.A.dres ISed-Sul^c^i: Krakowskie-Frzedmieście, 3>Tr 66.

,.M 2 3 . Warszawa, d. 5 Czerwca 1887 r. T o m V I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H S W IA T A .“

W W a rs za w ie : rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z p rz e s y łk ą poc zto w ą : rocznie „ 10 półrocznie „ 5

Prenum erow ać m ożna w K edakcyi W szechświata i we w szystkich księgarniach w k ra ju i zagranicy.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. D r. T . C hałubiński, J. A leksandrowicz b. dziekan Uniw., m ag. K. Deike, mag. S. K ram sztyk, W ł. K wietniewski, Z. N atanson,

D r J . S iem iradzki i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat" przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zwykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierwszy ra z kop. 7'/2 i

za sześć następnych ra z y kop. 6, za dalsze kop. 5.

.A.dres ISed-Sul^c^i: Krakowskie-Frzedmieście, 3 > T r 66.

IZAAK NEW TON,

u r. 5 Stycznia 1643 r., zni. 21 Marca 1727 r.

3 5 4 WSZECHŚWIAT.

PHILOSOPHIAE NATURALIS

P R I N C I P I A M A T H E M A T I C A .

igwuchsetletni jubileusz książki.

(dokończenie).

P rze z filozofiją natu ry w tytule tego głó­

wnego dzieła N ew tona rozum ieć należy fi­

zykę: nie ogranicza się ono też zgoła do m echaniki nieba, ale obejm uje raczej pełny tra k ta t fizyki m atem atycznej, o ile w ykład ten był m ożliwym p rzy ówczesnym stanie nauki. W przedm ow ie zaznacza au to r, że uczeni jeg o czasów , zarzuciw szy nau kę o u k ry ty ch własnościach ciał, u siłu ją zja­

wiska przyrody sprow adzić do p raw m ate­

m atycznych, a kładąc nacisk na znaczenie siły ciężkości, w yraża nadzieję, że i inne objaw y p rzyrody dadzą się oprzeć na p o d ­ staw ach m atem atycznych i że na siły dzia­

łające między cząsteczkam i ciał również po­

dobne zasady światło rzucić zdołają.

W stęp rospoczyna się od określeń ilości m ateryi czyli masy ciał, ilości ruchu, bez­

władności, poczem następuje pojęcie siły, a w szczególności siły dośrodkow ej, dalej uw agi tyczące się czasu, przestrzeni, m iej­

sca i ruchu. D alej n astępują aksyjom ata czyli p raw a ruchu i zasada rów noległobo- ku sił.

C ałe dzieło dzieli się na trzy księgi.

„O ruchu ciał księga pierw sza” rospoczyna się od w ykładu metody „pierw szych i osta­

tn ich stosunków ”, co właściwie oznacza m e­

todę granic stosunków gieom etrycznych, a k tó rą to m etodą posługuje się N ew ton p rz y sw ych wywodach m atem atycznych.

S yntetyczna ta, często gieom etryczna droga u tru d n ia czytanie książki m atem atykom dzi­

siejszym, naw ykłym do metod analitycz­

nych. YV drugim dopiero rozdziale drugiej księgi podaje N ew ton zasady swego ra ch u n ­ ku fiuksyj, ja k wiadom o, m etody zupełnie pokrew nej rachunkow i różniczkow em u L e i­

bniza, ale i tu odrębne znak ow anie w ym a­

ga uważnego bardzo czytania.

N r 23._

O prócz tego rozdziału przygotow aw cze­

go księga pierw sza obejm uje rozdziałów trzynaście.—W pierw szych z nich je st mo­

w a o oznaczeniu siły dośrodkowej i dowód, że przy drodze eliptycznej, hiperbolicznój lub parabolicznej siła dośrodkow a, zw róco­

n a do jednego z ognisk, musi być odw rotnie proporcyjonalna do kw adratów z odległo­

ści. D alej następują, tra k ta ty o przecię­

ciach stożkowych, o oznaczeniu m iejsca cia­

ła na jeg o d rod ze w danej chwili, o prosto- linijnem wznoszeniu się i spadku cial, przy założeniu rozm aitego rodzaju sił przyciąga­

nia. R ozdział dziesiąty tra k tu je o wahadle, dalsze o ruchach ciał kulistych, k tó re się naw zajem przyciągają, o zachowaniu się m ałego ciała czyli p un ktu fizycznego we­

w nątrz i zew nątrz kuli jedn orod nej; n astę­

pnie idą podobneż rozw ażania co do ciał inaczój ukształtow anych, j a k np. sferoidy.

O statni pierwszej księgi rozdział obejm uje

„O ruch u ciał bardzo drobnych, pędzonych przez siły dośrodkowe, skierow ane ku od­

dzielnym częściom jakiegokolw iek ciała w iększego”, — a ja k z ty tu łu wnieść można łatw o, jestto właściwie rzecz o załam aniu św iatła, w duchu teoryi em isyjnej prow a­

dzona.

P ierw sze rozdziały „księgi drugiej o ru ­ chu c iał” tyczą się ru c h u ciał w środku przedstaw iającym opór, w przypuszczeniu, że opór ten zostaje w pojedynczym lub też w podw ójnym stosunku do prędkości ciała, t. j . w stosunku prostym lu b też w stosunku k w adratów z prędkości. W rozdziale 5-ym je s t w ykład h id rostaty ki, obejm ujący zw ła­

szcza ważne uw agi co do płynów ściśliwych czyli gazów. D alej znajdujem y w ykład o ruchu w ahadłow ym w środkach p rzed sta­

wiających opór, o spadku ciał w pow ietrzu, gdzie przytoczone są liczne doświadczenia, o w ypływ ie cieczy z naczyń i o zm niejsza­

niu się ilości cieczy w ypływ ającej z powo­

du zw ężania się je j strum ienia w pobliżu otw oru. R ozdział 8-my „O ruchu rosprze- strzeniającym się w cieczach” stanowi w ła­

ściwie w y kład m atem atyczny akustyki, w szczególności oznacza teoretycznie szyb­

kość głosu i ro zb iera znane ju ż podówczas, m ianowicie z doświadczeń Sauveura, zjaw i­

ska akustyczne. Rozdział 9-ty, ostatni księ­

gi drugiej, o ruchach w irow ych ciał cie-

N r 23. w s z e c h ś w i a t . 355 kłych, ma głów nie na celu wykazanie, że

ruchy tego rodzaju posłużyć nie mogą. do w ytłum aczenia praw biegu planety, zwró- cony je st zatem przeciw poglądom K a rte- zyjusza.

T rzecia dopiero księga ma ty tu ł „O u k ła ­ dzie św iata”. — A by uczynić j ą zrozumiałą, dla znaczniejszej liczby czytelników , zazna­

cza Newton, że ją napisał w sposób dostę­

pniejszy i w ym aca od czytelnika, by z uw a­

gą odczytał tylko trzy pierw sze rozdziały pierw szej księgi; na każdym je d n a k kroku napotykam y liczne odsyłacze do różnych ustępów poprzedzających. N a początku znajdujem y cztery „regulae philosophandi”, wedle których postępować należy przy ob­

jaśnianiu zjaw isk przyrody, ta k np. jed n o ­ rodnym działaniom należy je d n a k ie p rz y p i­

sywać przyczyny; p raw a zdobyte przez in- dukcyją zachow yw ać trzeba, dopóki przez nowo odkryte zjaw iska nie dosięgną w ięk­

szej ścisłości lub też nie ulegną w yjątkom . N astępnie pod tytułem „P haenoinena” p rz y ­ toczone są zjaw iska astronom iczne, do k tó ­ rych stosować się m ają p ra w a dalej w tej księdze wyłożone, a m ianowicie mowa tu 0 ruchach księżyców Jow isza i S atu rna, planet dokoła słońca i księżyca dokoła zie­

mi, odbyw ających się w edług praw przez | K ep lera w ykrytych. — R ozdział pierw szy [

„O przyczynach u k ład u św iata” sprow adza te przyczyny do działania siły ciężkości, j a ­ keśmy to ju ż wyżej zaznaczyli. S iła cięż­

kości różni się od przyciągań elektrycznych 1 m agnetycznych tem, że zależy od masy ciał. W tejże księdze przew iduje Newton drogą teoretyczną spłaszczenie podbieguno­

we ziemi, co, j a k wiadomo, potw ierdziły dopiero późniejsze pom iary połu dnika w P e ­ ru i Laponii. T rzy następne rozdziały tr a ­ ktu ją o nierów nościach biegu księżyca, o wielkości przypływ ów m orskich, o poprze­

dzaniu punktów rów nonocnych. To osta­

tnie zjawisko, odkryte p rzez H ip p arch a jeszcze, teraz dopiero znalazło swe w yja­

śn ie n ie ,— ju ż to jedno w ystarczyć mogło do zapew nienia tryum fu teoryi Newtona.

