Chrześcijańskie formacje polityczne Polski przed przełomem. Spojrzenie świadka i współuczestnika.

(1)

Tadeusz P R Z E C IS Z E W S K I

C H R Z E $C IIiilS ||E 10R M / p E PQ i p i lZ N ffiiP O L y

P R M W H r if f llp n iQ i

Spojrzenid: swiadka i w sp o tttlllflffk a

Nie opowiadam si% za zbyt rygory sty cznq i nierealnq koncepcjq zjednocze- niowq - w postaci jednej partii chrzescijanskiej. [...] Opowiadam sig za istnie- niem dwu ugrupowan tego typu.

WST^P: PU N KT W ID ZE N IA A U T O R A

Stan rozproszkowania chrzescijariskich form acji politycznych i dezinfor- m acja na temat ich rzeczywistych losow - historycznych i aktualnych - osi$- gn^ly tak wysoce niepokoj^cy poziom , iz syntetyczne spojrzenie na t$ wazng dziedzine naszego zycia publicznego nalezy uznac za wskazane. Tym bardziej iz ostatnia obszerna synteza o Paxie i Znaku z 1978 roku z tego zakresu, piora A ndrzej a M icew skiego, musi bye z wielu wzgl^dow uznana za niezadowalaj^c^ i nawet cz^Sciowo myl^c^1.

B y!a ona niezadowalaj^ca, gdyz ograniczyla siQ, poza drobnymi wzmian- kam i, do dwu swoistych s u b s t y t u t 6 w wlasciwych historycznych formacji politycznych: 1. Paxu - ja k o substytutu stronnictw katolicko-narodowych, oraz 2. Znaku - jak o namiastka: a) stronnictw chrzescijarisko-demokratycznych i b) organizacji koscielno-katolickich.

B y!a ona cz^sciowo myl^ca, gdyz napisal j$ nie obiektyw ny historyk, lecz wspoluczestnik obydwu powyzszych form acji w latach 1945-1978, usilu- j$cy przem ilczec swoja kierownicz^ role w rozbudowie pierwszej z nich, tj.

Paxu, b^d^cego w istocie organ izacji na uslugach w ladzy komunistycznej w szczytowym okresie stalinizmu z lat 1948-1956.

D latego od razu na wst^pie autor obecnego wprowadzenia do podobnej syntezy z 1992 r. - nie b^d^cy rowniez obiektywnym historykiem , ale za to wspoluczestnikiem tych, nieobecnych do 1989 r., autentycznych formacji -

pragnie wskazac na wlasne z nimi powi^zania*

Nalez^c do rocznika 1922, dzialalnosc spoleczne rozpocz^lem w 1938 r.

w wieku lat 16, na niwie organizacji koscielno-katolickich, reprezentowa- nych przez S z k o l n $ S o d a l i c j Q M a r i a r i s k ^ (w I M iejskim Gimnaz- jum i Liceum im. gen. J. Sowiriskiego w W arszawie na W oli). W nurcie tym

bylem coraz bardziej aktywny, przechodz^c w czasie okupacji do tajnej So-

1 A . M i c e w s k i , Wspdtrzqdztf czy nie kiamat? Pax i Znak w Polsce 1945-1976,^Paryz 1978, Wydawnictwo Libella, ss. 269.

(2)

130 Tadeusz PRZECISZEW SKI

dalicji A kadem ickiej i uczestnicz^c w pierwszych latach powojennych w skladzie kierownictwa O golnopolskiego Sekretariatu Sodalicji Akademic- kich, dzial aj^cego do lat 1948-1949. W owczas dzial alnosc ta musiala bye zawieszona, a kierowniczy aktyw ruchu zostal skazany na kilkuletnie wi^zie- nie (z generalnym m oderatorem , znanym jezuit$, o. Tom aszem Rostworow- skim, oraz swieckim dzial aczem , pozniejszym senatorem R P , zwi^zanym z ruchem „Solidarnosci” - doktorem Adam em Stanowskim, na czele).

W lutym 1940 r. podj^lismy w ramach licealnej organizacji sodalicyjnej decyzjs o wejsciu do konspiracji antyniem ieckiej. W yrazilo si$ to w formie

akcesu do przedw ojennego, glow nego ugrupowania katolicko-narodowego, S t r o n n i c t w a N a r o d o w e g o , ze szczegolnym uwzglQdnieniem jego formacji zbrojnej w postaci N arodowej Organizacji W ojskow ej (kt6ra w 1942 r. scalita siQ z Z W Z we wlasciw^ Armi^ Krajow^). B yla to wi$c, mozna rzec, autentyczna reprezentacja ugrupowari katolicko-narodowych. W jej ra

mach, podobnie ja k na terenie koscielno-katolickim , dopracowalismy si$

szybko wlasnego osrodka organizacyjno-ideowego. Juz w polow ie 1942 r.

utworzyliSmy konspiracyjny miesiQcznik „M loda Polska” oraz K o lo , a pozniej D zial M lodziezy, Okr^gu Stolecznego. Zalozycielam i miesi^cznika, poza autorem , byli: Janusz G orczykow ski, pierwszy redaktor naczelny (zgi- n$l w Powstaniu), A ndrzej K ozanecki (pozniejszy wspolwi^zieri w Polsce Ludow ej) i Zbigniew Zaborski (p62niejszy dzialacz Stronnictwa Pracy).

W D ziale M lodziezy, ktorego kierownikiem zostal autor niniejszego artykulu, sekeje szkoln^ kierowal Jerzy Dawidowski (zam ordowany przez gesta- po), harcersk^ - W lodek Senko (zgin^l w Powstaniu) oraz akademick^ - W ieslaw Chrzanowski (obecny m arszalek Sejm u). W 1943 r. Gorczykowski

i autor - weszli w sklad tzw. Centralnego Kierownictwa M lodziezy przy ZG SN i Kom endzie G low nej N O W w skali og61nokrajowej.

D w a najwazniejsze tem aty naszej pracy ideowej w okresie okupacji to pogl^bianie katolicko-narodowej form acji wychowawczej oraz walka o po- wrot Polski na Ziem ie Polnocne i Zachodnie, zwane po wojnie Ziemiami

Odzyskanymi.

