g a d z i e c i b y ł a n a d a l czynna w ż y c i u s p oł e cz n y m .
Z a ł o ż y ł a prywatną s z k o ł ę z nauką j ę z y k a p o l s k i e g o , a n g i e l s k i e g o , g e o g r a f i i i h i s t o r i i . W ś r ó d rodaków dawno o s i a d ł y c h w B r a z y l i i i t y c h nowo p r z y b y ł y c h p o dt rz y m yw a ła p o c z u c i e n a r o d o w e , k u l t r o d z im ch o b y c z a j ó w . f o l k l o r u i p i e ś n i p o l s k i e j .
W s p ó ł d z i a ł a ł a z b r a z y l i j s k i m i n s t y t u t e m d l a n i e w i d o m y c h , a p r z y tym w szy stk im j e s z c z e z n a j d o w a ł a czas by utrzymywa ć s z e r o k ą k o r e s p o n d e n c j ę ze swoimi d z i e w c z ę t a m i , r o z r z u c o n y m i po całym ś w i e c i e .
W s i e r p n i u 1966r komendantka 3 ychowa w p r z e j e ź d z i e z B r a z y l i i do P o l s k i , o d w i e d z i ł a L o n d y n , g d z i e b y ł a s e r d e c z n i e w i t a n a p r z e z s w o j e wychowanki.W czerwcu 1967r komendantka 3 ychowska p r z y
10
j e c h a ł a na d ł u ż e j do Londynu i b y ł a obecna na u r o c z y s t o ś c i a c h zw ią zan ych z Ż 5 - l e c i e m 3 z k ó ł M ło ds zyc h O c h o t n i c z e k . B y ł o to już n i e s t e t y o s t a t n i e s p o t k a n i e .30 c z e r w c a 1 % 8 r komendantka T e o d o e r a SSychowska zm a rła w A c e a ś i t a w B r a z y l i i . .
K - t k a Sychowska ż y w i ł a s p e c j a l n y kuftt do Wandy M a l c z e w s k i e j ,.Któr z a c z ą ł s i ę j e s z c z e w P o ls c e .W a n d a Malczewsk a z o s t a ł a p a t ro n k ą SMO.Nh spec j a l n ą ,; pr oś bę k - i t k i , W l a s t i m i l . Hofman namalował o b r a z Wandy M a l c z e w s k i e j . D z i ś z n a j d u j e s i ę on wraz z h i s t o r i ą 3M0 w I n s t y t u c i e g e n . S i k o r s k i e g o w L o n d y n i e , : a ' m y , k t ó r e t y l e s z k o l e i na s z e ;j Komendantce zawdzięczamy powinnyśmy o b r a ć Ją s o b i e j a k pa t ro n k ę n a sz y ch do m ó w , w y p e łn i a ją c tym Samym ja k o b y t e s t a m e n t
c n a s z e j Kochanej Komendantki.
• , ■ :' l w I n a r .
Opracowała Danuta P o l n i a s z e k - K o s s a k o w s k a
v o ” TC^t rr9nBlx;- myfrfiw ffliowE ss tlt fTTC: t m t I o, ś JTJ ~ - c _L cq a in ca J o w : i;: nc i j. i i ,,s)o; . i>j <■>,. - x - or
: • ^ ttL&i i d jsiś&alajŁfl IcnrhiD ul
Wypis z k s i ą ż k i " K s i ą ż k a Pamiątkowa S z k ó ł Mł ods zyc h O c h o t n i c z e k
■ .. • - C J 1 i
co
C ' . O S - . ! \: ,P r i n t e d by .Gryf P r i n t e r s ( H . C . ) L t d .
i s w o s f Y w , rrec c cr v r ; n : ; n , -;^y>■-,.> . m',-, 171, B a t t e r s e a Ghurch Rd.London SW 11 3ND E n g l a i d
^ ‘ J ^ J ■ 'lc. - • iii:.£0 V/ Ś6 i. V. Li U J_ _L . ; ..L ' v O ■ •
) Y.d v- b nc J I c •' •••; # c ’vc niqi;o . £&%•* . 1 w d* 7d oc
/ G; • t J. - M O S l W 1,9.1;- l c i x . A C; -} ;•
3 Yfc - s e fi i 9 i - J i ~*>io S93nc : i i r t s r i x j
D z i ę k i u p r z e j m o ś c i M ł o d s z e j o c h o t n i c z k i p . J a n i n y D i d u c h - J a b ł o ń s k i
11
6 y - 7 - ( q < f 9 D Z I E N N I K F
W 30. rocznicę śmierci
Komendantka
Szkół Młodszych Ochotniczek
T e o d o r a u ro d z iła się
w e L w o w ie w ro k u 1 9 1 0 . S z k o lę ś re d n ią i s tu d ia w y ż s z e s k o ń c z y ła w P o z n a n iu . P o o tr z y m a n iu s to p n ia m a g is tra filo z o fii i p o u k o ń c z e n iu k u rs u w y c h o w a n ia f iz y c z n e g o n a U n iw e r s y t e c i e P o z n a ń s k i m , o b j ę ł a s t a n o w i s k o n a u c z y c ie lk i g e o g ra fii w g im n a z ju m w G d y n i.
W o jn a z a s ta ła j ą w W iln ie , g d z ie w g im n a z ju m u c z y ła d z ie c i u c h o d ź c ó w z o k u p o w a n y c h p r z e z N i e m c ó w c z ę ś c i P o l s k i . W c z e r w c u 1941 r., z o s ta ła w y w ie z io n a d o Z S S R i s k a z a n a n a p o b y t w Ł a g rz e S tu p in o w o . Z w o ln io n a w s ty c z n iu 1942 r., d o łą c z y ła d o tw o rz ą c e j się A rm ii P o ls k ie j w C z o k P a k u . W ra z z w ię ź n ia m i c ią g n ę ły n a p o łu d n ie Z w ią z k u S o w ie c k ie g o setk i p o ls k ic h d z ie c i w y w ie z io n y c h z r o d z in a m i z e w s c h o d n ic h z ie m p o ls k ic h . C z ę s to j u ż o s ie r o c o n e , a z a w s z e w y n ę d z n ia łe i w y g ło d z o n e p o 2 -le tn ie j z s y łc e n a S y b ir, U r a l, d o K a z a c h s ta n u i in n y c h m ie js c z a g ła d y . G e n . A n d e rs p o w z ią ł d e c y z ję z a o p ie k o w a n ia się ty m i d z ie ć m i i s tw o rz y ł p rz y A rm ii P o ls k ie j s z k o lę ju n a k ó w d la c h ło p c ó w i j u n a c z e k d la d z ie w c z ą t. M ie js c e m p o w s ta n ia s z k o ły ju n a c z e k b y ł K a rk in B a ta s z a w U z b e k is ta n ie , a n a k o m e n d a n tk ę z o s ta ła o d k o m e n d e r o w a n a z w o js k a - T e o d o ra S y c h o w s k a .