O statni wreszcie, piąty rozdział poświęcony jest kometom; z ruchów ich wnosi Newton, że są to ciała planetarne, sunące wedle tychże sam ych co planety praw i które w biegu swym w przestrzeni światowój opo- i

ru żadnego nie napotykają. W końcu je st też wzmianka o gwiazdach zm iennych i no­

wych.

P otęga um ysłu autora w yraża się nietyl- ko w całości ścisłych jego wywodów , d ro ­ bne naw et, po calem dziele rozrzucone w zm ianki, uderzają, gienijalnością. T ak np.

przew iduje on (księga III, rozdz. I, § 12), że ziemia ma praw dopodobnie pięć lub sześć razy więcój m ateryi, aniżeli gdyby się ty l­

ko z wody składała, co potw ierdziło w sto lat dopiero późniój przeprow adzone zw aże­

nie ziemi. W tym że ustępie czytamy: „Przez podobne rozum ow ania wnieść można, że plam y słoneczne są lżejsze, aniżeli ja śn ie ją ­ ca substancyja słońca, po której p ły n ą ”.

0 ileż wniosek ten bliższy je s t obecnych na­

szych na budowę słońca poglądów , aniżeli owa dziwaczna teoryja, tak długo w nauce panująca, jak o b y plam y były otw oram i w jasnćj powłoce słonecznój!

N atom iast znów znajdujem y dowody, że każda idea stopniowo tylko rozw ijać się 1 w um ysły zw olna tylko w drażać się może, i gienijalny naw et jćj twórca nie zdoła bes- pośrednio wszelkich płynących z nićj n a ­ stępstw w yprow adzić. W ostatnim u stę­

pie dzieła N ew tona czytamy: „W idzim y da- lój, że ten, k tó ry świat urządził, umieścił gw iazdy stałe w niesłychanych między so­

bą odległościach, aby bryły te, w skutek swój siły ciężkości, nie spadły jedn e na d ru ­ g ie”. P ojm ujem y to dziś dobrze, że ol- i brzym ie odległości, dzielące gwiazdy jed n e

od drugich, nie zdołałyby ocalić je od zbi­

cia się w jed n ę masę, gdyby one nie były ruchem w łasnym ożywione: nie staczają się ku sobie naw zajem dla tejże samćj przyczy­

ny, dla. k tórćj nam księżyc na głowy nie i spada.

W ogóle ostatni ustęp „P rin cip ió w ” z d ra­

dza teologiczny kierunek um ysłu Newtona, jakiem u wTielki ten człowiek w ostatnich zwłaszcza latach życia silnie uległ. New-

| ton nie może w ykryć przyczyn mechanicz-

j nych, dla których planety krążą po jednój praw ie płaszczyźnie, gdy kom ety suną prze­

cież z różnych okolic nieba. W cudow nem i tem urządzeniu układu słonecznego widzi on władzę przew idującej wszystko i wszech­

mocnej Istoty. Dosyć wszakże przyjąć

w spólny początek ciał u kładu słonecznego,

3 5 6 w s z e c h ś w i a t . N r 23.

ja k to ma miejsce w teoryi L aplacea, aby zagadka ta stanęła w spółrzędnie z inncmi objawam i przyrody.

Szczególną wreszcie uw agę zw raca na siebie przedostatni ustęp książki: „Nie zdo­

łałem jeszcze d o tąd dojść do tego, bym mógł ze zjaw isk w yprow adzić przyczynę tycłi własności, ja k ie ciężkość okazuje, a h ip o ­ tez nie obm yślam — hypotheses non fingo.

W szystko m ianowicie, co nie w ypływ a ze zjaw isk, je s t hipotezą, a hipotezy nie pow in­

ny być przyjm ow ane do fizyki eksperym en­

taln ej. T a bowiem nauka w yprow adza tw ierdzenia ze zjaw isk i uogólnia je przez induk cyją. W ystarcza, by ciężkość istniała, by działała w edług praw przez nas w yłożo­

nych i aby była w możności w ytłum aczenia wszelkich ruchów ciał niebieskich i mo­

rz a ”.

W słowach tych nie można w yczytać z a ­ przeczenia, ażeby przyciąganie się w zaje­

mne ciał nie m ogło znaleść dalszego w yja­

śnienia; a właśnie ta zagadka wzajemnego oddziaływ ania na siebie ciał w odległości będących, niemożebność zrozum ienia owśj

„actio in distans” u tru d n iała rospowszecli- nienie się zasad Newtona i opóźniała zw y­

cięstwo nad panuj ącemi jeszcze w iram i ete- rycznem i K artezyjusza. O pó r ten przeci­

w ników podniecił zapew ne i stronników Newtona i wyw ołał rozdrażnienie, które się jasn o w ykazuje z przedm ow y do drugiego w ydania „ P rincipiów ” (1713), napisanej przez-C otesa, gdzie czytam y ju ż w yraźnie, że owo oddziaływ anie wzajem ne ciał z od­

ległości jest ogólną własnością m ateryi, k tó ­ rej ju ż dalej wyjaśnić nie można, je s t bo­

wiem pierw szą przyczyną, przez Stw órcę m ateryi nadaną. Cotes uw aża naw et za rzecz w prost bezbożną dochodzenie dalszych w yjaśnień ciężkości, znaczyłoby to bowiem, że pragniem y Stw órcę zupełnie w yrugow ać, lub też zupełnie go poznać.

W m iarę je d n a k , ja k try u m f N ew tona g ru n to w a ł się coraz silniej, ja k zasady jego staw ały się podstaw ą wszelkich badań w fi­

zyce i astronom ii, osw ajano się też z p o ję­

ciem o w zajem nem oddziaływ aniu ciał od­

ległych, a „zagadka ciężkości” poszła w za­

pomnienie. G dy wszakże później w innych dziedzinach fizyki znaczenie hipotezy lepiej się ujaw niło, gdy m ianowicie teoryje św ia­

tła i ciepła pozw oliły nam, choćby do p e­

wnego stopnia, w ejrzeć w istotę tych obja­

wów, gdy u trw aliło się pojęcie o jedności sił przyrody, w ysunęła się znów na przód

„zagadka ciężkości”, dom agając się rów nież rozw iązania. J a k ą drogą badania dzisiej­

sze ku rozw iązaniu tem u zm ierzają, posta­

ram y się w krótce w piśmie naszem p rz ed ­ stawić.

O prócz wyżćj przytoczonego d rugiego w ydania „P rin cip ió w ” (1713), za życia N ew ­ tona ukazało się jeszcze wydanie trzecie, sporządzone przez P em bertona (1726). — P rz e k ła d y angielskie w ydane były w roku 1729 i 1802, francuski w r. 1759, niem iecki w r. 1872. — Na rospowszechnienie w yło­

żonych w dziele tem zasad przew ażnie wszakże wpłynęli autorow ie, którzy przez liczne opracow ania udostępnili je dla ogółu czytelników .

N a dalszy rozwój fizyki i astronom ii dzie­

ło N ew ton a w yw arło w pływ stanowczy, najw ybitniejsze um ysły zw róciły się do ba­

dań m atem atycznych, a fizyka doświadczal­

na n a całe stulecie zeszła n a plan d rug o­

rzędny. B espośredni wszakże uczniow ie N ew tona, któ rzy obstaw ali przy mozolnej jeg o m etodzie syntetyczno-gieom etrycznćj i nie odstępow ali od zasad jego ra ch u n k u fluksyi, u trac ili przodow nictw o w fizyce m atem atycznej i w m atem atyce. P o dstaw ą dalszych badań stał się rach u n ek różnicz­

kow y L eibniza, k tó ry znalazł gorliw ych i gienijalnych upraw iaczy we F ran c y i, w S zw ajcaryi i w Niemczech. W tych też k ra ja c h , a nie w ojczyźnie N ew tona, teoryje jeg o ro zw ijały się dalej w okresie bespośre- dnio po nim następującym . W epoce z n a ­ cznie dopiero późniejszej A n g lija znów od ­ zyskała w ybitne swe stanow isko w nauce.

O dk ry cie nieznanej plan ety drogą wywo- dów ded uk cy jn y ch , rachunkiem opartym na podstaw ie teoryi Newtona, try u m f jej uśw ięciło ostatecznie; rospatrzenie się w ru ­ chach gwiazd podw ójnych rosszerzyło za­

kres jó j daleko poza granice uk ład u słone­

cznego. Doniosłość zaś teoryi naukow ej mie­

rzy się obszarem objawów, które ująć i wy­

jaśnić zdoła.