W pierwszych latach pow ojennych wi^kszosc kolegow z naszych wojen- nych srodowisk, kt6rzy przezyli o k u p a cji i Powstanie W arszawskie, odnala- zla si^ w ramach glow nego reprezentanta ruchu chrzescijarisko-demokratycznego w Polsce - S t r o n n i c t w a P r a c y ; po zawieszeniu zaS jego dzialalnosci, latem 1946 r., miejscem naszego spotkania i aktywnosci stal si?

„Tygodnik W arszawski” , pismo Kurii M etropolitalnej w W arszawie. W jego

„doroslej” redakcji przewag^ uzyskali dzialacze zawieszonego Stronnictwa Pracy, z ks. pralatem Z . Kaczyriskim. red. J. Braunem , ostatnim Delegatem Rz^du Londyriskiego na K raj, oraz doc. K . Studentowiczem , znanym eko- nomist^, na czele. Nasze grono zorganizowalo dodatek m lodziezow y do pis- ma pod nazw^ „K olum na M lodych” , ktorego zalozycielam i byli - poza nizej podpisanym: W . Chrzanow ski, A . Kozanecki i Z . Zaborski.

(3)

Chrzescijanskie for macje polity czne Polski B E

W okresie dwuletniego istnienia „K olum ny M lodych", tj. do aresztowania trzech pierwszych z powyzszej ezw6rki w listopadzie 1948 r., staralismy sis wyrazac w sposob mozliwie najbardziej pogfsbiony postaws owczesnej

m lodziezy. Poza nurtem katolickowychowawczym , jednym z najwazniejszych kierunkow naszej publicystyki bylo poszukiwanie nowej wersji chrzescijarisko-spolecznego programu gospodarczego w powojennych warunkach ustrojowyeh. Z a jedno z waznych zadari uwazalismy znalezienie trzeeiej dro- gi - mi^dzy kapitalizmem i socjalizmem - w formie chrzescijanskie j idei spoldzielczej i wielosektorowosci systemow wlasnosci.

Srodowiska nasze - katolickie, narodowe i chrzescijarisko-demokratyczne - musialy w latach 1948-1949 zawiesic swa dzialalnosc w skali m asowej, podczas gdy ich kierownicze ekipy, do ktorych nalezeli prawie wszyscy wyzej wymienieni, zostaly aresztowane i sparalizowane wieloletnimi wyrokam i.

Bram y w iszienne zaczsty otwierac sis przed nami dopiero w latach 1953- -1954, a w ise po szczycie epoki stalinizmu, a do dzialalnosci spolecznej roz- nego typu zaczsliSmy wracac po przelom ie w pazdzierniku 1956 r.

ZJED N O CZEN IE CH RZE^CIJAN SKO -N ARO D O W E I INNE FO RM ACJE NARODOW O-CHRZESCIJAIslSKIE

Powstanie tego nurtu wi^ze sis bezposrednio z osoba profesora W iesla- w a Chrzanowskiego. Z araz po wojnie zostal on asystentem na W ydziale

Prawa Uniwersytetu W arszawskiego, jednak aresztowanie jesienia 1948 r.

przerwafo mu na dlugie lata zaawansowana rozpraws doktorska. Pomimo formalnej rehabilitacji, uzyskanej na rozprawie sadowej odbytej w grudniu

1956 r., 6wczesne wladze polityczne uwazaly go stale za groznego przeciwni- ka politycznego i nie pozw olily mu na rozpoczscie niezaleznej kariery adwo- kackiej (o ktora ubiegal sis wielokrotnie). D latego musial z koniecznosci skoncentrowac sis na praktyce i teorii prawa spoldzielczego, z zakresu k t6- rego zdobyw al pierwsze stopnie naukowe, pracujac w instytucjach spoldziel- czosci m ieszkaniow ej. D opiero znacznie pozniej wrdcil do szerszych zagad-

nieri prawa cywilnego, obejm ujac odpowiednia katedrs na K U L-u.

Na terenie politycznym W . Chrzanowski zaczal organizowac po pazdzier

niku 1956 r. konspiracyjne grupy m lodziezy narodow ej, wznawiajace trady

cje naszej okupacyjnej „M lod ej Polski” . Z e wzglsdu na to, ze jednoczesnie stal sis jednym z doradc6w ks. prymasa Stefana W yszyriskiego, om insly go pozniejsze aresztowania i internowania, ktorych ofiarami padali jego mlodzi wychowankowie. W koncu lat siedemdziesiatych zwiazal sis z ruchem „Soli- darnosci” , przyczyniajac sis, wspolnie z mec. W . Sila-Nowickim i J. Olszew- skim, do opracowania jego podstaw prawno-statutowych.

W okresie „okraglego stolu” i poczatkow przeobrazeri ustrojowyeh w roku 1989 dyskutowalem wielokrotnie z W . Chrzanowskim nad zalozeniam i

(4)

form acji politycznej, ktor^ on mial zamiar pow olac. Z e swej strony, za po- zytywne uznawalem d^zenie do rewizji szeregu elem entow programu histo*

rycznego Stronnictwa N arodow ego, z ktorym bylismy zwi$zani w okresie okupaeji. D otyczylo to krytyki elem entow antysemityzmu oraz nie zawsze pelnego nastawienia dem okratycznego. D o strony negatywnej, w moim przekonaniu, nalezalo zbyt konserwatywno-prawieowe nastawienie, kt6re W . Chrzanowski uzasadnial tak$ wlasnie postaw^ m lodziezy uznaj^cej jego autorytet polityczny.

Poza - jesli tak mozna powiedziec - przewazaj^c^ frakcjs katolicko-narodow^, znalazly siQ w tej form acji dwie inne frakcje: chrzescij arisko-demo- kratyczna i niepodleglosciowo-pitsudczykowska.