Z a d a n ie ja k ie s ta n ę ło p rz e d n ią b y ło p r z e o g ro m n e . T rz e b a b y ło p rz e d e w s z y s tk im u ra to w a ć te d z ie c i p r z e d ś m ie r c ią , b o p a n o w a ł w ś ró d n ic h t y f u s , d e z y n t e r i a , m a la r ia i in n e c h o ro b y . P o te m z o rg a n iz o w a ć s z k o ły , a b y n a u k a m o g ła ro z p o c z ą ć się j a k n a js z y b c ie j. T e o d o r a S y c h o w s k a p o d o ła ła te m u z a d a n iu . P o
e w a k u a c ji n a Ś ro d k o w y W s c h ó d g ro z iło s z k o ło m p r z e jś c ie p o d o p ie k ę w ła d z c y w iln y c h . K o m e n d a n tk a w y w a lc z y ła , że p o z o s ta ły n a d al p rz y A rm ii P o ls k ie j p o d n a z w ą S z k ó ł M ło d s z y c h O c h o tn ic z e k i o s ie d liła się n a s ta łe w P a le s ty n ie , w ś w ię ty m m ia s te c z k u N a z a re t.
S z k o ły r o z ro s ły s ię , p rz y b y ło w ie le o c h o tn i
c z e k o d k o m e n d e ro w a n y c h z w o js k a n a z d o b y c ie m a łe j lu b d u ż e j m a tu ry . D o łą c z y ły ró w n ie ż d z i e w c z ę t a z A r m ii K r a j o w e j . W p e w n y m o k re s ie lic z b a u c z e n n ic d o s z ła d o ty s ią c a . P o b ie ra ły o n e n a u k ę w s z k o ła c h ró ż n e g o ty p u , o d p o w s z e c h n e j sz k o ły d o lic e u m - h u m a n is ty c z n e g o , p e d a g o g ic z n e g o i a d m in is tra c y jn o -h a n - d lo w e g o . K o m e n d a n tk a S y c h o w s k a b y ła d u s z ą te g o w ie lk ie g o z a k ła d u n a u k o w e g o . T a m w ła ś n ie , w ś r ó d l ic z n e j , k s z ta łc ą c e j się ż e ń s k ie j m ło d z ie ż y w m u n d u r k a c h w o js k o w y c h o ra z k a d ry n a u c z y c ie ls k ie j i a d m in is tra c y jn e j, w y k a z a ła z a le ty w ie lk ie g o d u c h a i se rc a , w s z e c h s tro n n e u m ie ję tn o ś c i i u z d o ln ie n ia , z m y s ł o r g a n iz a c y jn y , n ie z w y k łą e n e rg ię , p o g o d ę d u c h a i u ś m ie c h , k tó r y s ta l s ię z a w o ła n ie m n a s z e j s z k o ł y . N a j e j p a t r o n k ę w y b r a ł a W a n d ę M a l c z e w s k ą , d la k t ó r e j m i a ł a s z c z e g ó l n y s z a c u n e k i w ia r ę w j e j p o m o c w c h w i la c h p rz e ło m o w y c h .
W 1947 r. T e o d o r a S y c h o w s k a w y s z ła za m ą ż z a in ż y n ie ra B o h d a n a C z a rliń s k ie g o , w y k ła d o w c ę w g im n a z ju m m e c h a n ic z n y m w P a le s ty n ie . W ty m ż e ro k u sz k o ły p rz e je c h a ły d o A n g lii, g d z ie p o o s ta tn ie j m a tu rz e z o s ta ły r o z w ią z a n e .
W g ru d n iu 1949 r. p p . C z a rliń s c y w y e m i
g ro w a li d o B r a z y lii, g d z ie T . S y c h o w s k a -C z a r- liń s k a , n a w e t ja k o m a tk a d w o jg a d z ie c i, n a d a l b y ła c z y n n a w ż y c iu s p o łe c z n y m . Z a ło ż y ła p r y w a tn ą s z k o łę ję z y k a p o ls k ie g o , g e o g r a f ii i h is to rii. W ś ró d ro d a k ó w d a w n o tu o s ia d ły c h i n o w o p rz y b y ły c h p o d tr z y m y w a ła p o c z u c ie n a ro d o w e , k u lt ro d z im y c h o b y c z a jó w , fo lk lo ru , p ie ś n i p o ls k ie j i p is a ła o P o ls c e d la B ra z y - lijc z y k ó w . P ra c o w a ła w k o m ite c ie M ille n n ij- n y m , w s p ó łd z ia ła ła z b ra z y lijs k im in sty tu te m d la n ie w id o m y c h . A p rz y ty m w s z y s tk im z n a j
d o w a ła c z a s , b y u trz y m a ć k o n ta k t z d a w n y m i
„ d z ie w c z ę ta m i” ze S z k ó ł M ło d s z y c h O c h o tn i
c z e k .
W 1967 r. p r z y je c h a ła d o L o n d y n u i b y ła o b e c n a n a u r o c z y s t o ś c i a c h z w i ą z a n y c h z 2 5 - le c ie m p o w s ta n ia S z k ó ł. B y ła in ic ja to r k ą z a ło ż e n ia z w ią z k u d la b y ły c h u c z e n n ic i k a d ry , i z a s u g e ro w a ła n a p is a n ie p a m ią tk o w e j k sią ż k i.