Spotykać się m ożna niekiedy ze zdaniem ,

że Newton najgienijalniejszym był pośród

wszystkich wielkich myślicieli, jak ich ltulz-

N r 23. WSZECHŚWIAT. 357 kość wydala. Zdanie to oczywiście zupeł­

nie je st banalne, ludzi bowiem uderzającej potęgi myśli napotykam y we wszelkich dzie­

dzinach wiedzy i na różnych polach działal­

ności, silę zaś giehijalności twórczej wedle rezultatów jej tylko cenić możemy. Ze względu też właśnie na doniosłość tych re ­ zultatów gienijalność N ew tona tak wysoko góruje, ja k to dokładnie ch a rak tery zu ją n a­

stępne słowa H elm holtza:

„O dkrycie to praw a ciążenia i jego n a­

stępstw je st najbardziej im ponującą zdoby­

czą, do jak iej kiedykolw iek zdolną była si­

ła logiczna um ysłu ludzkiego. Nie chcę przez to powiedzieć, ażeby nie żyli nigdy ludzie o takiejże samej lu b większej sile ab- strakcyi, aniżeli N ew ton i inni astronom o ■ wie, którzy odkrycie jego częścią przygoto­

wali, częścią rozw inęli dalej; nigdy je d n a k nie przedstaw ił się m ateryjał tak podatny, ja k złożone i zawiłe ruchy planetarne, któ ­ re daw niej śród widzów nieoświeconych podsycały jed y n ie zabobony astrologiczne, a teraz sprow adzone zostały pod jedno p ra ­ wo, które było w możności złożenia najdo­

kładniejszej spraw y z najdrobniejszych szczegółów ich ruchów ”.

W tem też znaczeniu rozumieć n a ­ leży słowa, ja k ie poeta P ope na n agrob­

ku gienijalnego męża w yrył: „P rzy ro d a i p ra w a p rzy ro d y pogrążone były w cie­

mności. Bóg w yrzekł — niech będzie New­

ton i wszystko stało się św iatłem ”.

S. K.

0 G R A D Z IE .

(Dokończenie).

W k o ń cu nadm ienim y, że Szwedów, o któ ­ rego teoryi gradu w następstw ie mówić b ę ­ dziem y, utrzym uje, że z wielu pomiarów, ja k ie w ykonał, należy p rzy jąć następujące dw a tw ierdzenia określające form ę ziarn gradow ych: 1) P ow ierzchnia sferoidalnego ziarna gradow ego jest pow ierzchnią pozio­

mu (surface de niveau) masy płynnej i obra­

cającej się około osi. 2j Pow ierzchnie, dzie­

lące ziarno gradow e na części, tw orzą układ pow ierzchni ortogonalnych względem u k ła ­ du pow ierzchni poziomu (rów nopotencyjal- nych).

Czy tw ierdzenia te dadzą się pogodzić z formami obserwowanemi przez A bicha, czy one w samej rzeczy określają pierw o­

tny, zasadniczy kształt ziarn gradow ych,—

przyszłość dopiero wykaże. Podczas burzy gradow ej w d. 27 K w ietnia r. b., ja k a m ia­

ła miejsce na małej przestrzeni pom iędzy Nowem M iastem nad P ilicą a Błędowcm , spadające ziarna gradow e wielkości o rze­

cha włoskiego, sądząc podług opisu, zdaje się, że przedstaw iały formy zadosyć czy­

niące w arunkom przyjętym przez Szwe- dowa.

P o d łu g R eynoldsa (O n the m anner in which R aindrops and Ilailston es are for- med, N aturę, vol. 15, str. 163) wreszcie, za­

sadniczą form ą ziarn gradow ych je s t ośtro- krąg rosnący podstawą, tak, że w ierzcho­

łek jest najstarszą częścią ziarna, naprzód rostapiającą się: ziarno takie spada podsta­

wą na dół. T a forma, zgadzająca się z for- . mami Delcrosa, nie obejm uje w sobie j e ­ dnak kryształów , obserwowanych przez A bicha na K aukazie i B lanforda w In d y -

! jach .

N iejednokrotnie znajdow ano w ew nątrz ziarn gradow ych resztki cząstek, które przez

| w iatry mogły być uniesione z pow ierzchni ziemi. T ak np. obserwowano grad, k tó re­

go ziarn a zaw ierały małe źdźbła słomy oto­

czone śniegiem, w innych przypadkach zn aj­

dowano odrobiny piasku i w ulkaniczny po- j piół; nakoniec w rzadkich w ypadkach p rz y ­ trafiały się drobne kaw ałki pirytów . Ba-

j

danie chemiczne gradu, spadłego w dniu 4 M aja r. b., w ykazało istnienie w ziarnach chloru, pochodzącego ze znajdującej się w nich soli kuchennej.

Oznaczanie tem peratury ziarn- gradu bar-

; dzo rzadko było dokonywane. P ouillet k il­

kakrotnie zajm ował się tym przedm iotem

! i znalazł, że w przypadkach przez niego ob-

| serw ow anych tem p eratura ta wynosiła — '/20

— 1°, — 3° i —4° C. (Physiąue, t. II, str.

! 724).

Jeżeli teraz zadamy sobie pytanie, ja k

| można objaśnić teoretycznie pow staw anie

! gradu, jak im sposobem w najgorętszej po ­

358 WSZECHŚWIAT. N r 23.

rze dnia, przy tem peraturze przechodzącej 20° powyżej zera, mogą pow stać i utrzym ać się tak wielkie b ry ły lodowe, to musimy wyznać z góry, że dzisiejsza m eteorologija i fizyka zadaw alniającej odpow iedzi na to dać nie mogą. J a k zw ykle w takich przy­

padkach istnieje mnóstwo teoryj: lecz żadna nie tłum aczy w szystkich okoliczności tow a­

rzyszących gradow i, a niektó re grzeszą w prost wielkiem niepraw dopodobieństw em . Z resztą i nie wszystkie fakty, odnoszące się do gradu, są ju ż dostatecznie znane. Z tego pow odu nie będziemy się tutaj wdawać w rozbiór tych teoryj, odsyłając pragnących zaznajom ić się z tym przedm iotem do dzieł:

P ietkiew icza (M e te o ro lo g ija ), G u n th era (G eophysik, t. II), de la R ivea (Eldctricite, t. III), K am tza (M eteorologie, t. II), W ah- nera (H istorisch-kritische U ebersicht iiber die H ageltheorieen) i t. p., ale raczej zw ró­

cimy uwagę obserw ujących zjaw iska n a tu ­ ry , ja k ie głów nie p u n k ty należy badać, w razie zdarzonej sposobności robienia spo­

strzeżeń nad gradem . Zaznaczym y tylko, żc wszystkie teoryje pow staw ania gradu dadzą się, podług klasyfikacyi G u n th era, ugrupow ać w następujące działy:

a) T eoryje elektryczne, przy pisu jące głó­

w ną rolę elekti-yczności w tw orzeniu się gradu. Najw ażniejszą teo ry ją tej katego- ryi, zupełnie dzisiaj upadłą, je s t teoryj a Yolty.

b) T eoryje, objaśniające tw orzenie się g ra ­ du przez zimno pow stające przy parow aniu (v. B uch, Id elcr, M uncke).

c) T eo ryje tłum aczące g rad przez za­

m rożenie pary wodnej w wysokich w a r­

stw ach atm osfery (de la Rive, Yogel, F lam - m arion).

d) T eo ry ja kosmiczna Szwedowa. Ze w zględu na to, że nie je st praw dopodobnem , aby ta k w ielkie i piękne kry ształy lodu, j a ­ kie obserw ow ał A bicli, m ogły się utw orzyć podczas krótkiego spadku przez naszą at­

mosferę, Szw edów w padł na pom ysł, że zo­

stały one utw orzone w przestrzeni m iędzy­

planetarnej i stam tąd, p rz y sprzyjających okolicznościach spadają na ziemię, podobnie ja k m eteoryty. Ze w przestrzeni wszech­

św iata znajdują się masy lodow e, nie je s t to wyłącznym pomysłem Szw edow a. A stro ­ nom Zenker w rospraw ie: „U eber die phy-

! sikalischen V erhaltnisse und die E ntw icke- lung d er Com eten”, wydanej w ro k u 1872, ustanaw ia teoryją, w edług którój ją d ro zna­

cznej liczby kom et składa się przew ażnie z lodu. Skoro spadają na ziemię m eteory­

ty złożone z metali, dlaczegożby nie m iały spadać m eteoryty w yłącznie złożone tylko z wody i tlenu? Za tem przypuszczeniem zdaje się przem aw iać naprzód rosprzestrze- nienie daleko powszechniejsze gradu na po­

w ierzchni ziemi, aniżeli poprzedni badacze to przypuszczali. M ianowicie F ritz i v.

i

D an kelm ann starali się wykazać, że na po­

w ierzchni ziemi niem a cokolwiek większego

| kaw ałka, któryby b y ł zupełnie wolnym od grad u . P ew na peryjodyczność w pow ro­

cie b urz gradow ych rów nież może być p rzy­

toczoną jak o argu m en t na korzyść teoryi kosmicznój. Lecz inne dowody przem awia-

i

j ą przeciw ko tem u przypuszczeniu i czynią je tak mało praw dopodobnem , że dziś p ra ­

wic nie ma ono stronników . Zresztą, nie tłum aczy ono krystalicznej formy jąd ra ; a stałe tow arzystw o wyładow ań elektrycz­

nych p rzy burzach gradow ych zdaje się wy­

raźnie w skazywać ich początek atm o­

sferyczny. P rzy tem i prędkość sp ad ają­

cych ziarn gradow ych byłaby zupełnie inną, gdyby g rad był pochodzenia kosmicznego.