Uznaj^c rangQ Zjednoczenia Chrzescij arisko-Narodowego jako glownego i istotnego elementu tradycji katolicko-narodowej w Polsce, do pewnej slabosci tej form acji zaliczylbym brak zr6wnowazonego stanowiska wobec dwu najwazniejszych s^siaddw Polski. Z C h N nie neguje potrzeby pojedna- nia z Niemcami, nie dostrzega jednak dostatecznych przeslanek do zaj^cia r6wnie wywazonego stanowiska w obec nowej R osji. N a postawie tej forma

cji wobec glownego wschodniego s^siada ci^z^ zbytnio uczuciowe resenty*

menty okresu stalinowskiego i neostalinowskiego. Resentym enty podobnego typu, odczuwane dlugo przez kr^gi pilsudczykowskie w obec carskiej Rosji, zbyt w iele nas kosztow aly, aby za uzasadnione mozna b ylo uznac ich konty-

nuowanie.

Jesli chodzi o i n n e f o r m a c j e n a r o d o w e deklaruj^ce sis jako mniej lub bardziej katolickie i chrzescij ariskie, to pow stalo ich niepokoj^co duzo, przy niewielkim znaczeniu kazdej z nich indywidualnie.

Z a najpowazniejsz^ z nich uznac mozna S t r o n n i c t w o N a r o d o w o - - D e m o k r a t y c z n e , ktoremu przewodzi Jan Zam oyski, byly ordynat i os- tatnio senator R P. W aga tej form acji wynika z poparcia SN D przez oficjal- ne, em igracyjne Stronnictwo N arodow e, z siedzib^ w Londynie (ktorego jednym z czolow ych dzialaczy jest nasz kolega okupacyjny, Leszek Jasieri- czyk-Krajew ski, publicysta „M ysli Polskiej” ). Z ajm u je ona dose umiarkowa- ne stanowisko w wielu sprawach, ale niestety, nie jest wolna od pewnych istotnych skrajnosci. N ajw azniejsza z nich l$czy siQ z nadmiernie konserwatywno-prawicowym stanowiskiem w dziedzinie spoleczno-ekonom icznej, odznaczaj^cym sis nieufnosci^ nawet do spolecznej nauki K osciola, jako zbyt „lew icow ej ” . Poza tym do skladu krajow ych w ladz tego Stronnictwa nie zaproszono wielu zyj^cych jeszcze senior6w ruchu narodow ego, komba- tantow i bylych wi^zniow politycznych, opieraj^c siQ raczej na mlodych lu- dziach, bylych czlonkach Paxu (kt6rzy nie zgodzili sis z aktualn^ opeja chrzescijarisko-demokratyczn^ w ladz tej organizacji).

N a trzecim miejscu, wsrod kontynuatorow dawnego nurtu narodowego, wymienic nalezy tzw. S t r o n n i c t w o N a r o d o w e , ktorego najwybitniej-

(5)

Chrzescijanskie formacje polityczne Polski 133

szym przywodc? jest prof. M aciej G iertych, pracownik naukowy Instytutu D endrologii w K 6m iku. N ajm ocniejsz? i jednoczesnie najslabsz? stron? tej ja k gdyby najbardziej doslownej kontynuacji przedwojennego SN - jest sam 6w przyw6dca. Pozycje sw oj? zawdzi^cza on m isdzy innymi niekwestiono- wanemu autorytetowi ojca, J. G iertycha, zasluzonego dzialacza narodowego, przebyw aj?cego od w ojny na em igracji. N ajslabsza strona SN wyrazila si$ w postaci prym itywnego sposobu prowadzenia kampanii wyborczej w pazdzierniku 1991 r. przez M . G iertycha, zwi?zanej z doSc niewybrednym anty sem ityzm em .

Z innych grup narodowych lub raczej pseudonarodowych zadna nie za- sluguje na powazniejsz? wzm ianke. Jedna z nich w slaw ila si$ w latach stanu w ojennego probam i podjecia wspolpracy z 6wczesnymi wladzami politycz- nymi, a inna, tzw. Polskie Stronnictwo N arodow e, z B . Tejkow skim na czele, odznacza si$ skrajn? propaganda i akcjam i politycznym i, ktorych ciasny nacjonalizm i antysemityzm wielokrotnie przewyzsza grupe M . G iertycha.

A b y nie konczyc tego paragrafu tym niewesolym akcentem , konieczne jest wym ienienie nazwisk kilku najbardziej zasluzonych senior6w ruchu narodow ego w kraju, ktorzy przeszli przez wieloletnie wi^zienia. D o nich po- winni zwracac sie o inform acje zawodowi historycy, a o rady - aktualni politycy tego nurtu. N a pierwszym miejscu nalezy wymienic ks. profesora Jana St^pnia, bylego rektora A T K , kierownika Centralnego W ydzialu Pro- pagandy Z G SN w okresie konspiracji w latach 1939-1944. N a drugim m iej

scu Tadeusza Maciriskiego-Prusa, prezesa O kregu Stolecznego SN -N O W w czasie okupacji i z tego powodu skazanego w P R L na karQ smierci. Na trzecim - mec. J. Nikischa, ostatniego prezesa organizacji „O jczyzn a’\ b$- d?cej form ? dzialania okupacyjnego SN w W ielkopolsce i wsrod W ielkopo- lan wysiedlonych do tzw. G eneralnej Gubernii. N a czwartym - mec. Leona M ireckiego zasluzonego dzialacza, wsp61pracuj?cego aktywnie ze swoim bratem , ksi^dzem, czynnym przez caly okres pow ojenny na terenie bylego Z S R R . N a pi?tym - mec. N apoleona Siemaszk^, aktywnego wsp61tw6rc$

Instytutu R . D m ow skiego w W arszawie.

Poza powyzszymi piQcioma seniorami o najbardziej znanych nazwiskach, stosunkowo duza grupa pozostalych seniorow stanowi najwi^ksze srodowisko autentycznych narodowc6w, skupionych w kombatanckim pionie N O W (Narodowej Organizacji W ojskow ej) - A K w ramach Swiatowego Zw i?zku Z oln ierzy A rm ii K rajow ej. N alezy tylko wyrazic ubolew anie, ze aktualni narodowcy roznej masci tak m alo korzystaj? z doSwiadczenia i mozliwosci uzyskania konsultacji politycznych w srodowisku wysoce zasluzonych dla kraju seniorow.

