"Einführung in die Siedlungsarchäologie", H. Jankuhn, Berlin-New York, 1977 : [recenzja]

572

chon, a od k oń ca IV w . dla ce ló w ch ro n o lo g iczn y ch 1 E p eip h lu b 1 lip ca , zaś dla c eló w p o d a tk o w y ch 1 P a ch o n lu b 1 m aja. D la D oln ego E gip tu brak n ie s te ty danych.

A u torzy, zg o d n ie z ty tu łe m p racy m ó w ią cy m p rzecież o „ sy stem a ch ch ron ologicz­

n y c h ” n ie o g ra n iczy li się o c z y w iśc ie do za g a d n ien ia in d y k c ji (p o św ięca ją m u rozdz. II—V). R ozd ział VI d o ty czy lo k a ln ej ery O k syryn ch os, rozdz. V II — ery D io k lecja n a , rozdz. V III — d a to w a n ia w e d łu g k o n su la tó w i p o stk o n su la tó w .

P ra cę za m y k a ją a n ek sy . N a jisto tn ie jsz e z n ic h to sy n o p ty czn a ta b lica chrono­

lo g iczn a 284— 641, z e sta w ie n ie k o n su la tó w w p ap iru sach 284—641 oraz in d ek s im ion k o n su ló w .

O m aw ian a p u b lik a cja p o m y śla n a jest ja k o n a rzęd zie p racy h isto ry k a . Z naczną jej część sta n o w ią z e sta w ie n ia i ta b e le , p rezen tu ją ce w sposób sy n te ty c z n y całą d atow an ą d o k u m en ta cję p a p iru so w ą z E gip tu b iza n ty jsk ieg o . C zyste k a rty w w y ­ k a z ie im io n k o n su ló w św ia d czą d o b itn ie o ty m , że au to rzy n ie u w a ża ją sw o je j pra­

cy za za m k n iętą , p rzew id u ją c u zu p ełn ia n ie jej przez u ży tk o w n ik a od ręczn ym i n o ta tk a m i. W obec n ie z w y k łe j złożon ości zagad n ień ch ro n o lo g iczn y ch E gip tu b iza n ­ ty jsk ie g o ró w n ie ż ic h w y k ła d u B a g n a lla i W orpa w y m a g a od cz y te ln ik a n iem ało u w a g i i w n ik liw o ś c i. O płaca się ona jed n a k so w icie, gd yż m a te r ia ł op racow an y p rzez o b u p a p irologów jest cen n y n ie ty lk o dla b ad aczy d z ie jó w E gip tu , a le dla w sz y stk ic h h isto ry k ó w o k resu b iza n ty jsk ieg o .

A .Ł .

H. J a n к u h n, E in fü h ru n g in d ie S ie d lu n g sa rc h ä o lo g ie , W alter de G ruyter, B erlin — N e w Y ork 1977, s. 202.

A rch eo lo g ię osa d n iczą (p o jęcie to w p ro w a d ził do n a u k i zn a n y a rch eo lo g n ie ­ m ieck i G. K o s s i n n a w 1911 r.) d e fin iu je au to r o m a w ia n ej p r a c y ja k o k ieru n ek b a d a w czy , k tó r y n a p o d sta w ie a rch eo lo g iczn ie u c h w y tn e g o i in te r p r e to w a n e g o m a­

te r ia łu źró d ło w eg o , b e z u w zg lęd n ien ia jeg o a sp e k tó w e tn ic z n y c h lu b p lem ien n ych , ro zp atru je p ro b lem a ty k ę o sa d n ic tw a . K sią żk a za w iera p o d sta w o w e w ia d o m o ści z te ­ g o za k resu . P rzezn aczon o ją dla stu d iu ją c y c h a rch eo lo g ią p ra h isto ry czn ą i w c z e s­

n o śred n io w ieczn ą a ta k ż e d la p r z e d sta w ic ie li ty c h d y scy p lin , k tó rzy (jak historycy, g eo g ra fo w ie) w y k o rzy stu ją m eto d y i dorobek a rch eo lo g ii w za k resie b ad ań osad­

n ic z y c h . Z ebrany w k sią ż c e m a te r ia ł d o ty czy przed e w s z y stk im E uropy Środkow ej i P ó łn o cn ej, od n e o litu do w c z e sn e g o śred n io w iecza . P ra ca sk ła d a s ię z trzech części. W p ie r w sz e j om ó w io n o p o d sta w y b ad ań arch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch , źródła, m eto d y oraz ro lę śro d o w isk a n a tu ra ln eg o d la p rzeb ieg u p ro cesó w osadniczych.