T o w s z y s tk o z o s ta ło w y k o n a n e , c z e g o n ie s te ty n ie d o ż y ła . Z m a r ła 3 0 c z e rw c a 1968 r. i je s t p o c h o w a n a n a c m e n ta rz u w S a o P a u lo .
P o z o s t a n i e z a w s z e w p a m i ę c i b y ł y c h u c z e n n ic S z k ó ł M ło d s z y c h O c h o tn ic z e k o ra z k a d ry i w s z y s tk ic h , k tó ry m d a n e b y ło j ą z n a ć .
N. Strzelec Zakrzewska P rz e w o d n ic z ą c a R a d y S M O
12
Kaszubka u boku gen. Andersa
W połow ie p a źd ziern ika odprowadzi
liśmy na wieczny spoczynek śp. Brunona Sychowskiego. Żegnając Go na cmentarzu w imieniu rumskiego oddziału Z K P, którego był członkiem-seniorem, przypom niałem Jego krewniaczkę, major Teodorę Zofię Sy- chowską. Myślę, że Czytelników „Pomeranii"
zainteresuje nasza rodaczka, która ma swoją tablicę pam iątkow ą w Instytucie Polskim i M uzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
W I I tomie „Herbarza szlachty kaszub
s k iej
”Przem ysław a Pra gerta zn a jd zie my informacje o rodzie Sychowskich. O j
ciec Teodory, Teodor, pochodził z Sychowa (k. Wejherowa). Ona natomiast urodziła się w 1910 r. we Lwowie, dokąd wy wędro
wał Teodor Sychowski. Teodora, osierocona p rz e z ojca w dzieciństwie, maturę zdała w Poznaniu. Studiowała na Uniwersytecie im. Adam a M ick ie w icza i tam uzyskała w 1934 r. ty tu ł m agistra f i l o z o f i i , ale ukończyła ró w n ie ż w yd zia ł wychowa
nia fizycznego. Po maturze podjęła pracę w szkole powszechnej w Poznaniu, a stu
dia um ożliw iły j e j nauczanie w gim n a zjum. Pozwolono j e j uczyć... geografii, i to w Gdyni! Teodora w 1936 r. wydala ksią
żeczkę „P ę d ziw ia tr w porcie gdyńskim”, zalecaną szkolnym bibliotekom. Zaintere
sowanie Pomorzem rozbudził w n iej w uj M ila n , piewca polskiego morza, który zginął w 1939 r., wałcząc w obronie wybrzeża.
Teodora Sychowska zdążyła tuż p rz e d wojną zw iedzić norweskie fiordy, F in la n dię i Estonię. Ostatnim samolotem dotarła do W ilna, do czerwca 1941 r. uczyła tam dzieci uchodźców z terenów okupowanych p rze z Niemców, jednak przed wkroczeniem hitlerowców do miasta została wywiezio
na i zam knięta w łagrze w Stupinow ie (w syberyjskiej tajdze). D z ię k i umowie
i / (
Sikorski-M ajski w styczniu 1942 r. mogła dołączyć do A r m ii Polskiej w Czok-Paku.
D o gen. Władysława Andersa, poza osobami zdolnymi do służby wojskowej, przybywało także wiele potrzebujących opieki i utrzy
mania polskich kobiet z dziećmi. Dzieciom trzeba było zapew nić naukę. I to właśnie Teodorze Sychowskiej pow ierzył gen. A n ders funkcję komendanta Szkoły Junaczek, p rz e m ia n o w a n e j wkrótce na sieć Szkół Młodszych Ochotniczek. D zię k i temu dzieci te przetrw ały! Razem z wojskiem trafiły do Palestyny. Kiedy żołnierze poszli na fro n t, m. in. pod M o n te Cassino, szkoły pozostały w Palestynie. T u ta j Teodora w 1947 r.
wyszła za in ż. Bohdana Czarłińskiego, jednak nadał pełniła swoją funkcję — aż do rozw iązania szkół w 1948 r. ju ż w L o n dynie. Półtora roku p ó źn ie j pp. Czarłińscy wyjechali do Brazylii, gdzie Teodora zało
żyła prywatną szkołę. Uczyła w niej języka polskiego i angielskiego, a także geogra fii i historii. Szerzyła wiedzę o Polsce i wśród swoich uczniów, i w środowiskach brazylij
skich. A ż do przedwczesnej śmierci w 1969 r.
utrzymywała kontakty z londyńską Polonią i rodzinnym krajem, m
Jerzy Hoppe
Pam iętajm y o piewcach Kaszub
i Pomorza
La ta poprzedzające J wojnę światową, a zwłaszcza pierwsza dekada X X wieku, to okres dużego zainteresowania, społeczeństwa polskiego sprawami Kaszub i Pomorza oraz tematyką morską. Wielu znanych działaczy kaszubskich, wśród nich Aleksander M a jkow ski, utrzymywało bliski kontakt z ówczesnym światem literackim, szczególnie z Warszawy, Poznania i Lwowa. Znane ju ż „Sopoty” stają się miejscem, do którego przyjeżdżają Polacy z wszystkich zaborów. W 1909 roku kurort odwiedziła redaktorka „Kuryera Lwowskiego ”
Marcelina Kulikowska. W reportażu „ Wra
żenia z wycieczki po Kaszubach”przekazała barwny opis tutejszych realiów. Co roku odpo
czywał na Kamiennej Górze w Gdyni Feliks Nowowiejski. Rozmiłowany w muzycznym fo lk lo rz e kaszubskim, tw orzy ł dzieła na
wiązujące do legend i historii regionu. Jest on twórcą muzyki hymnu kaszubskiego do słów Hieronim a Derdowskiego. Młodopolska poetka M a ry la Wolska stworzyła liryczny wiersz „Kaszuby", a pisarz Tadeusz M iciński odbył kilkudniową wycieczkę po raduńskich jeziorach. W 1908 roku w Gdańsku p rz e
bywała M a ria Konopnicka. Rezultatem j e j pobytu jest mało znana nowela „ W Gdańsku”.