(6)

c h r z e Sc i j a n s k i e f r a k c j e u n i i D E M O K R A T Y C Z N E J, PO R O ZU M IE N IA CENTRUM I RU CH U LU D O W E G O

G en eza f r a k c j i c h r z e s c i j a r i s k i e j U n i i D e m o k r a t y c z n e j wiyze siy ze srodowiskiem „Tygodnika Powszechnego” i miesiycznika

„Z n a k ” w K rakow ie - jeszcze z okresu typowo stalinowskiego przed paz- dziernikiem 1956 r., oraz z tzw. K IK -am i, czyli Klubami Inteligencji Kato- lickiej, jak tez zespolem miesi^cznika, „W i$z" - po tym terminie.

Pisanie o tych srodowiskach jest jeszcze trudniejsze niz o formacjach narodowych, gdyz te ostatnie postugiwaly siy terminologiy i frazeologiy ka- tolicky i chrzescijarisky dopiero na drugim planie swojej ideologii, podczas gdy dla protoplastow obecnej frakcji chrzescijariskiej U D wydawala siQ ona bye sprawy pierwszoplanowy.

N ajogolniejszy obraz postawy tej frakcji mozna zarysowac poprzez nieco uproszczony form ula, iz to, co bylo sily form acji narodowych, stalo siQ sla- boSciq frakcji U D - i odwrotnie.

Podczas gdy wszystkie autentyczne form acje narodowe b yly z caly bru- talnosciy przesladowane przez wladcow nowo powstalej P R L , a ich przy- w 6dcy skazani na wieloletnie w yroki, to srodowisko „T ygodnika” w Krako

wie reprezentowalo swoisty oficjalny opozyejy „Jego K rolew skiej M osti” . W yrazilo siQ to juz bardzo wczesnie, gdyz na poczytku 1947 r., w slynnym

artykule prof. Stanislawa Stommy pt. Maksymalne i minimalne tendencje spoleczne katolikow2. Grupa krakowska w ypow iedziala siy w nim za mini- malizmem spolecznym , zapewniajyc sobie neutralnosc w ladz az do smierci Stalina w marcu 1953 r. D opiero wowczas zdecydow ala si? na pewien bierny op6r, w postaci odmowy opublikowania artykulu pochwalnego na temat ty-

rana. Przesladowanie, jakie jy spotkalo, nie bylo dlatego nazbyt drastyczne, gdyz polegafo na przejyciu „Tygodnika” przez ekipy Paxu.

W tym samym czasie zaktyw izow ala siy grupa m lodziezow a w samym Paxie, z Tadeuszem M azowieckim i Januszem Zablockim na czele, kt6ra zaczQta stopniowo demonstrowac swoje opozycyjne stanowisko wobec pro- wadzoncj w nim polityki przez Bolestawa Piaseckiego. Ten ostatni znalazl si$ w 1955 r. na indeksie W atykanu, z powodu wydania w koricu r. 1954 ksiyzki pt. Zagadnienia istotne, w ktorej wystypily pewne elem enty ideologi- czne sprzeczne z oficjalnym stanowiskiem K osciola. N a tym tie opozyeja m lodziezowa przeksztalcila si$ w wyrazniejszy, tzw. Frondy, kt6rej przywodcy zostali w czerwcu tegoz roku pozbawieni wszelkich funkeji, a wiyc i mozliwosci zarobkowania w Paxie. Poniewaz jednak by! to ju z rok 1955, a nie 1953, bardziej liberalna c z q s c ekipy politycznej P Z P R udzielila tej drugiej grupie opozycjonist6w bezposredniej pom ocy, pom agajyc jej przywod-

2 S. S t o m m a , Maksymalne i minimalne tendencje spoleczne katolikdw, „Znak" 1947, nr

3.

(7)

Chrzescijanskie formacje polityczne Polski O S

com w uzyskaniu etatowych stanowisk w Centraii wowczas utworzonego To- warzystwa t^cznosci z Poloni^ Zagraniczn^ „Polonia'\

Nic tez dziwnego, ze w okresie przelom u pazdziernikowego 1956 r. obie powyzsze grupy - krakowska „Tygodnika Powszechnego" i Frondy Paxow- skiej - zacz^ly dzialac wspolnie. U zyskaly one od nowej ekipy partyjnej zezwolenie na wznowienie lub uruchomienie swych organow , zalozenie organizacji O K P IK (Ogolnopolski K lub Post^powej Inteligencji K atolickiej), przeksztalconej p6zniej w siec K IK -ow lokalnych - oraz utworzenie wlasnej bazy gospodarczej pod nazw^ C W U (Centrala W ytw orczo-U slugow a) „Li- bella” .

Podstaw^ dzialania bylej Frondy stal siQ miesiQeznik „WiQz” , jego Zes- p61 R edakcyjny oraz przedsi^biorstwo „L ib ella” . Pocz<|tki dzialania Zespotu byly w pelni dem okratyczne. W pierwszej, dwuletniej kadencji jego szescio- osobowego Zarz^du, Fronda byla reprezentowana przez T . M azow ieckiego, J. Z ablockiego i A . Krasinskiego i stanowila polowQ jego skladu; do uczest- niczenia w jego drugiej polow ie zaproszono trzech przedstawicieli autentycznych, przesladowanych dotychczas, katolickich srodowisk m lodziezy: J.

EskQ, niegdyS prezesa A kadem ickiej Sodalicji M^skiej w W arszaw ie, A . Stanowskiego, czlonka O golnopolskiego Sekretariatu Sodalicji Akadem ic- kich, wi^zionego z tego powodu, oraz pisz^cego te slowa.

N iedlugo trwala ta harmonia, gdyz stopniowo pogl^bial siQ wewn^trzny spor, a pozniej wr^cz rozlam , tak w Z espole „WiQzi’\ jak i w warszawskim K IK -u. N iezaleznie od ambicji personalnych i bl^dow popelnionych po obu stronach linia podzialu ideologicznego zacz^la coraz wyrazniej przebiegac w okol roli pierwiastkow k o s m o p o l i t y c z n y c h i n a r o d o w y c h - w ogolnym stanowisku katolicko-spolecznym . Grupa krakowska i frakcja T.