A u to r p o d k reślił ś c isłe zw ią z k i a rch eo lo g ii o sa d n iczej z g eo g ra fią o ra z h isto rią o sa d ­ n ic tw a , w y k a z u ją c jed n a k is tn ie n ie c z ę śc io w y c h różn ic w m eto d a ch bad aw czych sto so w a n y c h p rzez te d y sc y p lin y o raz w w y k o r z y sty w a n y c h p rzez n ie źródłach.

W b a d a n ia ch a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch b azę źród łow ą sta n o w ią w s z y stk ie zn a­

le z isk a , p o m n ik i oraz zja w isk a kra jo b ra zo w e, w y k a z u ją c e ś la d y ty p u osadniczego.

Źródła t e a u to r s k la sy fik o w a ł oraz n a ś w ie t lił ic h w a rto ść b a d a w czą . N a czoło w y ­ su n ą ł tr z y k a teg o rie źródeł: 1. o b iek ty grob ow e (p o św ia d cza ją o n e bezp ośred n io is tn ie n ie pobliskiej» o sa d y , p o zw a la ją o k r e ślić liczeb n o ść jej m ie sz k a ń c ó w w danym cza sie a n a w e t d y n a m ik ę za lu d n ien ia ), 2. p u n k ty o sa d n icze (u m o żliw ia ją k o m p lek ­ so w e b a d a n ie osa d n ictw a , d ają w g lą d w sto su n k i sp o łeczn o -g o sp o d a rcze), 3. pozo­

sta ło śc i roln iczej d zia ła ln o ści c z ło w ie k a (śla d y orki, sy s te m y p ó l itp.). Z k o le i o m ó­

w io n o w artość źród łow ą śla d ó w za św ia d cza ją cy ch w y d o b y w a n ie su r o w c ó w oraz fu n k c jo n o w a n ie p racow n i p r z etw a rza ją cy ch je . O sobno sch a ra k tery zo w a n o ślad y fo r ty fik a c ji i zw ią za n y ch z n im i o b ie k tó w o sa d n iczy ch z p o d zia łem ic h w ed łu g fu n k c ji o raz ch arak teru u m ocn ień . P o d k reślo n o ic h n ie je d n a k o w ą p rzyd atn ość do b ad ań a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch , p od ob n ie jak o m ó w io n y ch d alej o b ie k tó w k u lto-

Z A P I S K I

573

w y c h . N a zak oń czen ie sch a ra k tery zo w a n o zn a lezisk a ru ch om e, m a ją ce bardzo roz­

m a itą fu n k c ję i w artość źród łow ą. O m aw iając m eto d y b ad ań a rch eo lo g iczn o -o sa d - n ic z y c h au tor za trzy m a ł się p rzed e w sz y stk im n a in w e n ta r y z a c ji te r e n u (z w y k o ­ r zy sta n iem m etod g eo d ezji a rch eo lo g iczn ej), fo to g ra fii lo tn iczej (zw łaszcza w b a ­ d a n ia ch sy ste m u drożnego, u k ła d u p ó l itp.) o raz m etod zie fo sfo r a n o w e j. Z ak oń czen ie czę śc i p ierw szej zaw iera b ard zo in te r e su ją c e o m ó w ien ie w p ły w u śro d o w isk a n a tu ­ r a ln e g o n a p rzeb ieg p ro cesó w osa d n iczy ch . O m a w ia ją c rzeźb ę te r e n u a u to r zw ró cił u w a g ę n a w a h a n ia p oziom u m orza, rozw ój n a m u łó w ja k o teren u o sa d n iczeg o , p o­

w s ta w a n ie p ia sz c z y sty c h w y d m p o lo d o w co w y ch oraz

teTenów gliniastych

dolinach

k i zarys h isto rii k lim a tu o d p óźn ego p a le o litu do cza só w o b ecn y ch . N ieco m iejsca p o św ię c o n o gleb om . W c h a r a k te r y s ty c e sto su n k ó w w o d n y ch a u to r p o d k reślił ich z m ien n o ść (w a h a n ia p oziom u w ó d gru n to w y ch ). W z a k o ń czen iu o m ó w io n o ś w ia t r o ślin n y (zw łaszcza z a lesien ie) i z w ierzęcy . W cz ę śc i d ru giej k sią ż k i p rzed staw ion o n ie k tó r e r e z u lta ty badań a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch . Z w ra ca u w a g ę in str u k ty w n e p r zed sta w ien ie zasad b u d o w a n ia m ap osa d n iczy ch , zja w isk a p rzesu w a n ia s ię c e n ­ tr ó w o sa d n ic z y c h o r a z a r c h eo lo g iczn y ch m etod b ad an ia p u stek . B ard zo w a żn e są ro zw a ża n ia n a d ek o lo g iczn y m i u w a ru n k o w a n ia m i o sa d n ictw a . W reszcie w części tr zeciej autor w sk a z a ł na zn a czen ie r e z u lta tó w a rch eo lo g ii o sa d n iczej dla s p ecja ­ lis tó w z zak resu h istorii g o sp o d a rczej, sp o łeczn ej, s to su n k ó w etn iczn y ch . U zu p eł­

n ie n ie m tej bardzo p o ży teczn ej p ra cy są lic z n e m ap y, p la n y , w y k r e s y oraz s e le k ­ ty w n a b ib lio g ra fia .