N a przykładzie kilku pokoleń X IX -w ie c z n e j rodziny von Myszkowskich, wywodzącej się z polskiej rycerskiej szlachty, autorka pokazała stopniowy zanik tych wartości, które kiedyś w tym mieście dawnej Rzeczypospolitej legły u podstaw wolności obywatelskich. Główny bohater, nie mogąc zapobiec procesowi zniem
czania swojej rodziny, znajduje ukojenie serca pod portretam i królów polskich w katedrze oliwskiej. Autorkapisze:„Synowie nieco dłużej trw a li p rz y ojczystej (polskiej) mowie; córki, za matką (gdańszczanką) poszedłszy prędko się onejpolszczyzny wyzbyły”. W zakończeniu noweli M . Konopnicka stwierdza:„Finis von Myszkowskich". W roku 1910 w liście do Bernarda Chrzanowskiego, autora popularnej książeczki-przew odnika „N a kaszubskim brzegu, Konopnicka napisała: ,jMyślałam bę
dąc w tamtych stronach o zwiedzeniu Kartuz, Helu, ale nie przyszło do tego i byłam tylko w Gdańsku, Oliw ie i najbliższych tego punk
tu okolicach (. . . ). A teraz często myślą wracam nad to morze i wiem, że tam polska dusza nie umarła — ale śpi”.
Uważam, że byłoby wskazane, aby gdań
ska młodzież zapoznała się z tą nostalgicz
ną nowelką i odwiedzała p o m n ik M a r i i K onopnickiej w gdańskim parku p rz y ul.
Siennej.
■Jerzy N acel
Zrzeszenie K aszub sko-P om o rskie o fic ja ln a
pomerania grudzień 2011 3
13
14
L i s t gen.Dyw.Zygmunta Bohusz- S z y s z k o z c z e r w c a 1972r do Mł ods zyc h O c h t n i c z e k w związku z wydaniem i c h pamiątkowej k s i ą ż k i .
S ł u s z n i e o d d a ł y ś c i e p i e r w s z e m i e j s c e w t e j k s i ą ż c e wspomnieniu o śp.
G e n e r a l e W ł a d y s ł a w i e A n d e r s i e , na z y w a ją c go Waszym ojcem i opiekunem.
Był Qn tym c z ł o w i e k i e m , k t ó r y p r z y s t ę p o w a ł do t w o r z e n i a Wojska P o l s k i e g na T e r e n i e ZSRR po 20 m i e s i ą c a c h spędzonych w n i e o p a l a n y c h c e l a c h w i ę z i e ń so wie cki ch ,. w k t ó r y c h b y ł poddawany u c i ą ż l i w y m śledztwom połącznym z t o r t u r a m i . P o z n a ł d o b r z e na s o b i e samym ok ru tn ą prawdę ż y c i a s o w i e c k i e g o i w i e d z i a ł , ż e s<t$ki t y s i ę c y n a sz y ch o b y w a t e l i , w yw ie z i o n y c h z z a g a r n i ę t y c h p r z e z Czerwoną Armię i NKWD p o l s k i c h ziem
w sc h o d n i c h ,s k a za n e są na z a g ł a d ę , j e ś l i im n i e okażemy n a t y c h m i a s t o w e j pomocy.
Od samego p o cz ąt k u współpracowałem z g e n . A n d e r s e m , j a k o s z e f P o l s k i e j M i s j i Wojskowej w Moskwie, i wiem i l e w y s i ł k ó w i s t a r a ń p o ś w i ę c i ł On s p r a w i e r a t o w a n i a t y c h l u d z i , a p r z e d e w sz ys tk im d z i e c i i m ło d zi e ży . M i m o nawału p r a c y „ z w i ą z a n e j z or g an iz ow a ni em armii,mimo s z e r e g u t r u d n o ś c i . , p i ę t r z ą c y c h s i ę na n a s z e j d r o d z e , zawsze z n a l a z ł
czas na z a j ę c i e s i ę t ą sprawą i w y w a l c z e n i e o d p o w i e d n i e j zgody ze s t r o n y w ła d z s o w i e c k i c h .
Pragnę jednak p o d k r e ś l i ć f a k t , ż e w z a g a d n i e n i u tym G e n e r a ł n i e b y ł samo tny ,.p o d z i e l a l i Jego t r o s k ę i po m a g a li w p o c z y n a n ia c h w sz y s c y be z w y ją t k u ż o ł n i e r z e w o j s k a , k t ó r e o r g a n i z o w a ł . P r z e c i e ż p r a w i e każ dy
z n i c h m i a ł i r o d z i n ę , p r z y b y w a l i z ł a g r ó w * i in n y c h m i e j s c przymusowej p r a c y , w i ę c z n a l a z ł s z y s i ę na w o l n o ś c i w s z e r e g a c h w o j s k ą , w warunkach n i e p o r ó w n a n i e l e p s z y c h , k a ż d y z t y c h ż o ł n i e r z y s t a r a ł s i ę w m ia rę swych s i ł i m o ż l i w o ś c i u l ż y ć d o l i w s p ó ł b r a c i , k t ó r z y ze w zg l ę d u na w iek lub z ł y s t a n z d r o w i a n i e m o g l i być w c i e l e n i do w o j s k a .
S t a n ę ł y p r z e d nami z a g a d n i e n i a , k t ó r y c h d - c a A r m i i sam n i e b y ł w s t a n i e r o z w i ą z a ć . B y ł y to p r z e d e w sz ys tk im z a g a d n i e n i a m a t e r i a ł o w e .
S z c z e g ó l n i e w p i e r w s z y c h k i l k u m i e s i ą c a c h a n i wro j s k o , a n i n a s z a amba
sada w Moskwie n i e m i a ł y p i e n i ę d z y na o p i e k ę nad c y w i l n ą l u d n o ś c i ą . . T r z e b a b y ł o o d w oł ać s i ę do o f i a r n o ś c i n a s z y c h ż o ł n i e r z y i to n i e z w i o d ł o , każdy z n i c h p r z e k a z y w a ł p r a w i e połowę swego skromnego, ż o ł d u na t e n c e l . Z n a c z n i e g o r z e j p r z e d s t a w i a ł a s i ę sprawa w y ż y w i e n i a i o d z i e ż y N i c z t e g o n i e można b y ł o k u p i ć w R o s j i s o w i e c k i e j , w i ę c każdy
z ż o ł n i e r z y po ot r zy m a n iu munduru p r z e k a z y w a ł s w o j e c y w i l n e u b r a n i e l u d n o ś c i i d z i e l i ł s i ę z n i ą s s w o j ą głod ow ą p o r c j ą w y ż y w i e n i a . P o r c j a t a pod względem k a l o r y cz n y m o d p o w i a d a ł a 30% ż o ł n i e r s k i e j p o r c j i a ng ie L, N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e b y ł a t o k r o p l a w morzu wobec ogromu n i e d o l i i p o t r z e b , z w ią za n y ch z p o ł o ż e n i e m n a s z e j l u d n o ś c i w S o w i e t a c h .