M azowieckiego w Zespole „W i$zi” opow iedziala siQ za przewag$ pierwiastka kosm opolitycznego, podczas gdy frakcja K . Lubieriskiego w warszawskim K IK -u i J. Z ablockiego w Zespole „WiQzi” - za przewags pierwiastka narodowego.

Niezaleznie od tego podzialu, wspolnym dorobkiem Z espolu „W i$zi”

bylo si^gniQcie do post^powego spolecznie dorobku katolicyzm u francuskie- go. Glow nym wyrazem inspiracji tego ostatniego byla koncepcja p e r s o - n a l i z m u w s p o l n o t o w e g o E . M o u n i e r a , reprezentowanego przez zespol redakcyjny paryskiego periodyku „E sprit” .

Podczas gdy definitywne rozlam y w warszawskim K IK -u i „WiQzi" nast$- pily ostatecznie w 1976 r., dalsze dzieje srodowiska krakowskiego i grupy T . M azowieckiego w W arszawie polegaly na Scislym zwi^zaniu si$ z K O R - -em i ruchem „Solidarno£ci” , w ramach kt6rego te srodowiska wysun^ly siQ na czolo jego kr^gow intelektualnych. Zaow ocow alo to obj^ciem steru, pierwszej po wyborach w czerwcu 1989 r., ekipy rz^dowej przez T . M azo

w ieckiego, a nast^pnie - sukcesem wyborczym jego partii, U n i i D e m o - k r a t y c z n e j , w pazdzierniku 1991 roku.

(8)

Oceniaj^c ten sukces, mozna dopowiedziec, iz U D zawdzi^czala go w znacznej mierze pom ocy (w tym materialnej) pochodz^cej z w ysoko rozwi- niQtych kraj6w zachodnich. B y lo to uwarunkowane stalym pogl^bianiem si$

w tym nurcie postawy kosm opolitycznej oraz przyjm owaniem filozofii poli

tycznej amerykariskich libera!6w , przeciwnej zbytniej roli pierwiastkow religijno-wyznaniowych w zyciu gospodarczym i politycznym. O ile powyzsza postawa cechuje tradycyjn^ frakcjQ chrzescijarisk^ w U D , z T . Mazowieckim na czele, to bardziej zroznicowanym i pogl^dami odznaczaj^ sis dwie pozo- stale frakcje i jednoczesnie skrzydla tej partii: a) praw icowe, wywodz^ce siQ z katolicko-narodowej tradycji m lodziezy, skupionej niegdys wokol W.

Chrzanowskiego; b) lew icow e, reprezentowane przez wczesnych dysydent6w z bylej P Z P R . W Swietle tego silnego zrtfznicowania wewn^trznego, UD stanowi form acjs politycznq dose nietypow^, trudng do jednoznacznego za- kwalifikowania ideologicznego.

D zieje kolejnej frakeji chrzeScijariskiej - w ramach partii P o r o z u - m i e n i e C e n t r u m - s$ bardziej ubogie i w zasadzie nie si^gajs wczesniej, niz tradyeje pewnej czQsei dzialaczy N S Z Z „SoIidarnosc” . W sposob najbardziej pozytyw ny znalazl siQ w gronie je j przywodcow Przem yslaw Hniedzie- wicz, drugi poza R . Reiffem secesjonista z Paxu, w zwi^zku z odm 6wieniem poparcia dla stanu wojennego. W spos6b mniej pozytyw ny znalazlo siQ w tej frakeji kilku dzialaczy odbudowanego w 1989 r. Stronnictwa Pracy, ktore stalo siQ przedmiotem manipulacji rozlam owych ze strony pewnych osob z kierownictwa P C pocz^wszy od 1990 r. Najwi^ksze nadzieje budzi oczywis

cie osoba nieform alnego przywodcy frakeji chrzescijariskiej P C , obecnego premiera mec. J. O lszew skiego, ktorego pozyeja tutaj zostala skomplikowa- na w swej dalszej ewolucji - z uwagi na pelnienie waznych funkeji paristwo- wych w trudnym okresie Polski.

Jesli chodzi o fra k e ji c h r z e s c i j a r i s k ^ w r u c h u l u d o w y m , to ma ona swoje dlugie juz tradyeje, si^gaj^ce dawnego Stronnictwa „Piast” i jego niekwestionowanego przywodcy - W . W itosa. W okresie przedwybor- czym pewne nadzieje budzila grupa Rom ana Bartoszcze w dawnym PSL- -Z S L , ktdra jednak rozplyn^la si$ p6zniej w ramach P C . Szereg dzialaczy ludowych Porozumienia Ludow ego i Solidarnosci R olnikow Indywidualnych bralo udzial w spotkaniach srodowisk chrzescij arisko-ludowych, organizowa- nych przez proboszcza parafii w W ilanow ie, na terenie W arszawy. O ile powyzsze spotkania, wspolne przez pewien czas z Z C h N i Chrzescijarisk^

Dem okracj^, mozna uznac za zjaw isko pozytyw ne, to mniej przekonuj^ce byly chwyty propagandy przedwyborczej niektorych dzialaczy, chc^cych uchodzic za przynaleznych do frakeji chrzescijariskiej Porozum ienia Ludo

wego i SolidarnoSci RI. U kazyw aly one tych dzialaczy ja k o aktywnych w ezasie stanu wojennego glownie na terenie kosciolow i parafii, co nie zaowo-

cow alo jednak ich blizszym zaangazowaniem w ten nurt po roku 1989.

(9)

STRONNICTW O P R A C Y I P O Z O ST A L E U G R U P O W A N IA C H R ZE SC IJA N SK O -D E M O K R A T Y C ZN E

S t r o n n i c t w o P r a c y pow stalo w 1937 r. w wyniku polaczenia trzech formacji: a) dwu partii politycznych: N arodowej Partii R obotniczej oraz Polskiego Stronnictwa Chrzescijariskiej D em okracji; b) form acji kombatan- ckiej z okresu I w ojny - w formie Zw iazku H allerczyk6w. D o grona wspol- zalozycieli SP i czotowych przyw6dc6w nalezeli tacy wybitni politycy, jak W . K orfanty, K . Popiel, J. Paderewski, gen. W . Sikorski i gen. J. Haller.