W samej rzeczy: rachunek okazuje, że prędkość z ja k ą ciało ciężkie, spadające na ziemię z odległości nieskończenie wielkiej, uderzy o ziemię, w ynosi przeszło 11000 me­

trów na sekundę, gdyby spadek odbyw ał się w próżni i bez początkow ej prędkości.

B ezw ątpienia tej prędkości nie m ogłyby po­

siadać ziarna gradow e, chociażby naw et spadły na ziemię z przestrzeni p lan etar­

nych, gdyż prędkość ich znacznie m usiała­

by być zredukow aną oporem pow ietrza. A le w każdym razie prędkość ta byłaby nieró­

w nie w iększą od tej, stosunkowo nieznacz­

nej prędkości, z ja k ą spadają ziarna grad o ­ we, tem bardziej, żc w chw ili dostaw ania się w sferę przew ażającego przyciągania ziemskiego praw dopodobnie ju ż posiadałyby pew ną prędkość początkową.

e) T eo ry je dynam iczne. W ostatnich cza­

sach coraz więcej zaczyna się w nauce utrw alać przek on anie, że ostatecznego wy­

tłum aczenia zjaw isk, jak ie przedstaw iają

i burze gradow e, należy oczekiwać od meteo-

N r 23. WSZECHŚWIAT. 35!) rologii dynam icznej. Rozważanie ruchów

wirow ych pow ietrza, poznanie wszystkich zjaw isk i okoliczności tow arzyszących tym ­ że ruchom, ja k zgęszczanie pary wodnćj i t. p. przy p rądach pow ietrza w stępują­

cych do g óry lub zstępujących, — doprowa­

dzi praw dopodobnie i do objaśnienia sposo­

bu tw orzenia się gradu. T eodor Reye, któ­

ry jeszcze w r. 1864, w rospraw ie zamiesz­

czonej w „Zeitschrift fur M athem atik und P h y sik ” Schlomiicha, starał się ustanowić m atem atyczne zasady tego ro d zaju ruchów pow ietrza, oparte na teoryi mechanicznej ciepła, a potem w r. 1872 rozw inął bardziej całą teoryją w znakom item dziele „D ieW ir- belsturme, T ornados und W ettersiiulen”, tak się o tym przedm iocie w wymienionej książ­

ce w yraża (str. 48): „Nie można sobie pro ­ ściej wystawić tw orzenia się gradu , ja k

tylko w ten sposób, że porw ane przez w stę­

pujący strum ień pow ietrza cząstki p ary w o­

dnej, zagęszczone na m głę i m ałe kropelki, uniesione aż do w arstw , w których panuje ; lodowa tem p eratu ra i tam zamrożone, napo- | w rót spadają w stałym stanie skupienia na ziemię. Za tem przem aw ia ta okoliczność, że w ziarnach gradow ych często się znajd u ­ ją ziarnk a piasku i cząstki ziemi; wiadomo także, że najcięższe burze gradow e, podo­

bnie ja k trąb y pow ietrzne, przebiegają wą- j

ski, ale bardzo w ydłużony pas ziemi, rów ­ nież ja k trąb y są połączone z podobnym h u ­ kiem i w każdem oddzielnie miejscu tylko krótki przeciąg czasu trw ają, — tak, że być może, nie są one niczem innem, ja k tylko trąbam i pow ietrznem i, k tó re się tworzą w wysoko położonych warstw ach atmosfe­

r y ”. Zapewne, od tego pierw szego szkicu do zupełnie utw orzonej teoryi je st jeszcze daleko; z tem wszystkiem na tej drodze dzi­

siejsza m eteorologija spodziewa się ostate­

cznego w yjaśnienia tej tak zawiłej kw e­

sty i.

W obec tej niepewności, w jakiej pozosta­

jem y co do tw orzenia się gradu, pod w zglę­

dem teoretycznym , najbaczniejszą uwagę zw racać powinniśmy przy zdarzonej spo­

sobności na w szystkie fakty, towarzyszące spadkowi gradu . Z tego powodu, zbieram y tutaj w krótkości te wszystkie punkty, któ­

re przy obserwacyi burzy gradowej pow in­

ny być zanotowane;

1) K szta łt albo lepiej rodzaj chm ur, tak poprzedzających grad, jakoteż i tych, z k tó ­ rych grad spada.

2) K ieru nek ruchu jednych i drugich chm ur.

3) Szerokość pasa dotkniętego gradem . 4) Ciężar i w ym iary pojedyńczych ziarn gradow ych.

5) O znaczenie ich kształtu; zbadać pod tym względem należy jak n aj większą, liczbę ziarn gradowych.

6) O znaczenie ich tem peratury i wogóle wszystkich własności fizycznych.

7) Zbadanie, c z y n ie zaw ierają one jak ich ciał obcych, ja k np. zdziebeł słomy, ziarn piasku i t. p.

8) Zbadanie pod względem składu che­

micznego wody pow stałej ze stopionego gradu.

9) Oznaczenie skutków uderzenia ziarn gradow ych, w celu choćby przybliżonego obliczenia prędkości, z ja k ą one spadały na ziemię.

Na zakończenie wspomnimy tutaj, żc jesz­

cze w końcu zeszłego wieku, podczas pano­

w ania teoryj elektrycznych g rad u, próbo­

wano niszczyć chm ury gradowe przez ro z­

brojenie ich , albo przynajm niej przez zm niejszenie ich napięcia elektrycznego.

W tym celu ustaw iano naokoło pól, m ają­

cych być osłoniętemi, rodzaj konduktorów , albo poprostu wiech słomianych, w tem przew idyw aniu, że chm ury naelektryzow a- ne zostaną tym sposobem rozbrojone. P o ­ nieważ pierw sze próby dały w ypadki nie­

pomyślne. przeto rzecz całą w krótce zan ie­

chano. Zdaniem wszakże wielu uczonych zbyt pospiesznie w tym przypadku postą-

j

piono; być może, że dalsze i liczniejsze pró- I by dałyby bardziej oznaczone rezultaty.

W każdym razie, podług w yrażenia Giin- thera, gradochronów nie należy w jednym rzędzie stawiać z takiem i dziwolągami, ja k konduktory, mające chronić od trzęsień ziemi.

W. K.

360 WSZECHŚWIAT.

(Aimlatica hierolwiitica).

T a k zw ana Róża Jerychońska, m ieszkan­

ka arabskich przestrzeni, należy do rzędu

gdyż ta przedstaw ia rzeczywiście u d erzają­

ce własności, mogące istotnie zaim ponow ać nieświadom ym umysłom.

P rzedew szystkiem należy zwrócić na to uw agę, że róża jerychońska nie je st wcale różą, a cowięcćj nie jest naw et kw iatem , cho­

ciaż niedaw no jeszcze czytałem to w opisie ja k ie jś zaim prow izow anćj podróży naW scho- dzie, w której się au to r unosi nad jć j pię*

N r 23.

ltó ża Jerychońska.

tych fantastycznych roślin, k tóre wyobraź­

nia zabobonna siecią nadprzyrodzonych własności osnuła. A le jeżeli M andragora lub K w iat S -to-Jański paproci, niczem swdj reputacyi nie uspraw iedliw iają, to z je r y ­ chońską różą zupełnie je s t znow u inaczej,

knością we włosach arabek. J e s t ona b ar­

dzo skrom ną i niepoczcsną roślinką, a wszy­

stkie je j m niem ane cudy nie odnoszą się wcale do p eryjodu je j życia, ale dopiero do jój zaschłego tru p a, który w danych o k o ­

licznościach n abiera rzekom ego życia, ja k

N r 23.

tru p zwierzęcia pod wpływ em elektrycz­

ności.

Róża jery chońska zw ana także je ro z o ­ lim ską albo m aryjską, inaczej też zm ar­

tw ychw stanką (A n a static a h iero h u n tica), której w izerunek tu przedstaw iam y, jest m ałą jedno roczną rośliną, zaledw ie do sze­

ściu cali z piasku w yrastającą, o m ałych kwiateczkach, z rodziny krzyżow ych; rośnie zaś w A rabii, Syryi i Egipcie na wydmach pustynnych. Z korzenia jej grajcarkow a- tego, zaraz od pow ierzchni ziemi, w yrastają kępow ato gałązki, dzielące się następnie na odnogi. N ajdłuższe gałązki są skrajne, a potem coraz są krótszem i te, k tóre w yra­

stają od środkar (fig. A), że zaś wszystkie do jednego dorastają poziomu, całość więc wy­

tw arza pew ien rodzaj baldaszka. W m ło­

dości roślinka ma nieco w ydłużone bezogon- ltowe listeczki, które potem opadają w m ia­

rą drzew nienia gałązek. P o okwitnięciu roślina się zsycha, a w tedy gałązki zginają się jednostajnie ku w ew nątrz i całość u k ła­

da się w główkę, ja k to fig. B wskazuje.