N i e mogliśmy dopomóc w s z y s t k / i m , w i ę c z k o n i e c z n o ś c i o t a c z a l i ś m y o p i e k ą t y c h t y l k o , k t ó ^ r z y z d o ł a ^ l i d o t r z e ć do m i e j s c p o s t o j u n a sz y ch o d d z i a ł ó w
15
Główną u w a g ą , ta k j a k g e n . A n d e r s , o t o c z y l i w s z y s c y bez w y j ą t k u dowódcy n a s z e j A r m ii w ZSRR p r z e d e w sz yst k im d z i e c i . O d p i e r w s z y c h dn i i s t n i e n i a na szy ch o d d z i a ł ó w pows taw ały w n i c h s i e r o c i ń c e i s z k o ł a . S e r c e każdemu
z nas k r a j a ł o s i ę na widok przywoż ony ch z t e r e n u małych i s t o t e k , z a g ł o dzonych t a k , ż e b y ł y b a r d z i e j do s z k i e l e c i k ó w p o d o b n e , n i ż do żywych d z i e c i . W i e l e z n i c h n i e u d a ło s i ę o d ra t o w a ć i u tr z y m a ć p r z y ż y c i u .
I c h małe m o g i ł ^ k i na n a s z y c h c m e n t a r z a c h , p o z o s t a w i o n y c h w R o s j i napewno p r z e s t a ł y ju ż i s t n i e ć i ś l a d po ni c ., p o z o s t a ł j e d y n i e w n a s z e j p a m ię c i i s e r c a c h .
Mówię o tym w s z y s t k i m , ż e b y p r z y p o m n i e ć Wam,dawnym Młodszym Ochotniczkom , ż e b y ł y ś c i e adoptowane z a równo p r z e z g e n . A n d e r s a , j a k i w s z y s t k i c h j e g o ż o ł n i e r z y . O n i w s z y s c y u w a ż a l i Was z a s w o j e d z i e c i i n i e s z c z ę d z i l i w y s i ł k ó w , b y p r z y w r ó c i ć Wam z d r o w i e i s i ł y w S ow ie t a ch , d op om óc w nauce na Środkowym Wschodzie i u ko ń cz yć w yż sz e s t u d i a w L i b a n i e , w e Wło sz ec h i w A n g l i i .
Gen.Anders d a ł Waxm mundur ż o ł n i e r s k i , a l e n i e b y ł t o t y l k o u b i ó r , r a z e m z nim s p a d ł na Wasze ramiona ob o w ią z e k w i e r n e j , w y t r w a ł e j i n i e u s t a j ą c e j s ł u ż b y d l a Oj c z y z n y , G e n . Anders o d s z e d ł ju ż od nas na tamtą s t r o n ę , odcho.^.
d z ą k o l e j n o j z a Nim j e g o dawni ż o ł n i e z r e , odchodzą Wasi Oj c o w i e , Matki , s t a y r s z e ko le ż a n k i. w y c h o w a w c y i wyk ładowcy.Wy, n a j m ł o d s z e z t e g o g r o n a
, b y e może d o c z e k a c i e s i ę nowej wgilki o b y t i w o l n o ś ć P o l s k i i b ę d z i e c i e m u s i a ł y w z i ą ć w n i e j u d z i a ł , zadaniem w i ę c Waszym j e s t dbać już d z i s i a j o
t o , ż e b y ś c i e w t e j w a l c e n i e b y ł y o s a m o t n i o n e , ż e b y obok Was s t a n ę l i
w jednym s z e r e g u Wasi s y no w ie i c ó r k i . P r z e k a ż c i e im t e s t a m e n t ż o ł n i e r s k i g e n . A n d e r s a , któremu z a w d z i ę c z a c i e w o l n o ś ć .
Zygmunt Bohu sz-Szyszko gen.Dyw.
C z e r w i e c 1972
16
POWSTANIE I ORGANIZACJA SZKOLYŚ
S z k o ł a J u n a c z e k , p ó ź n i e j s z a S z k o ł a Mł odszych O c h o t n i c z e k , z o s t a ł a
o f i c j a l n i e z a t w i e r d z o n a rozkazem D - c y P o l s k i c h S ^ i ł Z b r o j n y c h w J a n g i - J u l w Zsi\$. 1 , d z .6 3 4 4 z d n i a 2 0 - 5 - 1 9 4 2 r .
Rozkaz, o k r e ś / i a ł ł c e l p o w s t a j ą c e j s z k o ł y :
nZao pi ek ow an ie s i ę p o l s k ą m ł o d z i e ż ą ż eń s k ą pod względem m o r a l n y m , a ł a x i w u ł a t w i e n i e j e j u z u p e ł n i e n i a swej w i e d z y i d a n i e w y k s z t a ł c e n i a w z a - k r e s i e s z k o ł y powszechnej i ś r e d n i e j " .
W 6 - c i o l e t n i m o k r e s i e i s t n i e n i a s z k o ł y z a z n a c z y ł y s i ę w y r a ź n i e 4 f a z y : 1 . P o b y t w ZSRR o.d końca marca do s i e r p n i a 1942r w wa-^runkach nad
wyraz c i ę ż k i c h , n i e s p r z y j a j ą c y c h ani na uc zan iu an i wychowaniu.