W czasie II w ojny bylo ono jedna z gl6wnych podstaw politycznych Rzadu Em igracyjnego gen. W . Sikorskiego i jego D elegatury w okupowanym kra

ju. Po zakoriczeniu w ojny z grupy tzw. wielkiej czw6rki londyriskich stronnictw politycznych, obejm ujacych poza tym Stronnictwo Narodowe i Polska Partis Socjalistyczna, wrocili do kraju S. M ikolajczyk, prezes S L (i pozniej P S L ), oraz K . Popiel, prezes SP. W znowiona przez niego dzalalnosc SP w kraju nie trwala dlugo, gdyz kierownictwo Stronnictwa zostalo zm uszone, przez nieuczciwe praktyki 6wczesnych w ladz politycznych, do zawieszenia swej oficjalnej dzialalnosci ju z latem 1946 r. Ostatnim bastionem tej dzia

lalnosci na ograniczonym odcinku wychowawczo-publicystycznym stal sis wym ieniony na wstspie „Tygodnik W arszaw ski", zam knisty przez w ladze w e wrzesniu 1948 r.

W okresie bezposrednio przed i zaraz po pazdzierniku 1956 r. rozm owy - w sprawie nie tylko formalnej rehabilitacji srodowiska, lecz takze umozli-

wienia mu powrotu do normalnej dzialalnosci - podjal z wladzam i zaraz po wyjsciu z w iszienia doc. K . Studentowicz, jeden z czlonk6w kierownictwa

„Tygodnika” . W edlug wstspnych propozycji, m ialo nastapic odbudowanie Stronnictwa Pracy oraz przyznanie mu o k o lo 30 miejsc w Sejm ie. Rozm ow y te, niestety, zakoriczyly sis tylko na formalnej rehabilitacji srodowiska, podczas gdy odpowiednie narzsdzia dzialania spoleczno-politycznego wladze w olaly przyznac grupie Z n ak z J. Zawieyskim na czele. Jak twierdzili wowczas wtajemniczeni w powyzsze rozm owy, grupa J. Zaw ieyskiego zgodzila sis pelnic funkcje oficjalnej opozycji w Sejm ie za nizsza cens okolo 10 man- datow, nie liczac sis w najm niejszym stopniu ani z historycznymi tytulami Stronnictwa Pracy do reprezentowania narodu, ani z faktem przejscia wielo- letniego wiszienia przez w iskszosc je g o aktywu kierowniczego (np. uwiszie- riie ks. pralata Z . Kaczynskiego skoriczylo sis nawet zgonem ).

W tej sytuacji wiskszosci aktywu kierowniczego SP i „Tygodnika War- szawskiego” nie pozostalo nic innego, ja k wlaczenie sis na margines odbu- dow anego przez ruch Z n ak srodowiska klubowo-katolickiego. W ielu star- szych dzialaczy stalo sis czlonkam i K IK -u w W arszawie i w innych osrod- kach, a kilku m lodszych w eszlo - jak autor tego artykulu - takze do zespolu m iesiscznika „W isz” 3.

(10)

Po sygnalizowanym wyzej rozlam ie w 1976 r. cz^sc z nas przeszla do tzw. Polskiego Klubu Inteligencji Katolickiej (P K IK ), utworzonego przez K . tubieriskiego, oraz tzw. Osrodka Dokum entacji i Studiow Spolecznych (O D iS S ), kierowanego przez J. Zablockiego.

Stalo siQ to jednym z wst^pnych krokow , zmierzaj^cych do odbudowy samego Stronnictwa Pracy, w czym grupa J. Zablockiego pom ogla organizacyjnie w lutym 1989 r. kilku seniorom tegoz ruchu, z mec. W . Sil^-Nowic- kim na czele. Ten ostatni zostal prezesem Tym czasowego Zarz^du G l6wne- go, podczas gdy na wiceprezesow i pozostalych czlonkow jego Prezydium powolano J. Zablockiego i innych kierowniczych dzialaczy O D iSS. NazwQ Stronnictwa zmieniono jednoczesnie z dawnego Stronnictwa Pracy na C h r z e s c i j a r i s k o - D e m o k r a t y c z n e S t r o n n i c t w o P r a c y . W w y- borach w trakcie III (od 1937 r.) Kongresu w 1990 r. przegrala frakcja O D iS S , przy utrzymaniu przez mec. W . Sil^-Nowickiego funkcji prezesa Z G oraz wejsciu do Z G i R ady Naczelnej wielu dawnych seniorow ruchu (w tym autora na stanowisko wiceprzewodniczgcego R ady Naczelnej i przewodnicz^cego R ady Program ow ej).

Powyzsze zarysowanie siQ ponownych mozliwosci rozw ojow ych ChDSP bylo jednak dose kr6tkotrw ale, gdyz zacz^ly si$ w nim niebawem rozlamy i proby przechwycenia cz^sci dzialaczy przez inne ugrupowania. Rozlam u do- konala, czuj^ca si$ pokrzywdzon^ na Kongresie i niedocenion^ po jego zakoriczeniu, grupa O D iS S , ktora z cz^sci bylych czlonk6w C h D S P utworzyla wlasne ugrupowanie pod nazw$ Chrzescij arisko-Dem okratyczne Stronni

ctwo „Z jed n oczen ie” . Przechwytywaniem pozostalych dzialaczy zaj^lo si$ z kolei organizuj^ce si$ dopiero Porozumienie Centrum (w m iejsce propono- wanego pocz^tkowo tylko sojuszu koalicyjnego).

O slabione organizacyjnie Stronnictwo nie m oglo sie poszczycic zbyt wielkimi sukcesami w polityce biez^cej, l^cznie z bardzo niepomyslnym wy- nikiem wyborow parlamentarnych na jesieni 1991 r. (jeden posel z okrsgu bydgoskiego, S. Pastuszewski, oraz drugi sporny, dr A . Owsiriski, o ktorego toczy sie jeszcze post^powanie prawne).