P o ra najjędrniejsza życia rośliny przypada na L u ty i M arzec, w tedy w łaśnie, kiedy J u ­ dea nad górnym Jordanem odziewa się kwiatem ; wtedy to nasz krzaczek roskłada się na piasku i ginąc nieraz wśród k w iato ­ wych kobierców, nie zw raca na siebie uw a­

gi. D opiero gdy zniknie zieloność, w po­

większającym się skw arze od połowy M a­

ja , zsychające się kłębki ukazują się przy ziemi; a gdy w jesieni nastaną w ichry i pia­

sek rossieją, to owe kłębki z korzeniem z ziemi w yrw ane, stają się ich igraszką, by- w ają pędzone tum anem i grom adzą się w stosy.

O tóż tu dopiero okazują się dziwy; bo j e ­ żeli weźmiemy taki zeschły kłębuszek, jeśli go zw ilżym y lub korzeniem tylko w wodę zanurzym y, to gałązki pozginane w głów kę p rostu ją się niebawem i całość przybiera znów baldaszkow atą postać. R óża je st wte­

dy otw arta, ale jeże li jć j znow u zeschnąć się pozwolimy, to znow u w kłębek się zwi­

ja .—N a jed n y m i tym samym egzem plarzu można po kilkadziesiąt razy wywoływać te dziwy, które w różbiarze i kuglarze wobec zabobonnych widzów um ieją na swoję o bra­

cać korzyść.

Nie podpada żadnej wątpliwości, że tu

361 różny stopień rosciągliwości pasm drzew ­ nych, na zewnętrznej i w ew nętrznej stronie gałązek, je st zw ijania się i rozw ijania po­

wodem. — Jeśli pokłady w ew nętrzne g ałąz­

ki złożone są z kom órek mniej ścisłych i ła ­ twiej napaw ających się wilgocią, to przy ich rozpęcznianiu gałązka odrzuci się na ze­

w nątrz, ale zato, gdy z nich wilgoć po wy­

schnięciu ustąpi, pokłady zew nętrzne zno­

wu zyskają przewagę, gałązki zegną się znów n a w ew nątrz i zwiną się w główkę.

Nic tu znów niema nadzwyczajnego, oprócz uderzającej budow y anatom icznej. P roste rosprężanie pewnego ugrupow ania kom órek przy ich większem nasiąknięciu wodą, je s t całej tej spraw y przyczyną, równie ja k wszędzie, gdzie tylko u roślin zew nętrzne odbyw ają się ruchy. — R uchy róży je ry ­ chońskiej są więc czysto mechanicznej na­

tu ry i objaw iają się dlatego na jej trupie bez żadnego udziału jej żywotności.

Rozwój naszój roślinki przypada około Nowego R oku veteris stili i to je j zapewne zyskało nazwę róży m aryjskiej, a jej obfi­

tość około m iasta Jei-ycho—róży jery c h o ń ­ skich albo jerozolim skiej. S tąd też poszło zapewne owo rospowszechnione przekona­

nie na wschodzie, że wszystkie, naw et d a­

wno ju ż powiędłe róże rozw ijają się cu d o ­ wnie na chwilę w rocznicę B etlejem skich N arodzin, dalszym zaś ciągiem owej legen­

dy jest zwyczaj, że żaden praw ie poród m ię­

dzy chrześcijańską i m ahom etańską lu d n o ­ ścią nie obchodzi się bez róży, którój p rę d ­ sze lub powolniejsze rozwinięcie się ma r y ­ chłe zwiastować zajście.

H andel tą rośliną na W schodzie bardzo je s t rospowszechniony, jak o środkiem w róż­

biarskim u zabobonnej ludności. Rozwi­

nięcie się róży służy za pom yślną na dane zapytanie odpowiedź, a ponieważ, ja k wi­

dzieliśmy, zależy od w chłaniania wody, od mniej lub więcej zwilgoconego pow ietrza, lub od zam aczania korzenia, mnóstwo znów wybiegów się tu udaje, a zabobon obszerne zyskuje zadowolnienie. O d lat kilkunastu handel różą jerychońską i w E uropie ros- powszechnił się niemało, mianowicie w po­

łudniow ych krajach: i tak n ap rzy k ład w P a ­ ryżu dostać je j można z łatw ością we wszy­

stkich składach cacek, tak obficie w pasa­

żach rossianych, gdzie się każdy przedm iot

W SZECHŚWIAT.

za jednaką, cenę •— dw udziestu pięciu cen­

tymów nabyw a ').

D r Szokalski.

362

O WSTEGZNOSCIW PRZYRODZIE.

P o d powyższym, zbyt rozległym , a stąd niezupełnie jasnym tytułem ukazała się nie­

daw no rospraw a prof. W eissm anna, znanego z prac nad teoryją dziedziczności; rzecz ta tyczy się jed y n ie powszechnego i dobrze znanego zjaw iska, m ianowicie wsteczności czyli cofania się w rozwoju organów istot żywych, co się ujaw nia w istnieniu orga­

nów szczątkowych, zanikających 2). Po­

niew aż autor objaw y te w in n y nieco spo- sob tłum aczy, aniżeli to się pospolicie przyj- muje, podam y tu treść jeg o wywodów.

G dy mowa o rozw oju organizm ów , wy­

obrażam y sobie pospolicie przebieg postę­

powy od istot niższych do wyższych; przy tym procesie wszakże ma też znaczny udział i wsteczność czyli cołanie się, a to właśnie pozw ala lepiej ująć objaw y przeobrażania w świccie organicznym . N iezliczone p rz y ­ k łady wstecznego kształtow ania się orga- now w ykazują, że celowość w przyrodzie ujaw nia się nietylko w tem, że nowo po­

w stające przyrządy rozw ijają się ja k n a jk o - rzystniej, ale także i w tem, że przy rząd y zbyteczne zostają usunięte. Inaczej też dziać się nie może, w arunki bowiem życia zm ieniają się z biegiem czasu, a przy rządy istot żyjących iść m uszą za temi zm ianami, bądź to ulegając przeobrażeniom , bądź też ustępując zupełnie.

') Podobneż w łasności okazuje roślina am e ry k a ń ­ ska Cycloloma p laty p h y llu m , tem osobliwsza od ró ­ ży jery ch o ń sk iej, że posiada znaczne w ym iary. Opis je j z rysunkiem podany był w W szechświecie z ro ­ ku 1883, str. 207.

(P rzyp. Red.).

*) Ob. „O rgany szczątkow e cinła ludzkiego11 J.

N usbaum a. W szechśw iat z roku 1885, str. 241 i nast.

N r 23.

G dyby to zresztą m iejsca nie miało, p rze­

obrażanie gatunków nie m ogłoby zgoła za­

chodzić, zbyteczne bowiem, a istniejące jeszcze organy zaw adzałyby przyrządom czynnym . Cofanie się zatem części, które się stają zbytecznem i, jest koniecznym wa­

runkiem postępu. Ponieważ nieużyw anie pew nej części ciała idzie zawsze rę k a w r ę ­ kę ze stopniow ym jej zanikiem , to łatw o przyjąć można, że zanik jest bespośredniem następstw em nieużyw ania i pogląd ten jest dotąd powszechnie przyjm ow any. Z apa­

try w an ie takie znajduje poparcie zwłaszcza w zjaw iskach życiow ych, zachodzących w oddzielnych osobnikach; mięśnie np. przy pilnein ich używ aniu dochodzą znacznego rozw oju, przez nieużyw anie zaś w yradzają się zupełnie. Skoro zaś działanie to tak silnie się ujaw nia w życiu jed n o stk i, to w in­

no w yw ierać sku tek o wiele dzielniejszy w ciągu niezliczonych pokoleń, gdzie pod w pływ em dziedziczności sum ują się te obja­

wy wsteczności, tak , że organ ostatecznie do zupełnego zanik u dojść może.

P od staw ą takiego poglądu je s t więc zasa­

da dziedziczenia własności zyskanych, której wszakże W eissmann nie pi-zyjm uje, a p ier­

w szorzędne w całej tej spraw ie znaczenie przypisuje krzyżow aniu się istot; dlatego też i kw estyją wsteczności w kształceniu się organów do zasadniczych swych poglądów naginać musi.