2 . Okres od p r z e k r o c z e n i a g r a n i c y ZS&R d n i a 2 5 - 8 - 1 942r do c h w i l i u s t a b i i l i z o w a n i a s i ę s z k o ł y w N a z a r e c i e ( 1- 1 - 1 9 4 4 r ) . B y ł to ok re s s t a l e p o l e p s z a j ą c y c h s i ę warunkówjnaterialnych p r z y c z ę s t e j z m i a n i e m i e j s c a p o s t o j u . 3 . T r z y i p ó ł l e t n i p o b y t w N a z a r e c i e ( 1 - 1 - 1 9 4 4 - 2 5 - 7 - 1 9 4 7 ) w warunkach
c a ł k o w i c i e s p r z y j a j ą c y c h tak nauc zaniu j a k i wychowaniu.
4 . Końcowy ok res i s t n i e n i a s z k o ł y od p r z y b y c i a do A n g l i i . 6 - 8 - 1 9 4 7 r do r o z w i ą z a n i a 15 -4 -1 94 8r .
Mie js c em z a ł o ż e n i a s z k o ł y b y ł K a r k i n - B a t y s z w U z b e k i s t a n i e p o ł o ż o n y 0 5 km.od Guzar.Mimo t e g o , ż e s z k o ł a Junaczek z o s t a ł a o f i c j a l n i e z a t w i e r dzona 20 -5 -1 9 4 2 r z a d z i e ń p o w s t a n i a s z k o ł y t r z e b a uważać 3 o - 3 - 1942r.
W tym dniu p r z y j e c h a ł y do s z k o ł y 4 p i e r w s z e j u n a c z k i . W K a r k i n - B a t y s z b y ł już o-ddzia^ł w o j s k a p o l s k i e g o i s i e r o c i n i e c . H a opiekunkę ju n ac ze k wyznaczono p . H a l i n ę S w i e ż a w s k ą , k t ó r a p r a c o w a ł a r ó w n o c z e ś n i e w s i e r o
c i ń c u .
8 - g o k w i e t n i a rozkazem, d - c y P. S . Z . w J a n g i - J u l z o s t a ł a z a t w i e r d z o n a nazwa s z k o ł y ja k o 3 z k o ł a Junaczek p r z y A r m i i P o l s k i e j w ZSSRfccOd t e g o momentu S z k o ł a z n a l a z ł a s i ę pod b e z p o ś r e d n i ą o p i e k ą D - c t w a PSZ.
Na wychowawczynie p r z y d z i e l o n o p.Ha l i n ę Miłkowską.W k i l k a dn i p ó ź n i e j p r z y j e c h a ł a do s z k o ł y p i e r w s z a n a u c z y c i e l k a mgr.Wacława Całowa.Wprowadzo
no p o d z i a ł na k l a s y i z a c z ę ł y s i ę z a j ę c i a s z k o l n e . L e k c j e odb ywa ły s i ę w f o r m i e pogadanek . N i e b y ł o żadnych p o d r ę c z n i k ó w , p a p i e r u ani nawet ołówkówsc.Zebrało s i ę t r o c h ę przypadkowo p r z y w i e z i o n y c h k s i ą ż e k , k i l k a numerów " O r ł a B i a ł e g o " ! j e d e n p o d r ę c z n i k "Pa na T a d e u s z a " . N a po cz ąt ku maja p .C ał ow a z o s t a ł a mianowana komendantką s z k o ł y j u n a c z e k , w k r ó t c e
potem wyznaczono na k - d t a s z k o ł y p . H i e r o n i m a C z e l n e g o ,,k t ó r y jednak ze w zg lę d u na z ł y s t a n z d r o w i a n i e mógł p e ł n i ć sw oi c h obowiązków 1 w s z y s t k i e f u n k c j e s p o c z y w a ł y w ręku p . C a ł o w e j .
Do s z k o ł y ju n a c z e k z a c z ę ł y p r z y j e ż d ż a ć l i c z n e t r a n s p o r t y d z i e w c z ą t w różnym w i e k u , z p o s z c z e g ó l n y c h g a r n i z o n ó w n o w o - t w o r z ą c e g o s i ę w o js k a
17
p o l s k i e g o w Z S S R . P r z y j e ż d ż a ł y t a k ż e d z i e w c z ę t a na w ł a s n ł r ę k ę , . p o j e dynczo i g r u p a m i . 2 3 - 5 - 1 942r b y ł o j u ż w s z k o l e 691 j u n a c z e k .
24 - 5- 1 94 2r p r z y j e c h a ł a do K a r a k i n - B a t y s z nowo-mianowana k - a t k a s z k o ł y m g r . T e o d o r a S , y c h o w s k a . P e ł n i ł a ona f u n k c j ę Komendantki aż do czasu r o z w i ą z a n i a s z k o ł y w A n g l i i .
3-rtan s z k o ł y p o w i ę k s z a ł s i ę z d n i a na d z i e ń i w l i p c u d o s z e d ł do 1036 j u n a c z e k . Z p o c z ą t k i e m l i p c a wobec s z e r z ą c y c h s i ę c h o r ó b , p r z e d e w s z y s tkim d y z y n t e r i i i ż ó ł t a c z k i , z a i s t n i a ł a k o n i e c z n o ś ć p r z e n i e s i e n i a
s z k o ł y w i n n e m i e j s c e . D z i ę k i s t a r a n i o m k - d t k i S y e h o w s k i e j , u d a ło s i ę u m i e ś c i ć c z ę ś ć d z i e w c z ą t w G u z a r z e , a c z ę ś ć p r z y j ą ł g e n . T o k a r z e w s k i do 6 - t e j D y w i z j i w Kitabu,Komendę nad K i t a b s k ą grupą o b j ę ł a p . C a ł o w a a nad grupą g u z a r s k ł p.Sychowska.