M .D .

D z ie je P o m o rza N a d w iś la ń s k ie g o o d V II w ie k u d o 1945 ro k u , W y­

d a w n ictw o M orsk ie, G d a ń sk 1978, s. 547.

K siążk a je s t efe k te m w sp ó łp r a c y czterech g d a ń sk ich h isto ry k ó w : S. M i e l - c z a r s k i e g o , W. O d y ń c a , S. G i e r s z e w s k i e g o o ra z R. W a p i ń s k i e g o . Ma ona, w fo rm ie p rzy stęp n ej d la szerszeg o o g ó łu c z y te ln ik ó w , uk azać p rzeszłość P om orza N a d w iśla ń s k ie g o o d w c z e sn e g o śred n io w iecza do k o ń ca II w o jn y ś w ia ­ to w e j. W u ję c iu a u to r ó w reg io n te n o g ra n iczo n y je s t o d zach od u d olin ą Ł eb y i B rd y, od w sch o d u d olin ą P a s łę k i i górn ej D rw ęcy . G ran icę p ółn ocn ą sta n o w i lin ia b rzegow a B a łty k u , p o łu d n io w ą — p as B o ró w T u ch o lsk ich . O p racow an ie d zieli się n a tr z y n a śc ie rozd ziałów . W tr z e c h p ierw szy ch — pióra S . M ielcza rsk ieg o — o m ó w io n o d zieje P om orza do 1466 r. A u to r u zn a ł za p rzeło m o w y w ie k X III z u w a g i n a p a n o w a n ie od ręb n ej, p om orsk iej d y n a stii k sią ż ę c e j, w y o d r ę b n ie n ie s ię te j d z ie l­

n ic y sp o d w ła d z y p a ń stw a p o lsk ieg o , ó w czesn e p rzem ia n y sp o łeczn o -g o sp o d a rcze oraz p o ja w ie n ie s ię p rob lem u k rzy ża ck ie g o . Z k o le i W. O d yn iec p r z e d sta w ił w trzech rozd ziałach d zieje reg io n u w la ta c h 1466— 1772. O m ów ił o b sz e r n ie m i n . fo rm y u stro jo w e P ru s K ró lew sk ich , sp e c y fic z n ą sy tu a c ję G d ań sk a, w p ły w e u ro p ejsk iej (b a łty ck iej) p o lity k i w ła d c ó w p o ls k ic h X V I— X V III w . n a lo s y teg o r eg io n u , sto su n k i gosp od arcze, ż y c ie k u ltu ra ln e, sp r a w y w y z n a n io w e (reform acja). O kres 1772— 1870 o p ra co w a ł S. G ierszew sk i (cztery rozd ziały). O m ó w ił o sie m n a sto w ie c z n e p rzem ian y n a P om orzu N a d w iśla ń sk im p o z a g a rn ięc iu te g o teren u p rzez P ru sy (pruska a d m i­

n istra cja , refo rm y agrarn e, szk oln e). B ard zo o b szern ie p r z e d sta w ił ż y c ie reg io n u w I p o ło w ie X I X w . (epizod n a p o leo ń sk i, u w ła szczen ie ch ło p ó w i rozw ój k a p ita liz ­ m u w r o ln ic tw ie , sto su n k i e tn ic z n o -w y zrian i o w e , p o lsk i ru ch n arod ow y). O sobno sch a ra k tery zo w a ł d w u d z ie sto le c ie 1850— 1870, z w ra ca ją c szczeg ó ln ą u w a g ę n a roz­

w ój p rzem y słu , k o m u n ik a cji (k olej), u m a cn ia n ie p oczu cia n a ro d o w eg o P olak ów . T rzy k o ń co w e rozd ziały o b ejm u ją ce o k res 1871— 1945 w y s z ły sp od p ióra R . W ap iń ­ sk iego. Z w rócim y u w a g ę n a o b szern e o m ó w ie n ie p rzem ia n sp o łeczn o -g o sp o d a rczy ch