Jasniejsz^ strong dzialalnosci C h D SP reprezentuj^, jak siQ w ydaje, pro- wadzone pod przewodnictwem autora prace program owe, w ramach ktorych zostalo opracowanych ju z kilka wersji programu spoleczno-gospodarczego - w postaci koncepcji spolecznej gospodarki rynkow ej4, oraz projekt caloS- ciow ego, nowego programu Stronnictwa5. G low nym kierunkiem tych prac

3 Likwidacja „Tygodnika Warszawskiego% Wywiad red. A . Wernica z A . Kozaneckim i T.

Przeciszew skim. „ ta d ” 1988, nr 38, s. 1, 7 i 14.

4 Ostatnia z tych wersji przybrala w koricu 1991 r. postac broszury: Spoleczna gospodarka rynkowa. Chrzescijansko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, Rada Programowa, Warszawa

1991, ss. 78.

5 Program Chrzetcijansko-Demokratycznego Stronnictwa Pracy. Projekt przedstawiony pod obrady IV Kongresu, Rada Programowa ChDSP, Warszawa, luty 1992 r., ss. 57, kserokopia.

(11)

programowych byt powr6t do naczelnych zalozeri programu z 1945 r., kt6ry reprezentowal rzeczywiste stanowisko Stronnictwa Pracy, jak o obozu politycznego ludzi pracy.

W lutym 1992 r. odbyl sie I V Kongres C h D S P o wynikach jeszcze nie w pelni wykrystalizowanych. A spektem definitywnym bylo ust^pienie mec. W . Sily-N ow ickiego ze stanowiska prezesa Z G - na rzecz przedstawiciela mlo- dego pokolenia - T . Jackowskiego.

Jesli chodzi o p o z o s t a l e u g r u p o w a n i a c h r z e s c i j a n s k o - d e - m o k r a t y c z n e , to c z q s c z nich wchodzi do Klubu Poselskiego o tej wtas- nie nazwie, a c z q s c tworzy drugi Klub Poselski Partii Chrzescijanskich D e m okratow oraz tzw. Kongres Chrzescijarisko-Dem okratyczny.

D o Poselskiego Klubu C h D , a przedtem K oalicji W yborczej o tej samej nazwie, wchodz? (poza C h D SP ) dwa ugrupowania: Polskie Forum C h D oraz ChrzeScijariska Partia Pracy.

P o l s k i e F o r u m C h D w ylonilo sie z frakcji chrzescijarisko-demokra- tycznej Stowarzyszenia Pax. Przewodnicz^cym tego ugrupowania jest jeden z mlodszych dzialaczy Paxu, nie obci?zony jego histori? z okresu stalinowskiego do 1956 r. (M aciej W rzeszcz, pelni4cy takze funkcje przewodnicz?cego Stowarzyszenia). Forum okresla si$ jak o centro-prawica i stara sie - od strony pozytywnej - koncentrowac na tematyce rodzinnej (czemu dalo r6w- niez wyraz w kampanii wyborczej w 1991 r.). W sejmowym Klubie C h D ma dwoch poslow.

C h r z e S c i j a n s k a P a r t i a P r a c y powstala na gruncie integracji sfer rzemieslniczych o nastawieniu chrzescijanskim, ktorych c z q s c nalezala po-

przednio do Stronnictwa D em okratycznego. Przewodniczy jej Jozef Herma- nowicz, jednoczesnie przewodnicz?cy Klubu Sejm owego C h D (w ski ad ktorego wchodz? dwaj poslowie z ramienia ChPP).

K lub Poselski P a r t i i C h r z e s c i j a r i s k i c h D e m o k r a t 6 w sklada sie z czterech poslow , wszyscy z ramienia P C hD . Liderem Klubu i samej P C h D jest P. t^ czkow ski. Ugrupowanie to wywodzi sie z kregu wielkopol- skich i sl^skich chrzescijanskich dem okratow, ludzi w srednim w ieku, nie m aj?cych zadnych zw i?zk6w historycznych z tradycjami SP czy dawnej chrzeScijanskiej dem okracji w Polsce. W swym programie klad? oni nacisk

na stanowisko centro-prawicowe i problem atyke regionaln?.

Z kolei w sklad pozaparlam entarnego w zasadzie zgrupowania pod naz- w ? K o n g r e s C h D wchodzi (poza P C h D ) szereg mniejszych ugrupowari, ja k np:

1. Stronnictwo Chrzescijanskich D em okratow z Lublina, z przewodnicz?cym t . Czum ?.

2. Chrzescijansko-Dem okratyczne Stronnictwo „Z jedn oczen ie” J. Za- blockiego.

3. Polski Zwi^zek K atolicko-Spoleczny, zalozony w 1981 r. przez J. Za- blockiego, ktoremu obecnie przewodniczy W . G w izdz.

(12)

140 Tadeusz PRZECISZEW SKl

KO N KLU ZJE: JEDNO C Z Y D W A STRON NICTW A CH R ZE SC IJA N SK O -D E M O K R A TYC ZN E ?

Jak widac z powyzszej syntetycznej inform acji, sytuacja w ugrupowa- niach chrzescijariskich w Polsce w roku 1992 nie jest prosta. O ile przy tym wsrod ugrupowari chrzescijarisko-narodowych wystypuje pewne ogniwo czolow e i dose autentyczne, w postaci Z C h N , to w grupie bardziej typowych form acji chrzescijarisko-demokratycznych, ktorych autentycznym i zasluzo- nym przedstawicielem bylo niegdyS Stronnictwo Pracy, sytuacja jest bardziej niepokojyca. N ie bioryc pod uwagQ wczesniej powstalych i dobrze sluzycych K osciolow i i Polsce stronnictw, takich ja k kontynuacje dawnego SN i SP, rozne ambitne, ale bez glybszych podstaw program owych, grupy dzialaczy, na ogol m lodszego i sredniego pokolenia, tworzy beztrosko no we ugrupowania - co prowadzi do utraty autorytetu przez nie wszystkie.