2 5 - 8 - 1 942r o b i e g ru p y w y j e c h a ł y js ZSiftR wraz z o d d z i a ł a m i do k t ó r y c h b y ł y p r z y d z i e l o n e e w i n d e n c y j n i e , p o p r z e z Kra sno wodsk,morze K a s p i j s k i e do P a h l e v i w I r a n i e . W P a h l e v i m ło d sz e j u n a c z k i z g ru p y k i t a b s k i e j , k t ó r y c h b y ł a w i ę k s z o ś ć , p o ł ą c z y ł y s i ę z grup a g u z a r s k ą w j e d n ą c a ł o ś ć
pod kie ro wn ict wem p . S y c h o w s k i e j , 8 - g o w r z e ś n i a d o ł ą c z y ł a j e s z c z e s z k o ł a z Wrewska(ZSRR.Stan s z k o ł y w tym c z a s i e w y n o s i ł 929 j u n a c z e k i 83 o c h o -
i.
t n i c z k i P S K .3 t a r s z e junaczki xx z grup y k i t a b s k i e j w l i c z b i e około. 9q pod komendą p . C a ł o w e j z o s t a ł y p r z y 6 . t e j D y w i z j i i p o p r z e z I r a n , I r a k p r z y j e c h a ł y do P a l e s t y n y w p a ź d z i e r n i k u 1 9 4 2 r . N a j s t a r s z e o d e s z ł y do w o j s k a , m ł o d s z e po p r z e j ś c i u e g z a m i n ó w , w r ó c i ł y pod komendę p . S y c h o - w s k i i j , k - d t k a Całowa p r z e s z ł a do D -c tw a s z k ó ł Juna ków.
2 - 1 0- 1 94 2r s z k o ł a ju n a c z e k z k - d t k ą Sychowską w y r u s z y ł a z, P a h l e v i na nowe mp do Teheranu.Tam n a s t ą p i ł a r e o r g a n i z a c j a s z k ó ł . J u n a c z k i p o d z i e l o n o na 2 g r u p y . S t a r s z e wyj echa ł y p o p r z e z I r a k do P a l e s t y n y
m ło d ss ze z o s t a ł y oddane pod o p i e k ę D e l e g a t u r y M i n i s t e r s t w a O p i e k i 3 poł, i w y j e c h a ł y do I s f a h a n u ( I r a n ) . N i e w i e l k a c z ę ś ć ju n a c z e k o d e s z ł a do
r o d z i c ó w .
Po p r z y j e ź d z i e do P a l e s t y n y z mi en ion o nazwę s z k o ł y na " S z k o ł a M ło ds zyc h O c h o t n i c z e k " - r o f c k a z D -c t w a A r m i i P o l s k i e j na Wschodzie 1.d z . 1 0 6 S - 5 - 1 2 S z k o ł a z o s t a ł a podporządkowana D-twu J e d n o s te k Wojskowych na Srod ko.
W s c h o d z i e , k t ó r e p r z e z d ł u g i o k r e s b y ł o składową c z ę ś c i ą I I Korpusu.
Po p r z y j e ź d z i e do P a l e s t y n y w g r ud ni u 1942r s z k o ł ę u mi es zc zo no w G e d e r z e . N i e b y ł o to o d p o w i e d n ie m i e j s c e i d l a t e g o m i e s i ą c p ó ź n i e j p r z e n i e s i o n o 3M0 do Rehowoth^u.Warunki p r a c y b y ł y d o b r e , z w ł a s z c z a od.
momentu,gdy obóz d o s k o n a l e z o r g a n i z o w a n y p r z e z Komendę Centrum S z k o - l e n i a P o m o c n ic z e j 3 ł u ż b y K o b i e t ( k - d k a in s p .W a c h o w s k a ) z o s t a ł c a ł k o w i c i e p r z e k a z a n y Komendzie S z k ó ł M ło ds zyc h O c h o t n i c z e k .
Po 5 m i e s i ą c a c h p r z e n i e s i o n o SMO do Q u a s t i n y , g d z i e z n a j d o w a ł y s i ę s z k o ł y męskie D-wa S z k ó ł JunakówK i um ie sz cz on o j,ą pod na miotami.
Pod k o n i e c w r z e ś n i a 1 9 4 3 r . s z k o ł a z o s t a ł a p r z e n i e s i o n a do J e n i n u , a
18
I - 1 - 1 9 4 3 r p r z e n i e s i o n o 3M0 do N a z a r e t u g d z i e p o z o s t a ł a aż do wyjazdu do A n g l i i w l i p c u 1947r.
W N a z a r e c i e p o w s t a ło I l r g i e g i m n . o g ó l n o k s z t a ł c ą c e , L i c e u m p e d a g o g i c z n e i Liceum A d m i n i s t r a c y j n o - h a n d l o w e .
P i e r w s z a matura o d b y ł a s i ę w Q u a s t i a n i e w s i e r p n i u 194 3 r .P r ze w o d n i cz ą cy m K o m i s j i E g z a m i n a c y j n e j b y ł d o c . d r . Ł u k a s z K u r dyb ae h.S po śró d 22 u c z e n n i c I I - g i e j l i c e a l n e j do egzaminu d o j r z a ł o ś c i dopuszczono 20 u c z e n n i c z czeg<?
z d a ł o 1 8 . D r u g i egzamin od b y ł s i ę w N a z a r e c i e 1 lutym 1 9 4 4 r. Pr z ew ód . K o m i s j i E g z a m i n . b y ł d r . T a d e u s z P o ź n i a k . P o bardz o o s t r e j s e l e k c j i ze s t r o n y Rady p e d a g o g i c z n e j na 60 u c z e n n i c n i e dopuszczono 11^świadectwo d o j r z a ł o ś c i o t r z y m a ł o 4 8 . T r z e c i ezgamin w l i p c u 1944r pod przewodnictwem d y r .L i c e u m Humanistycznego p . M a r i i K o ś c i a ł k o w s k i e j b y ł o s t a t n i m na
t e r e n i e P a l e s t y n y . B a r d z o duż© m łod szy ch o c n o t n i c z e k po u zy sk an iu matury w stępowało o c h o t n i c z o do w o j s k a , i n n e p o s z ł y na d a l s z e s t u d i a do L i b a nu.
gkHżakttttaacatic C h a r a k t e r wojskowy s z k o ł y n a r z u c a ł mło z i e ż y pewne o b o w i ą z k i , k t ó r e pomagały w u tr z ym a ni u d y s c y p l i n y i s u b o r d y n a c j i . D z i e w c z ę t a p e ł n i ł y s ł u ż b ę p o d o f i c e r a sł uż bo we go i ł ą c z n i k a , r a z na t y d z i e ń m i a ł y wykłady p r z y s p o s o b i e n i a wojskowego i musztry.SMO m i a ł a t a k ż e
p r z y g o t o w a ć kadr y ś w i a t ł y c h o c h o t n i c z e k - ż o ł n i e r z y .