J a k wiadomo, w edług teoryi D arw ina, te tylko istoty p rzy życiu utrzym ać się mogą, k tó re najlepiej odpow iadają istniejącym wa­

ru nk om bytu, — n a tu ra przeprow adza tu wybór, k tó ry się doborem naturalny m n a­

zywa. Poniew aż istoty słabiej przystoso­

wane giną, a najlepiej przystosow ane roz- radzają się dalój, przez dziedziczenie prze­

to zachodzić musi stopniow e w zm aganie się organizacyi n ajkorzystniejszej, najbardziej odpow iadającej celowi. Co się zaś tyczy całego organizm u, winno się też odnosić i do oddzielnych jeg o organów. Jeżeli więc celowość w p rzyrodzie polega na hodowli n atu raln ej i przez nią je st utrzym yw ana, to musi ona ginąć, skoro w danym kierunku hodow la n a tu ra ln a ustaje. G dy np. płazy ogoniaste przenoszą się do wód w piecza­

rach, ja k to ma miejsce w K arście, to zwol­

na b ystre oko staje się dla nich bezużytecz-

WSZECHŚWIAT.

N r 23. w s z e c h ś w i a t . 363 ne przy poszukiw aniu łupu, a do tego celu

w yrabia się inny organ zm ysłowy. Skoro zaś w tedy oko mniejsze ma znaczenie dla istnienia zw ierzęcia, rozmnażać się przeto mogą zarówno istoty posiadające dobre ja k i złe oczy; dobór n atu ra ln y nie stoi ju ż te­

mu na zawadzie, organ ten bowiem został przez dobór ten zaniedbany. W y n ik zaś krzyżow ania zw ierząt posiadających oczy rozmaitój bystrości prow adzić musi do ogól­

nego pogorszenia tego organu, k tó ry tem - samem ulega cofaniu się.

T ą drogą, sądzi W eissm ann, dają się ła ­ two wyjaśnić w szelkie przypadki wsteczno­

ści, gdy tłum aczenie daw ne, polegające na nieużyw aniu organów , nie mogło sobie dać z niemi zawsze rady, naw et przy powoły­

waniu się n a dziedziczność zyskanych wła­

sności. T ak np. braku włosów u w ielory- j

bów niepodobna uw ażać za następstw o nie- j używania, dla rozw oju bowiem włosów jest rzeczą obojętną, czy ciepło, ja k ie ono spro­

wadzają, je st dla zw ierzęcia potrzebne, czy też nieużyteczne. Rzecz natom iast staje się zrozum iałą, jeżeli powiemy: ponieważ przez potężny p okład tłuszczu w ieloryby zyskały lepszą dla ciepła swego osłonę, włosy prze­

to stały się zbyteczne, a hodow la natu raln a j wypuściła j e ze swój jńeczy.

D ziałanie to, które pow oduje cofanie się w rozw oju zbytecznych organów , nazyw a i W eissmann panm iksyją, tu bowiem zwie- j

rzęta bez doboru, o dobrych i złych orga­

nach, łączyć się i krzyżow ać między sobą mogą.

To krzyżow anie się powszechne czyli pan- m iksyja w yw iera w pływ i w życiu człowie­

ka, w ten bowiem sposób ludzie ucyw ilizo- j

wani u tracili wiele zalet cielesnych swych i przodków . O d czasu w ynalezienia np. oku- \ larów krótkow zroczność nie stanow i ju ż \ przeszkody dla utrzym ania bytu jednostki, j dlatego i krótkow idze mogą się rozm nażać j

i pozostaw iać potom stwo. P rzy tem niem a | obawy, aby ród ludzki przez cyw ilizacyją | zupełnie się mógł wyrodzić; skoro bowiem | dany organ do tego stopnia się obniża, że grozi bytow i oddzielnego osobnika, hodo­

wla natu raln a w ystępuje natychm iast ze swym doborem i pow strzym uje dalszą za- j gładę.

Jeżeli tłum aczenie takie wsteczności, po- i

legające na przyjęciu panm iksyi i usunięcia doboru naturalnego, je s t słuszne, to wste- czność zachodzić w inna w sposób bardzo tylko powolny, a przyrządy, k tó re utraciły swe znaczenie, pozostawić m usiały liczne pozostałości i ślady. Rzeczywiście też n a­

potykam y organy szczątkowe na rozm ai­

tych stopniach takiego rozwoju wstecz­

nego.

W idzim y z tego, że przyroda nie postę­

puje po linii prostój, że raczej w jednem miejscu buduje a w innem znów niszczy, poświęcając na zagładę urządzenia n a jb a r­

dziej zaw iłe i najlepiój do celu przystoso­

wane, skoro stają się one dla istnienia ga­

tunku nieużyteczne. P rzy ogólnym rozw o­

ju w ydaje się to cofaniem; tyczy się ono wszakże tylko danego przyrządu, a nie ga­

tunku, którego cel nie na tem polega, by posiadał organizm jakn ajb ard zió j zawiły, ale którego jedynym celem i zadaniem je st utrzym anie bytu. Do tego zaś trzeba jedy - ( nie, by gatunek b y ł do bytu uzdolniony;

| dalój sięgać on nie może, brak bowiem środ- 1 ków, któreby go wyniosły na stopień wyż­

szy od tego, ja k i je s t konieczny, by go do I utrzym ania bytu uzdolnić.

T. R .

L isty do R edakcyi.

W dziale ty m R ed akcy ja zamieszcza o trzy ­ mane od korespondentów listy, mogące dla ogółu czytelników zajęcie przedstaw iać. L i­

sty te — przynajnm iój dla wiadomości R e­

dakcyi — w inny być przez autorów podpi­

sane, a za w yrażane w nich poglądy R edak- cyja na siebie odpowiedzialności nie p rzy j­

muje.

Skalbmierz d. 12 Marca 1SH7 roku.

Przeczytaw szy w N r 8 i 9 W szechświata zajm ują­

cy opis pasm a gór Świętokrzyskich, nie znalazłem w nim żadnej w zm ianki o tutejszej miejscowości, k tó ra bezw ątpienia zasługuje na to, ta k pod wzglę­

dem topograficznym, gieologicznym , ja k i estety­

cznym.

w s z e c h ś w i a t . N r 23.

Sprawozdawca z wycieczki w góry Św iętokrzy­

skie całą falistą pow ierzchnię południow ej części naszego kraju, dzieli na tr z y g ru p y , lecz do żadnej z nich naw et pośrednio nie w klucza tutejszej o k o li­

cy, odznaczającej się gęsto falistą pow ierzchnią, na p rz e strz e n i z zachodu na w schód, od Słom nik przez ' Proszowice, Działoszyce, S kalbm ierz, W iślicę do

rzeki N id y i ua południe do W isły.

Być może, że szan. a u to r w zm iankow anego sp ra ­ w ozdania chciał ty lk o sch arak tery zo w ać okolice gór Św iętokrzyskich i ic h odnóg, m ających z niem i w spólne gieologiczne pochodzenie; z tego więc p o ­ w odu, przypuszczając, że wzgórza naszych okolic stanow ią o d ręb n ą, niezależną od ta m ty ch pasm g ru ­ pę, chciałb y m zw rócić uwagę n a potrzebę ich zba­

dan ia.

W ty m więc celu może nie będzie zbytecznem , że zaznaczę niektóre ch arak tery sty czn e cechy tutejszej pow ierzchni.

Posuw ając się z północy ku południow i, od M ie­

chow a i Pińczow a ku W iśle, n a p o ty k am y coraz gę­

ściej pofałdow aną pow ierzchnię ziem i, k tó ra tu tw o ­ rzy liczne parow y i wąwozy (dochodzące, np. przy wsi Młodzowy, do kilkudziesięciu stóp głębokości), po większej części z pionow em i ścianam i w w a r­

stw ach glinek; w zgórza zaś m a ją przew ażnie k ie ru ­ nek w schodnio-zachodni, w n ie k tó ry c h m iejscach form ując oddzielne rozłożyste góry. Z ty c h o sta­

tn ich za najw yższą je s t uw ażana K oniusza, w okoli­

cach Proszowic; w ym iar jej jed n a k nie je s t m i zna­

n y , podług ty lk o gołosłow nych i, że ta k powiem, gołookich sądów, je s t ona uw ażana za niewiele co niższą od głów nego pasm a gór Św iętokrzyskich.

Naj większe zgrupow anie gór i wzgórzy n a p o ty k a ­ my w okolicach Koszyc, w k ierunku których z tego powodu, w pew nych porach roku, drogi są praw ie nieprzebyte.

Do ujem nych cech estetycznych należy tu taj wo- góle b rak lasów (z w yjątkiem chrobersko-kozubow - skiego), a do ch arak tery sty czn y ch — b ra k n a p ły ­ wowego (?) kam ienia. P raw dziw ie zaś arty sty czn ą ram ę naszych okolic stanow ią prześliczne brzegi W isły, skąd rostacza się rozległy w idok na dolinę

„ m a tk i rzek naszych11 i w yżyny K arp at. Dodać tu jed n a k należy, jako zachętę dla tu ry stó w , że i z g łę­

b i naszych okolic rostaczają się m alow nicze widoki n a liczne doliny, kotliny, rzeczułki, m iasteczka i w ioski (nadzwyczaj gęsto tu taj rossiane), a w szcze­

gólności ua T a try , w yzierające z poza K arp at, k tó re przy pew nych stanach atm osfery w y d ają się łu d z ą ­ co bliskie, niew spom inając już o historycznem zna­

czeniu ty ch stron.