U znajyc koniecznosc daleko idycego krytycyzm u w obec wiykszosci z tych grupowari, z ktorych ^czqsc dotychczas nie rozliczyla sie ze swej roli w okresie PR L-u - nie opowiadam siy za zbyt rygorystyczny i nierealny kon- cepcjy zjednoczeniowy - w postaci jednej partii chrzescijariskiej, widzyc tez mozliwosc istnienia uczciwych frakcji chrzescijariskich w innych ugrupowa- niach, pluralistycznych swiatopoglydowo.

U szczegolow iajyc, opowiadam siy za istnieniem d w u u g r u p o w a r i tego typu. Jest to rozwiyzanie analogiczne do sytuacji istniejycej w bylej R F N , gdzie pow staly dwie partie: C D U - U nia C h D i C S U - U nia ChrzeSci- jarisko-Spoleczna, oraz w Polsce m iydzywojennej i w okresie II w ojny - w

postaci SN i SP.

Pierwszy z tych form acji, ktorej naturalnym Srodkiem integracyjnym moze bye Z C h N , podobnie ja k w przypadku W yborczej A k c ji Katolickiej w okresie wyborow 1991 r., mozna uznac ju z za dose blisky pozydanego profi- lu. M oze to bye stronnictwo umiarkowanie prawicowe i centro-prawicowe, reprezentujyce w kraju interesy glownie powstajycej polskiej klasy sredniej

i szukajyce na zewnytrz mozliwie jak najlepszych drog wspolpracy.

D uzo gorzej przedstawia siy sprawa z drugy z wchodzycych w grQ forma

cji, dla ktore j podstawy integracyjny powinny by 6 tradyeje SP i jego zasady programowe z 1945 r. A u to r widzi dwie g l6wne tezy program owe, na kt6- rych powinna opierac siy ta druga, szersza form acja C h D .

Pierwsza i wewnytrzkrajowa teza program owa lyczy siQ z poziomem roz

w oju Polski. Jesli uznajem y za dopuszczalne - dla pierwszej form acji typu Z C h N - oglydanie siy glownie na perspektywy krajow rozwiniytych, w kt<5- rych dominuje klasa srednia, to tym bardziej niezbydna jest ochrona intere- s6w i mobilizowanie energii wiykszosci spoleczeristwa w aktualnych warun

kach kraju nierozwiniytego i postsocjalistycznego. Musi to bye dlatego for

m acja centrowo-pracownicza, w znaczeniu pracownikow najem nych. Ta ostatnia cecha wynika z istniejycej struktury osob czynnych zaw odow o w

(13)

Polsce, zatrudnionych lub bezrobotnych, zwolnionych z przedsisbiorstw sek- tora publicznego. A sp ek t centrowy z kolei, zgodnie z naczelnymi przeslan- kami spolecznej nauki K osciola, laczy sis z nadrzQdnym charakterem warto

sci wspolnych, ogolnonarodowych i moralnochrzescijariskich, ktorym - w ramach praw idlow o zorganizowanego arbitrazu spolecznego - podporzadko- wane powinny bye interesy przeciwstawnych klas spolecznych (wlascicieli i pracownikow). Szczegolow e zalozenia tej pierwszej tezy programowej przedstawiaja nasze kolejne studia na temat koncepcji spolecznej gospodar

ki rynkow ej, w yw odzacej sis genetycznie z R F N . D ruga m isdzynarodowa teza program owa dotyczy koniecznosci poszukiwania rownowagi w polityce zagranicznej Polski, m isdzy wymogami naszego wchodzenia do E W G - i to wchodzenia (wedlug wiskszosci opinii) droga poprzez N iem cy - a nasza poli

tyka wschodnia.

Tu w ydaw aloby sis, iz sprawa powinna bye dose prosta, gdyz SN w po- czatkach swego rozw oju, a SP takze w okresie m isdzywojennym i w latach II w ojny - w ypow iadaly sis za potrzeba wlasciwego ulozenia stosunkow z R osja (w przeciwieristwie do polityki zagranicznej pilsudczykow, ktorzy wi- dzieli wroga Polski w R osji „kazdego koloru” ).

Pozytywna polityka wschodnia Polski w obec R osji konieczna jest, mimo wszystkich doznanych przez nas krzywd oraz b lsdow popelnionych po obydwu stronach - co najmniej z dwu powodow:

|| W blizszej perspektywie czasowej - z uwagi na koniecznosc odbudowy rynkow wschodnich, bez kt6rych nie jest mozliwa szybka odbudowa calej naszej gospodarki;

2. w dluzszej perspektywie - ze w zglsdu na efektyw ne pelnienie przez Polsks kulturalno-ideowego pomostu m isdzy Zachodem i W schodem , wla-

czajac w to koscielna polityks wschodnia W atykanu, reprezentowana obec

nie przez papieza Polaka, Jana Paw la II, zm ierzajaca do rechrystianizacji kraj6w bylego Z S R R , ze szczegolnym uwzglsdnieniem Rosji.

Dram atyczny miejscami charakter oceny sytuacji ugrupowari chrzescijanskich we wsp6lczesnej Polsce wynika z faktu, iz w iskszosc z nich chciala- by uprawiac swoiscie „salonow a” i „delikatesow a” polityks centro-prawico- wa - obliczona na wzajem ne swiadczenia ze strony biznesmen6w krajowych i zagranicznych, ja k tez pom oc z E W G . Natomiast zdecydowanie niewiele ugrupowari - i w ich ramach poszczegolnych dzialaczy - chcialoby sis zajm o- wac losami krsgow slabszych ekonom icznie, stanowiacych w iskszosc pol

skiego spoleczeristwa, ja k tez odbudowywac i budowac trudne w iszi gospo- darcze i religijno-kulturalne z sasiadami wschodnimi, a zw laszcza z R osja.

A tego wlasnie drugiego stanowiska, centrowo-pracowniczego i chrzescijarisko-spolecznego, wym aga dzi£ tak dobro Polski, ja k K osciola i calego chrze- scijaristwa w Polsce.

Wiosna 1992