Zwią ze k s z k o ł y z armia,. b y ł ba rd zo ś c i s ł y i w y r a ż a ł s i ę n i e t y l k o w l a r f o r m a l n e j z a l e ż n o ś c i SMO od w o j s k a . F a k t , ż e w i e l e d z i e w c z ą t m ia ł o
w wojsku o j c ó w , b r a c i i n a r z e c z o n y c h , ż e s p or o s t a r s z y c h u c z e n n i c p r z y s z ł o do s z k o ł y po p e ł n i e n i u f u n k c j i w r ó ż n y c h j e d n o s t k a c h w o js k a , d a w a ło d z i e w c z ę t o m p o c z u c i e w s p ó l n o t y z armią p o l s k ą . O p i e k a o d d z i a ł ó w Sjtl APW a w s z c z e g ó l n o ś c i 5 D y w i z j i K r e s o w e j nad SMO b y ł a wyrazem ł ą c z n o ś c i w o j s k a i m ł o d z i e ż y . U c z e n n i c e SMO z dumą n o s i ł y na rękawach od zna ki Ż u b r a ( 5 - t a D y w . ) c z y Lwa ( 6 D y w ) p o d k r e ś l a j ą c s w o j ą p r z y n a l e ż n o ś ć do I i - g o Korpusu.
Wypis z '' K s i ą ż k a Pamiątkowa S z k ó ł Mł ods zyc h O c h o t n i c z e k ' 1 P r i n t e d by G r y f P r i n t e r s ( H . C . ) L t d .
171, B a t t e r s e a Church Ra,London,SW 11 3 ND-England
Po wy ższ e na p o d s t a w i e s p r a w o z d a n i a d y r . M a r i i K o ś c i a ł k o w s k i e j
i K r o n i k i S z k o l n e j . O b a dokumenty z ł o ż o n e w Archiwum Wojska P o l s k i e g o w I n s t y t u c i e G e n . S i k o r s k i e g o w L o n d y n i e .
19
W CZOK-PAKU
Spotkałyśmy s i ę z w y c z a j n i e . G d z i e ś n i e d a l e k o d e l e g a t u r y w U z b e k i - s t a ń s k i e j G i e o r g i e w c e .
Wtedy p r z y s z ł a To l a . Ga ł a w u ś m ie c h u , z p l e c a k i e m zarzuconym na p l e c y p r z y s i a d ł a na c h w i l ę k o ł o m n i e , j a k b y z n a ł a mnie j u ż od l a t . T a k
z T o l ą b y w a ł o . P r z y j a z n a ż y c z l i w o s ć , b e t p o ś r e a n i g e s t w y t w a r z a ł y odrazu a t m o s f e r ę s e r d e c z n o ś c i . B og a t a osobowość T o l i , , s z u n i ą c a młodzieńczym i d e a l i z m e m , n i e m i e ś c i ł a s i ę sama w s o b i e , m u s i a ł a emanować na o t o c z e n i e .
D z i e l i ł y ś m y s i ę o p o w i e ś c i a m i z n i e w i a r o g o d n e j p r z e s z ł o ś c i , k t ó r a w c i ą ż c i ą ż y ł a nad nami j a k koszmarny s e n . 3 nułyśmy p l a n y , p e ł n e rad osnych n a d z i e j i na o r z y s z ł o ś ć . P r z y r z e k ł y ś m y s o b i e , ż e spotkamy s i ę n i e d ł u g o w p o ls ki m wojsku formującym s i ę w C z o k - P a k u , D j a b e l s k i e j D o l i n i e .
M i e s i ą c p ó ź n i e j T o l a w i t a ł a mnie tam na progu n a m i o t u . Z a j ę ł a s i ę z w ła ś c i w ą s o b i e e n e r g i ą p r z y j ę c i e m nas maruderów.Od t e g o d n i a d z i e l i ł a m ; z T o l ą 2 d e s k i , k t ó r e s ł u ż y ł y nam za p r y c z e i 2 t y g o d n i e
b u r z l i w y c h p r z e ż y ć . B y ł o nas 200 k o b i e t . M ł o d y c h i s t a r s z y c h , z b i e - dzonych w i ę z i e n i a m i i z s y ł k ą , z n i s z c z o n y c h chorobami.Udawałyśmy ż a r l i w e w o j s k o ® , d ź w i g a j ą c ogromne b u c i o r y i dużo: za o b s z e r n e m ęskie mundury.Chodziłyśmy na musztrę i na z b i ó r k i i ponad w s z y s tk o c z e kałyśmy na t r a n s p o r t do P e r s j i , w i e r z ą c w t e n cud m o c n i e j n i ż k i e d y k o l w i e k . I n a g l e j a k grom z j a s n e g o n i e b a , spada r o z k a z komendanta o b o z u . K o b i e t y muszą zd a ć mundury i w r ó c i ć do k o łc h o z ó w .
0 n i e ! 2 0 0 g ł o s ó w p o d n i o s ł o s i ę w p r o t e ś c i e . W y b r a n o d e l e g a c j ę . P o j e d z i do Sztabu A r m i i w J a n g i - J u l u wa l c z y ć o prawo k o b i e t p o z o s t a n i a
y w w ojsku.Na c z e l e w yd ele gow a ne j p i ą t k i s t a n ę ł a T o l a SSychowska.
P r z y j e c h a ł y ś m y do J a n g i - i s m ^ Julu w p e ł n i u k w i e c o n e j w i o s n y . 19 k w i e t
* n i a s t a n ęł yś m y w S z t a b i e . P a n i Wysołuchowa i n s p e k t o r k a P o m o c n ic z e j S ł u ż b y K o b i e t , w y s ł u c h a ł a g o r ą c e j przemowy T o l i i w y c i ą g a j ą c do n i e j r ę k ę - r o z s t r z y g n ę ł a l o s y k o b i e c e j gromady w Czok-Paku.O z d j ę c i u
mundurów n i e b y ł o mowy.Wszystko z o s t a ł o w c i e l o n e do A r m i i . T o l a
o
![[2012/Nr 3] Zawartość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach w dziennej racji pokarmowej osób z Nysy i okolic]()