L . Starzyński.

L ist powyższy, otrzym any jeszcze w M ar­

cu, zamieszczam y obecnie, jak o w porze zbliżających się w ycieczek letnich.

364

KRÓWKA HAUKOWft.

ASTRONOMIJA.

— Nowe komety. W edług w iadom ości otrzy m a­

n y ch w K iel z K orduby, M elbourne i Capetown, w drugiej połowie Stycznia r. b. w idzialną była na półkuli południowej w ielka kom eta w gwiazdozbio­

rze Ż óraw ia. Dr Gili, d y rek to r obserw atoryjura na

j P rzy ląd k u D obrej N adziei, opisuje ją jak o olbrzy­

m ią sm ugę, zw ężającą się ku stronie słońca i zajm u­

ją c ą długość 35° na niebie; nie okazyw ała ona ża­

dnego zgoła zagęszczenia, któreby mogło p rzed sta­

w iać je j głowę. N ależy ona do tej ciekawej gru p y kom et, któ re w punkcie przysłonecznym swej drogi bardzo silnie do słońca się zbliżają; szczególnie zaś d roga jej okazuje podobieństw o do drogi kom ety I

j 1880 r .—Oprócz tej, trz y jeszcze inne kom ety wi dziane b y ły w upłynionych m iesiącach r. b., w szyst­

kie je d n a k dostępne by ły tylko dla większych te le ­ skopów i zajęcia w kołach obszerniejszych budzić nie mogły. W szystkie o dkryte zostały przez astro ­ nomów am erykańskich; pierw sza przez Brooksa w Phelps 22 Stycznia, d ru g a i trzecia przez B a rn a r­

da w N ashville 23 Stycznia i 17 Lutego; przez punkt przysłoneczny d ru g a z ty c h kom et przeszła już o dw a m iesiące wcześniej, zanim o d k ry tą została, pierw sza 17, a trzecia 28 M arca. W szystkie p rzy ­ b liży ły się znacznie do słońca, odległości bowiem przysłonecznych ich punktów od słońca wynoszą kolejno 1,63, 1,45 i 1,01 (przyjm ując za 1 odległość

! ziem i od słońca); pochyłości ich dróg względem ek lip ty k i są 104°, 8j°, 140°. — D rogi okazały się z u ­ pełnie paraboliczne.

& K.

FIZYKA.

— W p ły w magnesu na w y p ły w r tę c i. Poniew aż m a ­ gnes działa na w szystkie ciała, bądźto m ag n ety cz­

nie, b ądź d iam agnetycznie, nasuw a się przeto p y ta ­ nie, czy nie w yw iera też działania na przepływ cie­

czy przez ru rę w łoskow atą. Dla zbadania tej kwe- st-yi p. H. D ufour przeprow adził dośw iadczenia nad szybkością w ypływ u rtęci, k tó ra je s t cieczą silnie diam agnetyczną, pod działaniem magnesu; doświad­

czenia te w ykazały pow iększenie się szybkości w y­

pływ u. Jeżeli m ianow icie rtę ć p rzepływ a przez ru ­ rę w łoskow atą, umieszczoną m iędzy biegunam i sil­

nego elektrom agnesu, to w chw ili, gdy m agnetyzm w zbudza się w elektrom agnesie, d ro g a w ypływ ają­

cej rtę c i staje się dłuższą, a długość jednolitej części w ypływ ającego stru m ien ia wzmaga się kosztem czę­

ści rozbitej na krople; oba te objawy dowodzą po­

większenia się szybkości.

N r 23. WSZECHŚWIAT.

W pływu podobnego wszakże m agnes nie w yw iera I n a inne ciecze, które nie są przew odnikam i elektry- | czności; stąd wnosi Dufour, że zjaw isko to wywołu­

j ą p rą d y indukcyjne, wzbudzone skutkiem ruchu przew odnika, t. j. rtęci, m iędzy biegunam i magnesu.

Te m ianowicie części nici rtęciow ej, któ re się do po­

la m agnetycznego zbliżają, przebiegane są przez p rą d y przeciwne tym , któ re obiegają m agnes według teo ry i Amperea, oddalające się zaś części nici rtę- \ ciowej przez p rąd y zgodne z p rąd am i magnesu. Oba j te p rą d y odpychają sig naw zajem , czego n astęp ­ stwem być m usi w zm aganie się szybkości prom ienia rtęci przy opuszczaniu pola m agnetycznego. (Na- turforscher, według Archives des sciences physiąues e t naturelles).

S. K.

— Ś ciśliw o ść cieczy. W r. 1877 poznał Amagat, że w tem peraturach w yższych ciecze są po większej części silniej ściśliwe, aniżeli w tem p eratu rach niż­

szych, woda tylko zachowuje się przeciw nie. — W ostatnich czasach tenże sam fizyk b ad ał zacho­

w anie się cieczy pod bardzo w ielkiem i ciśnieniam i i przekonał się, że podobna sprzeczność, ja k co do w pływ u tem p eratu ry , tu nie zachodzi: w m iarę w zrostu ciśnienia, ciecze stają się m niej ściśliwe;

m a to miejsce zarówno co do wody ja k i co do ete­

ru , klóre co do wpływu te m p e ra tu ry okazują sprze­

czność najw iększą. Zm niejszenie się objętości wo­

dy przez ciśnienie 1 atm osfery, czyli ta k zwany spółczynnik ściśliwości, wynosi aż do 200 atm osfer około 43 m ilijonowych; przy wyższych ciśnieniach spółczynnik te n staje się coraz m niejszym , przy 1 000 atm . wynosi około 30, a przy 3000 atm. tylko 24 m ilijonow ych. Pod tem nadzw yczajnem ciśnie­

niem woda je st tylko o 0,1 gęstsza niż w w arunkach zwykłych; w największej zatem naw et głębokości mórz ziem skich, dochodzącej 8000 m etrów , woda niewiele ty lk o jest gęstszą aniżeli n a p o w itrzch n i. Podo­

bnież zachowuje się i bardziej ściśliw y eter; pod zwy­

kłem ciśnieniem spółczynnik wynosi 158, pod 1 000 atm . tylko 4fi m ilijonow ych.

S. K.

— W p ły w m anganu na fo s fó re s c e n c yją spatu w a ­ piennego. S p at islandzki po dłuższem w ystaw ieniu na działanie św iatła, w ykazyw ał w dośw iadczeniach p. B ecquerela piękne świecenie. Św iatło to je st po­

m arańczowe, ale rozm aitego natężenia. N ajsilniej świecące k ry ształy wskazywały reg u larn ie pew ną zaw artość m anganu, praw dopodobnie w postaci w ę­

glanu; węglanu żelaza dały sig ledwie ślady dowieść.

Słabiej świecące k ryształy zaw ierały bardzo m ało lub nic zgoła m anganu. Próby syntetyczne prze­

m aw iają też za tem , że siła św iecenia pochodzi od zaw artości m anganu. Siarek w apna otrzym any

ze spatu, który m iał w sobie m angan, zawsze oka­

zyw ał fosfórescencyją fijoletową. B ecąuerel p rz y ­ pisuje świecenie węglanowi m angano w apniow em u, albo też pewnej szczególnej budowie cząsteczkow ej.

A ragonit daje stale zielonawą fosfórescencyją. In ­ ne, prócz m anganu, składniki przypadkow e spatu wapiennego, ja k węglan litynu, bizm ut, antym on i t. d. w pływ ają też na rodzaj i natężenie św iatła fosforescencyjnego. (Comptes rendus i N aturw , R undscli.).

M. FI.

— P o w s ta w a n ie e le k try c z n o ś c i p rze z kondensacyją pary w od nej. Ja k wiadomo, słynny d y rek to r do­

strzegalni na W ezuwijuszu, Palm ieri przypuszcza, że jednem ze źródeł elektryczności atm osferycznej je st skraplanie p ary w odnej. W ostatnich jeszcze I latach P alm ieri w ykonyw ał mnóstwo doświadczeń, które m ają za takim poglądem przem aw iać. W ro ­ ku 1883 podjął zbadanie tej kw estyi K alischer i na mocy otrzym anych rezultatów starał sig w ykazać błgdy w dośw iadczeniach Palm ierego. O badaniach swych K alischer referow ał na ostatnim zjeździe przyrodników w B erlinie. Świeżo w roku ubiegłym podjęte doświadczenia we Florencyi przez F ranco M agriniego, z w ielką ścisłością prowadzone, dają w rezultacie w nioski negatyw ne i zgadzają sig z b a ­ daniam i K alischera. Dowodzą one, że Spostrzegana przez Palm ierego elektryczność d odatnia je s t n a j­

pew niej elektrycznością pow stałą w skutek tarcia.

Takie m niem anie zbliża sig do wypowiedzianej n ie ­ dawno przez prof. Sohnckego teoryi, w edług której źródłem elektryczności atm osferycznej m a być ta r ­ cie kryształków suchego lodu o krople wody. Bądź- cobądź, według M agriniego, konaensacyja pary wo­

dnej nie rozw ija znacznych ilości elektryczności.

(N at. Rund.).

il . FI.

METEOROLOGIJA.

— R oskład c ie p ła na p o w ierzc h n i ziem i. Na pod­

stawie nowej k a rty linij izoterm icznych, ogłoszonej przez H anna i zamieszczonej w atlasie fizycznym B erghausa, obliczył S pitaler ogólny roskład ciepła na pow ierzchni ziemi w ten sam sposób, ja k to daw­

niej przeprow adził Dove. R ezultat ty c h nowych obli­

czeń niewiele sig różni od wyników otrzym anych przez Dovego. Okazało się, że od rów nika aż do 45 rów noleżnika półkula północna cieplejsza je st ani-

; żeli południow a, poza ty m zaś rów noleżnikiem sto-

| sunki sig odw racają; najcieplejszym równoleżnikiem [ nie jest rów nik, ale równoleżnik 10° szer. półn. Ś re­

dnia wszakże tem p eratu ra obu półkul je s t jed n ak o ­ wa i wynosi 15°. Średnie tem p eratu ry n a js k ra j­

niejszych pod względem ciepła miesigey są: na pół­

kuli półn. — Styczeń 7,97°, Lipiec 22,54°; na półkuli

połudn. Styczeń 17,54°, Lipiec 12,36°; d la całej ziemi

366 w s z e c h ś w i a t . N r 23.

śre d n ia te m p e ra tu ra S tycznia w ynosi 12,8°, L ip c a

CH EM IJA .

— Kwas gym nem ow y i je g o w ła s n o ś c i. W r. 1868 d r D ym ock zauw ażył, że przy żuciu liści G ym nem a sylvestre (Rodz. A sclepiadaceae) tra c i się na k ilk a godzin zdolność odczuw ania goryczy lub słodyczy.

W L u ty m r. b. p. H ooper, poddaw szy owe liście szczegółowej analizie, w ykrył, że w liściach tych, prócz zw ykłych składow ych części, znajduje się p e ­ w ien kwas organiczny, nieznany dotychczas, k tó re ­ go obecności liście G ym nem a zawdzięczają, wyżej w spom nianą własność. Kwas te n został nazw any : przez H oopera gym nem ow ym . O trzym ał on go w postaci zielonawego proszku, nierospuszczalnego w wodzie, a róspuszczalnego w alkoholu, eterze, benzolu i chloroform ie. Z sodą, potażem , am onija- kiem kwas ten daje czerwone rostw ory (z pianą ko­

loru pom arańczowego), w k tó ry c h kw asy m in eraln e w yw ołują osady; w stężonym kwasie siarczanym i azotnym rospuszcza się, przyczem rostw ór z a b a r­

w ia się na czerwono. Z rostw oru w ty c h kw asach w oda osadza go, a zarazem roskłada. P rzy 60° C kwas gym nem owy przechodzi w k ru c h ą czarn ą m a ­ sę, a ostrożnie zapalony spala się jasnym płom ie­

niem , niepozoetaw iając popiołu; niektórem i własno- j ściam i przypom ina on kwas cliryzofanowy, ró żn i się wszakże od niego kilk u c h arak tery sty czn em i j

reak cy jam i, a głów nie swoją fizyjologiczną w łasno­

ścią. W liściach stanowi on 6% składow ych ich części.

Działanie jego je s t ta k energiczne, że po zżuciu k ilku liści G ym nem a cukier spraw ia w u stach w ra ­ żenie piasku, siarczan zaś chin in y — uczucie k redy.

J. Si.

FIZY JO LO G IJA .

— Rów nosilne ilości po k a rm ó w . W p okarm ach zw ierzęcych mogą ich oddzielne części składo­

we — białko, tłuszcze, w odany w ęgla — zm ieniać się ilościowo i w zajem nie zastępow ać w dość rozle­

g ły ch gran icach . L iebig ju ż sta ra ł się oznaczyć stosunek, w jak im zastępow anie to może m ieć m iej­

sce przy jed n ak o w ej w artości pokarm owej. P rz y ­ ją ł on, że rów noznacznem i są te ilości wagowe b ia ł­

ka, tłuszczów i w odanów w ęgla, ja k ie zostają u tle ­ nione przez jed n ę i tę sam ą ilość tlenu. Lecz od czasu ja k dow iedziono, że przyjm ow anie tlen u nie je s t przy czy n ą roskładu m a te ry i w ciele zwierzę- cem, m usiały też stracić swą w artość poprzednie oznaczenia, w skutek czego p. H u b n er począwszy od ro k u 1879 pracu je nad dośw iadczalnem otrzy m a­

niem nowych danych.

Stw ierdzono już daw niej, że podczas głodu ros- k ład m ateryi w organizm ie przez czas dłuższy p ra ­ wie w jednakow ym stopniu się zachow uje, dlatego też p. R ubner ten stan o biera sobie za p u n k t w yj­

ścia w swych badaniach. M etoda jego w zasadzie polega na tem , że karm i on głodne zwierzę, najczę­

ściej psa, pokarm am i w stan ie zupełnie czystym i porów nyw a roskład m ateryi podczas dni odżyw ia­

nia z roskładem przy zupełnym głodzie. Tak np.

pies, którego w ymiana m atery i podczas głodu zosta­

ła zbadaną, otrzy m ał białko w postaci świeżego m ięsa i okazało się, że podczas dni odżyw iania w ię­

cej rozłożyło się b iałka, a m niej tłuszczów aniżeli podczas dui głodow ych. N adm iar białka zaoszczę­

dził więc lub zastąp ił pew ną ilość tłuszczów. J e ­ dnak ta pierw sza p ró b a nie zupełnie b y ła dokładną ze względu, że odbyw ała się nie z czystem białkiem . Dopiero później udało się zam iast m ię 3 a uśyw ać zu­

pełnie czystej m a te ry i białkow ej—syntoniny. Ró­

w nież przeprow adzono dośw iadczenia z cukrem trzcinow ym , gronow ym i mączką.

R ezultaty w ykazują, że 100 cz. na wagę tłuszczu są rów nosilne (,,izodynam iczne“ ) z 232 cz. m ączki, 234 cz. cukru trzcinow ego, 250 cz. cukru gronow e­

go, 225 cz. syntoniny i 243 cz. m ięsa i że nie ma istotnej różnicy pom iędzy tłuszczem ciała a tłusz­

czem pokarm ów i pom iędzy ciałam i białkow em i ciała i białkiem m ięsa. Znalezione w ten sposób liczby są m niejsze niż w artości resp iracy jn e L iebi- ga lecz praw ie zupełnie się zgadzają z liczbam i sto- sunkowemi w yrażającem i ilości ciepła (w ciepłost- k ach) wywiązywane przy spalaniu pokarm ów. Gdyż 100 cz. tłuszczu w yw iązują tyleż ciepła, co i 229 cz. m ączki, 235 cz. cukru trzcinow ego, 255 cz. cukru gronowego, 213 cz. syntoniny i 235 cz. mięsa.

W artości rów nosilne są w yrazem jednakow ej za-

| w artości energii, a pokarm y zastępują się rzeczy­

w iście nie według ilości utlenianych przez tę sam ą ilość tlenu, lecz według m iary swej zaw artości e n er­

gii. W raz z pokarm em dostaje się ciału pew na ilość siły dla zastąpienia tej ilości, ja k a zostaje straconą przez pracę m echaniczną, prom ieniow anie ciepła i t. d. To, co d o tą d nazyw ano w ym ianą m ateryi, I je s t w rzeczyw istości w ym ianą energii, a takie p o j­

m ow anie ty ch życiow ych procesów czyni możebnem znalezienie dla n ich w yrażenia ilościowego przez zsum owanie w artości cieplikow ych' roskładająeych

| się substancyj. T ak np. „w ym iana energii", prze­

ciętnego ro b o tn ik a (V oita), którego codzienny po­

k arm wynosi 118 g białka, 5G g tłuszczów i 500g wo­

danów w ęgla rów na się

584 -J-521— f— 2 0 5 0 = 3 055 cal. dziennie.

W ym iana en erg ii jest niejednakow ą u rozm aitych indyw iduów ; wiadomo, że, obliczając na kilogram zwierzęcia, daleko intensyw niejszą je s t w ym iana m atery i w mfiłem. aniżeli w dużem zwierzęciu. R ó ż­

n ica ta je s t w ynikiem niejednakowego rozwoju po­

w ierzchni zw ierzęcia. Zwierzę mniejsze posiada

w 1 kg w iększą pow ierzchnię ciała i w skutek tego

silniejszą w ym ianę energii. Lecz jeżeli obliczyć na

I 1000 cm2 pow ierzchnie, o trzym ane liozby u rozm ai-